dimarts, 31 de gener del 2017

Oiva Johannes Tuulio (1878-1941) e lo manuscrit gascon de Finlàndia.

Uei que voi dedicar un article en aumiatge a un filològue finlandés pòc coneishut en dehòra deu son país o deu cerconet deus romanistas :  Oiva Johannes Tuulio (1878-1941).  Qu'estó la descobèrta, en 1922, d'un manuscrit medievau esconut laguens la cobertura d'un libe hens ua bibliotèca de Helsinki qui miè aqueste lingüista finlandés, professor a l'Universitat de Helsinki,  tà l'estudi deu gascon. Lo manuscrit qu'èra un acte notariau, redigit en gascon girondin a Sent Joan de Blanhac en 1465 per un Jehan de Rato, notari a Santas -fr.  Saintes (Santonge). Tuulio qu'identifiè corrèctament la lenga e que transcrivó lo tèxte corrèctament, cada còp qu'èra possible. Que consacrè un article ad aqueste manuscrit, qui publiquè hens Neuphilologische Mitteilungen vol 1/4 (1923), pp 18-43. Que i comença per relatar las circonstàncias d'aquesta descobèrta, pro inesperada per aquestas latituds tan septentrionaus, e per descríver l'estat (dolent) de la pèça dab fòrça detalhs. Puish l'autor qu'explica on se situa Sent Joan de Blanhac e saja de precisar, en de balas, l'identitat deu notari.  Entà illustrar lo son prepaus, que i ajusta un fac-simile d'ua partida deu manuscrit.  Que'n hasó unha analisi lingüistica hòrt plan escaduda, a la lutz deus tribalhs de Georges Millardet, sabent gasconista dab loquau l'autor entertienèva ua correspondéncia amistosa e profitosa, e de las publicacions deu quite Achille Luchaire,  lo mèste de G. Millardet, en tot har referéncia  aus  atlas lingüistics de França de l'epòca. Lo resultat qui'n sortí qu'èra lo d'un tribalh seriós digne d'un saberut gasconista. Tuulio que'n sabèva hòrt, shens nat dobte.

 Mès qui èra Oiva Johannes Tuulio? Que vadó lo 17 de julhet de 1878 a Pyhäjärvi (Finlàndia). Lo pair, lo Reverend Ivar Markus Tallgren, qu'èra encargat de la parròpia de Maaria, un barri de la vila de Turku. La mair,  Jenny Maria Montin, qu'èra apassionada per l'arqueologia e l'istòria locaus. Oiva Johannes qu'èra l'ainat d'ua frairia de cinc, dont Aarne Michael, professor d'Arqueologia prumèr a l'Universitat de Tartu (Estonia) puish a la de Helsinki; ua de las sors qu'èra Anna-Maria Tallgren, ua critica literària de gran fama. L'estudiant O.J. Tallgren que comencé per interessà's a las lengas classicas (latin-grèc), qu'èra vadut un latinista distinguit, puish que 's hiquè a estudiar las lengas romanicas devath la direccion de Werner Söderhjelm e d'Axel Gabriel Wallensköld. En 1907, que dehenó a Turku ua tèsi doctorau redigida completament en espanhòu: La gaya ó consonantes de Pero Guillén de Segovia, manuscrito inédito del siglo  XV. Aquesta tèsi qu'estò la prumèra de filologia iberormanica jamei sostienuda en Finlàndia,  la prumèra redigida en espanhòu tanben, que'u calè demandar ua derogacion especiau entà'c poder har. Que's perfeccionè en francés, espanhòu e italian  au parat de nombrós viatges d'estudis per l'Euròpa deu sud. Que començè la soa carrèra com a professor de francés e d'espanhòu en licèus dinc en 1910, quan estó nomentat en un emplec d'ensenhaire a l'Universitat de Helsinki on i hasó tota la carrèra, dinc a la retrèita com a professor emerit. Que maridè l'escritora finlandesa Tyyni Maria Haapanen (sor deu famós director d'orquestra Toivo Haapanen) en 1917, l'an de la declaracion d'independéncia de Finlàndia  (Finlàndia n'èra pas sonque qu'un territòri de Russia e qu'aprofieitè la Revolucion d'Octobre entà liberar-se'n).  Que vadó membre de divèrsas institucions e acadèmias prestigiosas de Finlàndia,  que contribuí en particular a l'esfòrç de normativizacion deu finés. Qu'ei l'autor de mei d'un article de filologia sud-romanica, redigits en espanhòu o en francés e publicats en revistas de reputacion internacionau. Que hasó partida deu comitat editoriau de divèrsas revistas internacionaus de filologia e lingüistica, en particular deu butletin de la Societat de Neofilologia de Helsinki Neuphilologische  Mitteilungen. En 1933, que decidí de "finesizar" lo son nom de familha en ajustant la version finesa a la version originau (suedesa) deu son nom, Tuulio-Tallgren per Tallgren. Que's morí en 1941. De totas las versions de la Wikipèdia, pas sonque la finesa que'u consacra ua paja. Alavetz, que m'a agradat de recordar aquiu lo son nom com a romanista e, de segur, com a saberut qui s'interessè au gascon.

Tà'n saber mei sus Oiva Johannes Tuulio-Tallgren, ved.

Oiva Johannes Tuulio (Tallgren) : In memoriam.
 Arthur Langfors
Neuphilogogische Mittelungen
Vol42 N)3 (1941),pp.97-103

Un postillato di Oiva Johannes Tuulio-Tallgren (1878-1941)
Enrico Caravelli

dissabte, 28 de gener del 2017

Lo "verb'òc" gascon, un iniciativa deu Congrès Permanent de la Lenga Occitana qui cau hestejar.

Quauques setmanas a, lo Congrès Permanent de la Lenga Occitana que sortí ua navèra atruna de conjugason gascona. La causida normativa qu'ei la deu biarnés normat. Que segueish las proposicions de Maurice Romieu & André Bianchi  qui trobaratz en la lor gramatica gascona titolada "Gramatica d'Occitan Gascon Contemporanèu", publicada per las "Presses Universitaires de Bordeaux (2005). Aqueras nòrmas que son tanben las qui lo vòste servidor e saja de har servir en aqueste blòg. Aquiu qu'avetz ua excellenta iniciativa deu Congrès qui cau saludar e hestejar. Un gran mercés ad eths per aqueste tribalh d'utilitat publica! Evidentament, la causida grafica qu'ei l'occitana. Totun, que'm pensi los qui solen emplegar la grafia de l'IBG, que i trobaràn un interès tanben, las correspondéncias enter las duas grafias estant pro regularas. Que cau raperar la nòrma biarnesa n'ei pas la soleta qui existeish, non pretieni pas que sia aquesta la Nòrma qui caleré seguir a tot hòrt en gascon, ja sabem los gascons qu'èm estacats a las divèrsas modalitats de la lenga. Que caleré adaptar aquesta atruna a d'autas modalitats regionaus deu gascon, en començant per l'aranés qui ei lo sol estandard occitan (sensu lato) qui gaudeish d'un estatut de lenga oficiau.

divendres, 20 de gener del 2017

Quan la h bohada e's hè f (autas istuèras d'ipercorreccion).

En un document deu Conselh de La Lenga Occitana (p. 43), que i podem léger l'afirmacion susprenenta que la h de "dehens" e vieneré d'ua f latina. L'enganada qu'ei bèra.  En realitat, aquesta h n'ei pas etimologica, lo son ròtle qu'ei d'asseparar las sillabas e empachar l'elision cf. la-hens, qu'ei çò equivalent de la g hens los sinonimes de dehens e de la-hens: deguens, laguens (cf. oc e cat. ancian la-entz, id.). Aqueste ròtle de cohòrta de la h  qu'ei un trèt gascon largament ignorat, quitament peus lingüistas occitanistas, e qu'ei de dòu har. Qu'èi dejà consacrat un article especificament a la h de cohòrta, que'u podetz consultar en clicant acitau.

Enganadas com aquesta deu CLO non son pas briga navas. Los manuscrits de gascon ancian que'n son plens. Ja sabetz la preséncia de la h bohada qu' èra estrictament prohibida en la scripta deu gascon ancian, aquerò desempuish las originas de la lenga escriuta, . La h bohada que n'aparescó pas a la scripta gascona abans la fin de l'atge mejan plan passada,  e enqüèra jamei en la biarnesa deu maine juridic e notariau dinc a l'extincion finau d'aquesta modalitat au sègle 18.  Totas las h bohadas de la lenga parlada qu'èran sistematicament remplaçadas per ua f, quina que n'estosse l'origina.

A còps, la f qu'èra plan illegitima en bèth remplaçar sia ua h germanica sia quitament aquesta h qui'n disi de cohòrta, per exemple fentz en plaça de "hens". Aquesta transformacion ipercorrectora que ns'ei conservada dinc au dia d'uei dab lo nom e toponime  Lafens, en fèit ua varianta de "Lahens" sinonime de "Laguens".

Lo remplaçament de  la h bohada per f qu'èra sistematic en la scripta gascona anciana e que's hasèva shens préner en compde consideracions etimologicas au preable. Las interpretacions que's hasèvan après, a l'etapa de l'adaptacion deu mot en latin medievau. Que n'avem un hèra beròi exemple dab lo toponime bigordan Poiharrèr (Poi harrèr) qui's ditz en francés Pouyferré.   La h bohada deus mots gascons estant censurada en la scripta medievau,  harrèr que vadó farrer qui estó (mal)interpretat com a "ferrer", de "fer" (hèr)".  Podium Ferrerium (sic) en pseudolatin deu sègle 14, uei Pouyferré. En realitat, lo toponime que significa plan Puei arrèr  (cf. l'adreça Poey-arrè hens lo dic. Palay). Las prononciacions locaus deu toponime que soan com Poiharrè e Poi arrè. Com n'i a pas nada traça de hèr en la geologia d'aqueth puei ni d'enlòc mei en aqueth parçan, l'interpretacion latinizaira deu toponime qu'ei a l'evidéncia fantasiosa,  ua maishanta interpretacion basada sus ua ipercorreccion. exactament com en Bascoat  "Fuenterrabía" n'ei de Hondarribia. 

Hondar que significa sable en basco (deu latin fundu(m) + l'afix basco ar qui designa la pertanhença), lo toponime Hondarribia que significa gua de sable, passadera de sable en basco, e non pas... Hont Arràbia! Las fòrmas medievaus deu toponime, Fonte Rapidum  en latin deu sègle 13 e Fontarrabia en gascon ancian que son interpretacions fantasiosas de Hondarribia provocadas per l'ipercorreccion h > f e la prononciacion gascona deu toponime. Non cau pas oblidar lo gascon negre qu'èra la lenga deus notables e letrats bascos deu parçan de Sent Sebastian en aquera epòca (R. Cierbide, ved. aquiu). Uei lo dia, la h bohada, a l'origina de la confusion, qu'a desapareishut de la fonetica basca au sud deus Pirenèus, mentre los parlars bascos deu nòrd que l'an conservada.


Lafens, Pouyferré, Fuenterrabía, aqueths tres exemples que'm hèn créde'm, quan l'escriba gascon i botava  ua f, n'èra pas briga entà prononciar-la com a ua h bohada. Au contra, qu'èra tàd evitar d'aver a prononciar aquesta h bohada. Bohar la h qu'èra probablament considerat com a trèt vulgar,  puishque desconeishut de la lenga latina. La prononciacion f que soava mei com a çò de qui cau.  O sia, d'autes còps, que i avè duas manèiras de prononciar lo gascon: la vulgar - modalitat sonque orau dinc a la fin de l'atge mejan- e la culta, e aquesta darrèra qu'arrefusava la h bohada de la "lenga vulgar" e que la corrigiva sistematicament en la remplaçant per ua f, en realitat de manèira automatica, shens nada consideracion etimologica. D'aulhors, l"escriban de Sent Sebastian  Johan de Bassessari  (1304) qu' emplegava indistinctament en un medish tèxte escriut en gascon  far (lo vèrbe gascon) e açer (sic, lo vèrbe castelhan hacer) e non pas façer (façer qu'èra totun plan la fòrma regularament emplegada en la scripta deu romanç navarrés de l'epòca) , çò qu'amuisha plan la scripta gascona en aquest ahar de f versus h  n'arresponèva pas briga a de consideracions etimologicas. Qu'èra simplament la h bohada qui calè a tot hòrt corregir en f.






dissabte, 7 de gener del 2017

Lo mot jumpar, un ispanisme probable en occitan (etimon deu mot latin plumbum).

Qu'existeishen dus mots bascos qui s'assemblan hòrt enter si e qui significn respèctivament cabussar e jumpar. L'un qu'ei lo vèrbe pulunpatu qui significa cabussar (hens l'aiga)  e l'aute  qu'ei un aute vèrbe kulunkatu qui significa jumpar (balançar) (la finau -atu qu'ei la marca d'un vèrbe en basco).  En realitat,  com b e g en gascon (cf. abor-agor, dauguns-daubuns, grau-brau, envolopar- engolopar etc, etc)  p e k que son aisidament intercambiables en basco shens significacion particulara, pulunpatu e kulunkatu que son  possiblament lo medish mot deu punt de vista  filogenetic, o sia, a l'origina, b'ei possible los dus mots non n'èran pas qu'un solet. Com ac hasó remarcar justament Coromines, pulunpatu (gasc. cabussar) que s'assembla au vèrbe latin plumbiare deu quau lo mot basco s'ei podut derivar o sia que l'etimon deu mot basco e seré lo medish que lo deu mot occitan plombiar (cabussar) e deu mot francés "plonger".

En contra de  l'ipotèsi oficiau (ved. diccionario de la Real Academia Española) qui hè remontar los mots cantabre e leonés columbiar(e) e castelhan columpiar (qui significan jumpar) tà un mot grèc rarissime, ipotèsi plan inversemblanta entà un mot de formacion populara, b'ei possible que lo mot aja ua origina latina, a travèrs deu basco.
Las seguidas consonanticas pl e cl qu'èran  de natura quasi imprononciabla  peus aujòus deus vesins  deu sud, en basco com en iberoromanç. En basco, los grops consonantics pl-, gl-, cl- e fl- qui començan un manlhèu latin que son regularament simplificats en - l;  per exemple, basco landare deu  lat. plantare (gasc. planta), basco lantu deu latin planctu(m) (gasc. planh), basco luma deu latin  pluma, basco leun deu latin plenu(m) (gasc. plen) etc. De la medisha manèira: latin clocca ->basco  loka (passat en aragonés: loca, en gascon meridionau, loca; prob. esp. loco, loca, port. louco, louca), latin clarum -> basco laru, latin flore -> basco lore etc, etc N'ei dongas pas evident a prumèra vista que lo mot basco berun (qui significa plom) e posca viéner de plumb(um).  Totun, de manèira interessanta, qu'arretrobam plan ua insercion vocalica semblanta hens lo derivat supausat de "plumbiare" en navarrés, la lenga romanica extinta deus vascons deu sud (lo gascon - plan viu- estant istoricament la deus vascons deu nòrd), lat. plumbiare -> nav. bolimbiar segon Coromines DELCast. De la medisha faiçon, cf. Velasco, varianta probabla de Blasco, fòrma diminutiva basca de Blas (de Blasius, gasc. Blasi). En iberoromanç (aragonés exclús, l'aragonés n'ei pas ibero-romanic, que va com lo gascon e lo catalan), la solucion generau que consisteish a redusir lo parelh tà ua consonanta sola lat. plorare -> cast. & astur-leon.  llorar, port. chorar; plumb(i)are:  cast. plomo (gasc. plom), plomar (fòrmas restituidas a partir deu francés plomb, plomber), de comparar au portugués e galician chumbo, chumbarchumbiar (id.).

Lo mot basco kulunka(tu) (jumpar) qu'a un parion etimologic e semantic clar en asturoleonés: colingar en asturian, columbiare en leonés, columbiar en cantabre, qu'arretrobam en castelhan devath la fòrma columpiar.  Lo fèit que los quate mots romanics peninsulars començan per col que suggereish un ipotetic mot compausat latin cum-plumbiare resolvut en co-lumpiar a la mòda basca regulara (cf. lo basco kulunpatu) o sia que poiré estar un manlhèu deu romanç deus bascos. Que s'aparentan plan au vèrbe basco kulunkatu  o a ua ipotetica fòrma intermediària enter pulunpatu e kulunkatu:  *kulunpatu via ua fòrma bascoromanica de plumbiare deu tipe *columbiare. En asturian, la terminason un pòc particulara deu mot colingar que rapèra un mot asturian plan sinonime xingar, dab loquau *columbiar e's pogó ibridizar tà balhar colingar cf. leonés acingar = gasc. jumpar, portugués acenar = gasc. oscillar. acenar -> acingar, xingar, per atraccion possibla de l'onomatopèia associada au brut deu balançar de la jumpadera o de l'esquira, cf. cast. de Paléncia: chingar = soar (per ua campana); lo mot cantabre tinglar qu'ei sinonime de columbiar (jumpar) segon Bárcena; en cantabre deu parçan de Cabuérnigo, lo mot tilingase que vira lo cast. columpiarse tilingu  lo cast. columpio, segon F. García González; cf tanben lo mot basco hòrt suggestiu bilintzi-balantza: jumpader. Com ac avem dejà vist au debut d'aqueste messatge, lo quite mot basco kulunkatu (jumpar) que non sembla estar, a l'origina, sonque ua varianta de pulunpatu (cabussar)  qui vien de plumbiare.  En galaicoportugués, sauv error mea,  ne trobam pas nat derivat semblant en col- de plumbiare, tanpòc en catalan; totun en navarrés  que i trobam lo mot bolimbiar qui'ns sembla plan estar un parion etimologic deus nostes mots cantabre, asturleonés  e castelhan. Bolimbiar que significa cabussar, tornejar aiga, agitar aiga (segon Coromines DELCast). Au mot navarrés bolimbiar que podem har correspóner lo mot golompio (jumpadera) trobat en un tèxte deu sègle 16 deus archius de Passaje de Sent Joan (Guipuscoa)  (ved. aquiu), que'ns devem trobar de cara a un cas plan classic de mutacion b/g, normaument shens gran significacion semantica en cantabre pas mei qu'en gascon.   O sia que columbiar e bolimbiar que semblan estar dus variants deu medish mot, exactament com pulunputu e kulunkutu en basco. Lo quite mot astur-leonés com lo mot castelhan que vienen probablament deu romanç de la zòna basca.

Lo cas deu gascon jumpar var. jompar, jomplar etc  qu'apareish un shinhalon diferent de lo de columpiar & co, qu'apareish derivar de plumbiare d'ua faiçon mei comuna en maine romanic, qu'ei a díser shens insercion de nada vocau suplementària. Totun, lo mot non sembla pas de formacion gascona, los gascons que saben PLorar, que solen conservar intacte lo grop pl deu debut d'un  mot latin (cf. en occitan plombiar). Dus elements que pleitejan entà ua origina transpirenenca deu mot:  prumèr, la j  qui sembla substituí's a "pl" e qui rapèra fòrmas espanhòlas de plumbiare;  dusau,  la significacion de "jumpar" balhada a un derivat de plumbiare, e qui sembla estar ua caracteristica tipicament cantabro-ispanica. Lo mot gascon jumpar /jompar que rapèra los mots chumbiar e chumbar, qui son fòrmas de plumbiare, respectivament en galician e en astur-leonés. La fòrma "chumbiar" en galician qu'ei plan la fòrma etimologicament regulara esperada a partir de plumbiare, mentre lo mot asturian e cantabre chumbar que sembla arrehèit a partir deu substantiu chumbu  (cabussada) (pl -> ll o ch en cantabre, ll qu'ei prononciat y /j/  en cantabre,  la ch de mots com chuvia o chumbu / chombu que i representa ua antiga y /j/ passat tà  j /ʒ/, /tʒ/  puish finala, mei recentament, de j tà ch /tx/ cf. esp. lloviznar = cant. chivisnear o lluvisnear ( /ju-/), segon los parlars (Bárcena). Totun,  la significacion contemporanèa de chumbiar  (en galician) e chumbar (en asturian e en cantabre) qu'ei plan confòrma a l'originau de plumbiare, qu'ei a díser "cabussar", non significan pas briga "jumpar". En cantabre, un chombu qu'ei ua cabussada (cabussada verticau, per contraste dab el calumbu qui ei la cabussada en generau, segon Bárcena).  En cantabre de la vath de Cabuérniga, ua vaca qu'ei dita  chomba quan la bèstia a los còrns dirigits de cap avath (F. García González). Lo mot chombu, hòrt expressiu, quasi onomatopeic, que s'arretròba dinc en basco, en la varietat mei occidentau,  mei vesia deu maine lingüistic cantabre: "txonbo egin" en basco de Biscàia que i significa cabussar (literaument har "chombo"), expression sinonima en biscaín de "dzanga egin". O sia que los mots chumbo o chombo enqüèra que desconeishuts deu castelhan normat contemporanèu, e devèn har partida deu lexic de l'espanhòu dialectau o popular.

N'avem pas de cercar lo manlhèu tan luenh com lo cantabre, l'aragonés qu'a un mot chumblicarse  qui vòu díser  jumpà's. En romanç aragonés,  com en gascon, lo grop pl- qui comença un mot latin qu'ei normaument conservat (plorare -> plorar, en aragonés com en gascon), çò qui suggereish un manlhèu quitament en aragonés. Alavetz, que podem imaginar mei d'ua ipotèsi entà explicar la formacion deu mot: lo quite mot columbiar faussament decompausat en co-lumbiar-> iumblar, jumblar  -> chumblar, chumblicar. Alternativament, columbiar qu'ei ua veritabla fòrma compausada co -lumbiar, la l iniciau de lumbiar resultant de la resolucion deu grop consonantic pl de plumbiare a la mòda basca.  Fin finala, que podem demorar dab ua ipotèsi etimologica enqüèra mei simpla e mei probabla: lo quite mot aragonés, chumblicar, que deriva en fèit deu mot astur-leonés (cantabre inclús) chumbar manlhevat per l'espanhòu dialectau (cf. basco biscaín txongo egin), çò qui deisharé supausar lo quite mot chumbar qu'avè a l'origina los dus sens: cabussar e jumpar, com las fòrmas longas qui trobam en cantabre: calumbar (= gasc. cabussar)  e columbiar (=gasc. jumpar), quasi identicas enter si. Aquesta dobla significacion cabussar /jumpar que semblaré estar ua caracteristica semantica gahada peu quite mot latin plumbiare de d'ora per la còsta cantabrica. De fèit, en cantabre, lo mot jumpiar (de plumbiare) qu'ei balhat tà virar lo mot castelhan agitar (Bàrcena, dic.).  O sia que lo cantabre qu'a autanplan lo doblon etimologic chombar (cabussar) e jumpiar (agitar),  de plumbum e plumbiare, de comparar a calumbar (cabussar) e columbiar (jumpar).

 Dongas, lo mot gascon jompar, jumpar, varianta jomplar, jumplar que  sembla continuar, en fèit, un mot aragonés chumb(l)ar, de l'espanhòu dialectau chumbar, antigament *jumbar, dab la j prononciada a la catalana o a la francesa, fonème desapareishut en castelhan, astur-leonés e aragonés contemporanèus, totun enqüèra viu au sègle XV com ac atèsta lo judeoespanhòu ("ladino") contemporanèu (parlat peus descendents deus judius expulsats d'Espanha en 1492 e disseminats per l'Imperi Otoman) qui l'a conservat:   en "ladino",  la j de ijo (esp. hijo), jardín, mujer qu'a lo son de la j francesa, la jota castelhana n'i existeish pas. De chumbar, var. chumblar, que derivaré chumblicar  per afixacion com las quitas variantas gasconas jompinar e jumpolar (Foix) ac hèn a partir de jompar / jumpar. Que cau raperar -ico, -ica qu'ei l'afixe diminutiu aragonés per excelléncia, la fòrma diminutiva que poderé viéner deu substantiu qui designa lo jòc deus mainats o la jumpa, id.  en gascon: jumpolar, jompinar,  de jumpòla, jompina, fòrmas afixadas de jumpa (Foix).  En tot cas, la gran valor expressiva deu mot gascon jumpar que degó facilitar la soa progression peus parlars deu gascon e deu lengadocian pròishe, exactament com lo mot "chumbar", aparentat au - e probablament a l'origina deu- noste mot jumpar, e pogó viatjar deu maine asturleonés dinc en Aragon. En gascon, que'm sembla lo mot pròpiament occitanoroman gronsar  (cat. gronxar -  gronsar , oc. non gasc.  crossar, latin tardiu *crontiare, mot d'origina celtica), sinonime de jumpar, n'i ei pas tròp emplegat, probablament espudit per  l'ispanisme sinonime.  Palay que nòta lo mot gronsar com pròpi sonque deu gascon deu Gers. En Gers, que i ei tanben emplegat lo mot bombar-se per jumpà's (confusion ?).   Per fin, que cau soslinhar que i a lingüistas qui explican lo mot anglés "to jump" (sautar), d'atestacion sonque modèrna en la lenga de Shakespeare (sègle 16) per un prèst gascon (lo noste jumpar) com ac rapèra lo hèra seriós "Online Etymology Dictionary" (ved. aquiu). O sia que lo mot e podó viatjar  d'Espanha dinc a Gran Bretanha en passant per Gasconha.


En gascon contemporanèu, jumpar qu'ei sovent con·honut dab breçar, berçar (jumpar-berço en gascon de Baiona, cf. Foix), totun lo sens prumèr e generau deu mot qu'ei plan lo de balançar, oscillar (cf. Foix, Palay). La confusion que s'arretròba dab un sinonime gascon d'oscillar, meilèu cadut en desús:  "abandoar" (anar d'ua banda tà l'auta, antig. bandon significava costat  cf. arag. bando: oscillacion, arag bandiar, arag.-esp.  bandear = cat. voltar). La jumpa, jumpina, jumpòla o jumpadera gascona que's ditz bandiadora en aragonés contemporanèu (en catalan: gronxador, de gronxar, cf. gascon gronsar, sinonime de jumpar, fr. balançoire).  En gascon de Luishon, lo mot abandoar que i significa breçar, mentre qu'en las Lanas lo mot que  i significa brandar las campanas  (cf. aragonés e espanhòu d'Aragon:  tocar a bando, qu'ei a díser soar la campana en impausant girs de 360 grads o sia torns complets;  a medio bando: la campana que non hè sonque oscillacions de 180 grads, anar e tornar ). L'etimon qu'ei o qu'èra tanben emplegat en registre agricòla: que's dalhava o segava dab ua traca de hauç aperada abandoader (arrecuelhut en Bigòrra, ved. Palay, sup. dic. ).

Entà clavar, e com a resumit, lo mot  jumpar- var. jumpar, jomplar, jumplar, jumbar, jombar - qu'ei un ispanisme probable en occitan, aparentat au mot de l'aragonés contemporanèu chumblicar qui'n seré ua fòrma afixada e qui significa jumpar e au mot cantabre jumpiar qui significa agitar . L'origina etimologica qu'ei lo vèrbe latin plumbiare. Aqueste etimon qu'ei partatjat dab ua seria de mots qui significan "jumpar" en basco, astur-leonés, cantabre e castelhan. La deriva semantica cabussar - > jumpar qui observam dab aquestes derivats de "plumbiare" que concerneish lo basco (kulunkutu vs pulunputu), l'aragonés (chumblicar), lo cantabre (columbiar, jolumpiu etc), lo castelhan (columpiar), l'asturian (colingar), lo leonés (columbiar), totun non lo galaicoportugués. Lo galician qu'a guardat chumbiar dab la significacion de cabussar ; lo portugués n'a pas sonque chumbar  qui n'i significa pas sonque plombar: arrecobrir de plom o hicar un sagèth de plom. Tà díser cabussar, lo portugués qu'emplega mergulhar, deu latin merguliare (id.).  L'asturleonés (cantabre inclús) qu'a au còp chumbar dab lo sens de cabussar e lo mot probablament d'origina bascoromanica columbiar o colingar qui significa jumpar. De manèira interessanta, lo cantabre, enter asturian e castelhan e a la termièra deu Bascoat,  non sembla pas har nada diferència filogenetica enter las duas significacions semanticas deu "plumbare" espanhòu : a la question quin virar lo mot castelhan "zambullir" (gasc. cabussar) en cantabre, lo cantabre qu'arrespon calumbar, la "zambullida" , mot qui vira cabussada en castelhan, qu'ei  (el) calumbu e (el) chombu en cantabre (Dic. Bárcena).   Lo vèrbe castelhan columpiar, qui significa jumpar, que's ditz columbiar en cantabre. O sia qu'en cantabre,  mots tà virar cabussar e jumpar que son quasi identics enter si: calumbar e columbiar. Lo mot cantabre qui vira jumpar non sembla pas estar sonque la fòrma frequentativa d'un mot qui vira cabussar. En castelhan, lo mot derivat de plumbiare dab lo sens de cabussar (occitan plombiar) que s'i sembla extint au profieit de "zambullir", mot estranh qui vieneré de subbullire (literaument "sos-borir") segon los bons autors. Totun, que cau remarcar lo cantabre qu'a lo mot jolumpiu qui significa jumpader. La fòrma singulara d'aqueste mot cantabre que poderé suggerir un antic *"solumbiar",  construsit com columbiar: (su(b)-lumbiare), deu quau zambullir e poderé plan derivar jos l' atraccion de bullir.

En tot cas, lo sens "balançar, jumpar " deu mot gascon jumpar  qu'et tipic de plumbiare en la zòna cantabrica d'Espanha, lo mot jumpar que vien probablament d'aquesta region (uei lo dia chumbar en asturleonés, antigament *llumbar -*yumbar -*jumbar , deu latin plumbum, plumbiare) e  arribat dinc au gascon en viatjant per l'espanhòu dialectau e l'aragonés.

dimecres, 4 de gener del 2017

"Arrupir": un gasconisme pro recent en catalan.

Arrupir. Gasc. arrupar, cf. arrupit, arrupa.  Lo mot catalan arrupir qu'ei sinonime d'arronsar, arrufar (gascon: diminuir per contraccionarrupar, cat. arrupir-se = gasc. arrucà's =fr. se recroqueviller, se replier sur soi, se blottir, s'accroupir ). Aqueste mot arrupir qu'ei pro isolat en catalan, au còp de prumèra atestacion hòrt recenta (debut deu sègle 19) e d'etimologia incompresa peus lingüistas qui n'i an pas sabut detectar lo prèst gascon. En gascon, "arrupar" qu'ei probablament ua simpla varianta fonetica d'"arrucar", fòrma gascona de l'oc. e cat. arrugar. Lo mot "arrupa" en gascon (desconeishut en catalan) qu'ei un sinonime d'arhoncilh (cat. arruga, fr. ride, pli, fronce). En gascon, l'adjectiu  "arrupit", "arrupida"  qu'ei ua fòrma d' arrupat-da, sinonime 1-d' ahroncilhat, -da e, parciaument, 2- d'arrucat, da (cf. Palay) (cat. 1-arrugat , 2- arrupit, ajupit). L'etimologia prumèra qu'ei probablament lo mot latin ruga (plec, ahroncilh), con·honut en gascon dab "arruca" (la larva deu parpalhon, gatamina) (gasc. arruca = cat. eruga, aruga). Los mots communs a l'occitan e au catalan "ruga /arruga", "arrugar" n'existeishen pas en gascon, que i son remplaçats per las fòrmas pròpiament gasconas "arrucar" (1-plegar, ajocar, 2-apielar, apiejar), "arrupa" (= ahroncilh): "aquere pelhe qu'a arrupes" (en gràfia de l' EGF, Palay) e "arrupar" (= 1- ahroncilhar, 2-arruhar, arrufar).  Las fòrmas dab "p" que permeten de distinguir lo mot qui designa l'ahroncilh de lo de l' arruca (la gatamina). Per la vath d'Aura, arropiar-se que i significa "se flêtrir", "se dessêcher", "se rider", o sia qu'ua atraccion de ropa e d'arropar (envolopar en ua ropa) tà explicar las variantas dab p d'arrucar qu'ei possibla, enqüèra que la mutacion k/p com la g/b e pòden estar naturaus en gascon.  Lo mot "arrupar", varianta "arrupir", qu'ei plan present en diccionari de Palay dab la soa familha (arrupe, arrupà, arrupìt etc), totun desconeishut deus diccionaris occitans d'Alibèrt e de  Mistral, tanpòc present hens lo d'Ubaud. Qu'ei un gasconisme clar.

dilluns, 2 de gener del 2017

En defensa de l'aranés en Jornalet.

Imaginatz un diari màgerment en lenga espanhòla o catalana qui, visant un lectorat aranés, e'u dedicaré un espaci significatiu en lenga aranesa, digam dètz a quinze per cent de las rubricas d'actualitat que serén en aranés. Imaginatz qu'a proporcion deu temps qui passa, las rubricas d'actualitat en aranés que's hèn de mei en mei raras dinc a desaparéisher au cap de quauques ans shens mei d'explic. Vos e jo que trobarém aquesta evolucion preocupanta e lamentabla.

Que'm permeteratz de reagir de la medisha manèira a la desaparicion de l'aranés en las rubricas d'actualitat deu diari digitau "Lo Jornalet". Au debut de la parucion deu diari, en mars 2012,  enter dètz e quinze per cent de las rubricas d'actualitat qu'èran redigidas en aranés, uei lo dia que son zèro o pròishe de zèro.  N'ei pas un-bon messatge de balhar aus quites aranés.  Si un cap-redactor d'un jornau occitan dab sedença en Barcelona, a mei locutor competent d'aranés, non jutja l'aranés digne d'estar emplegat, quin voletz que los aranés e poscan har arrespectar la lor lenga aranesa e perqué voletz que contunhen d'emplegar-la?  Lo Jornalet que contribueish objectivament au desdenh generau qui pateish la tresau lenga oficiau en Principat de Catalonha, desdenh qui ei a miar l'aranés tà l'extincion.

Jo que contunhi de pensar (qu'ac exprimii  dejà cinc ans a, quan lo jornau va començar a paréisher) que la causida deu lengadocian per En Ferriol Macip entà la redaccion deu Jornalet qu'ei maishanta. Non que lo lengadocian non m'agrade, simplament que hicar lo lengadocian en concurréncia dab l'aranés qu'a com a conseqüéncia prevedera la d' aflaquir enqüèra mei la lenga pròpia en Aran (sociolingüisticament) e atau contribuir a la soa desaparicion. L'observacion sus l'evolucion lingüistica deu diari que m'a balhat rason, ailàs, puishque lo lengadocian i a quasi totaument espudit l'aranés, mentre que, en món reau, l'aranés e's pèrd de mei en mei au profieit de l'espanhòu.  Qu'ac torni díser: que seré mei utile e mensh perilhós entà l'aviéner de l'aranés de redigir lo Jornalet cent per cent en aranés. Un jornau cent per cent en aranés que demora cent per cent en occitan, segon la bona doctrina occitanista. Lavetz, perqué  desdenhar l'aranés? Un jornau en aranés non contribuiré  pas a l'extincion de l'occitan en la val d'Aran  com ei a ha'c, nolens volens, lo Jornalet uei lo dia.

Adonc adara que sabetz los mens vòts tà l'an 2017. Que desiri au Jornalet e a son director Ferriol Macip un bon an nau, e, puishqu'a la sòrta d'estar un locutor competent d'aranés,  qu'ajude l'aranés a demorar viu en tornar de har adoptar l'aranés per la redaccion deu son diari.