Etimologia de lugran.

Lugran (EGF: lugrâ), lo mot que pòt significar 1- astre, estela (ALG mapa 1012 )  2- vèrmi de lutz e 3-per comparèr: uelh.  Lugranhet (petit lugran) qu'ei tanben emplegat entà designar lo vèrmi de lutz. Un sinonime en gascon de lugran qu'ei lugar (lugà).   En occitan non gascon, qu'ei meilèu lugarn. Aquestes mots dab aquestas valors astronomicas  que son unicament gascons e occitans, no's tròban pas aulhors per la Romania. En Domergue Sumien qu'afirma l'etimologia deu mot qu'ei plan coneguda e que seré lo latin 'lūcanus'.   Qu'afirma la fòrma estandard deu mot en occitan qu'auré d'estar lugar (escrivut atau), totun en bèth arreconèisher la filiacion lūcanus -lugar qu'ei hòrt complicada, pro aberranta. Lo Sr Sumien que s'opausa clarament a l'adopcion de la fòrma "lugarn",  per tant  la recomandada  en occitan non-gascon per l'Academia occitana e peu Congrès, detalh esconut peu Sr Sumien qui s'acontenta d'espudir lo mot dab la marca infamanta de * (lugarn*),  en un reflèxe anti-nòrma pro sabotaire.

Jo ne soi pas briga consent dab cap de las conclusions deu Sr Sumien. Prumèr,  la causida de la fòrma "lugarn" que'm sembla plan la bona en occitan mentre qu'ei "lugran" en gascon. Que i tornarèi.  Dusau,  tanpòc soi complètament d'acòrd dab l'ipotèsi etimologica prepausada per aquest ensenhaire. Prumèr, lo mot latin lūcanus ne pòt pas explicar lo mot lugar (dab r sonòra) prepausat per D. Sumien, que i a un minimum de règlas a respectar en filologia.  Dusau, aqueste mot latin lūcanus n'a pas cap de valor astronomica, lucanus que significava lutz de l'auba e non pas astre, a maudespieit de la teoria de Wartburg. D'aulhors, Wartburg que prepausa l'etimon latin lŭcerna entà explicar lo vèrbe enlugarnà associat a lugarn  (ved. lŭcerna FEW 5 443), que non lūcanus  L'afirmacion peremptòria de Sumien segon laquau l'etimologia de lugarn ei plan coneguda gràcias a Wartburg n'ei, per conseqüència, pas briga prudenta. En realitat, las proposicions de Wartburg que son incoherentas enter si: a còps lūcanus, a còps lŭcerna, a còps *lūcor. Wartburg ne sabè pas tròp on se calè pausà's.  L'ipotèsi de Wartburg  prepausant  "lŭcerna" entà explicar "lugarn" n'ei pas mei credibla que la de lūcanus adoptada peu Sr Sumien entà explicar lo son "lugar" pr'amor, com ac remarca hòrt justament lo Sr Sumien,  la seguida 'ce' latina non balharé pas 'ga' en romanç. D'aulhors, los mots lucèrna e lusèrna qu'existeishen plan en occitan. Lucèrna n'ei pas lugarn.  La vertat: la responsa a la question de l'etimon de lugarn e de lugran, ne la trobaratz pas ni au FEW ni a l'article deu Sr Sumien.

Alavetz, entà explicar lo mot occitan lugarn, que cau mentàver ua pista etimologica, preromanica aquesta, hòrt mei seriosa, qui lo Sr Sumien ignòra complètament, çò qui confirma l'ensenhaire provençau, sociolingüista de formacion, n'ei pas tròp competent en filologia. E, un còp de mei, que s'exprimeish peremptòriament sus ua question shens tròp saber de qué parla ni shens aver trop tribalhat l'ahar.  En efèit, qu'existeish ua familha de mots celtics hòrt semblants au mot occitan "lugarn" qui son en breton: 'lugern'; en cornic: 'lugern', en guallés: 'llugorn'; en irlandés ancian: 'lócharn' e en irlandés modèrne: 'lóchrann' (ved. Le lexique étymologique du breton moderne, Victor Henry, 1900, adreça 'lugern', consultable en linha. Las fòrmas corrèctas deus mots irlandés que son las qui vs'èi indicadas ací-dessús).  La significacion de tots aqueths mots en las lengas celticas insularas qu'ei "lum qui brilha", "candèla", "lampa" mentre  en breton lo mot que significa çò de brilhant, çò qui luseish, ço de luminós. La relacion dab "lugarn" qu'ei dongas... luminosa.  Lavetz l'origina deu mot occitan  "lugarn"  qu'ei a l'evidéncia celtica, un mot galés qui jo dedusi com estant *lukarnon (s.n.) o *lukornon (s.n.), haut o baish l'equivalent celtic de lucerna e un descendant d'un mot protoceltic  qu' Alan Ward supausa  com a *leukornon (s.n.) (lum, lanterna, lampa) in  A Proto-Celtic Lexical Items. editat en 1982, revisat en 1996, consultable en linha: https://fr.scribd.com/doc/20623905/A-Checklist-of-Proto-Celtic-Lexical-Items. Qu'arretrobam aqueste mot devath la fòrma  *loukarna au diccionari celtic de  l'Universitat de Gualas, tostemps dab la significacion de lampa, lutz artificiau.  Lo quite Alan Ward que senhala de manèira totafèt explicita  lo mot occitan "lugarn" com a descendent deu son  *leukornon (alias *loukarna peus universitaris gualés).  Que s'i tròba en companhia deu mot breton "lugern" e deus sons companhs celtics dejà mentavuts.  B'ei pecat lo noste ensenhaire provençau n'aja pas mentavut aqueste estudi de Ward ni lo diccionari de l'universitat de Cardyff ! Jo que soi convençut lo quite mot francés "lucarne" qui, en francés ancian, èra efectivament sinonime de "luiserne" = flambeau, lampe, lanterne cf. dic. Godefroy) que'n comparteish exactament la medisha origina etimologica: galés *lukarnon  (s.n.)  - > (proto)galloromanç *lucarna / *lucarnu -> fr. lucarne (s.f.),  òc lugarn (s.m.). La significacion de hiestron qu'a lo mot lucarne en la lenga modèrna qu'ei probablament per confusion dab l'etimon lucanu (la lutz de l'auba)  qui ei emplegat tà designar un bujau qui dèisha passar  la lutz.

Aqueste mot "lucanus-a" , que l'arretrobam en francés ancian devath las fòrmas 'lugane' et 'luhane' (Dic. Godefroy). Totun, enqüèra un còp, lo mot n'i a pas nada significacion astronomica, que significa sonque lutz de l'auba. En gascon tanben, que trobam lo mot "lucanet" qui significa "petite lucarne, oeil de boeuf" (Palay). Notatz la conservacion de la shorda intervocalica c en aqueste mot lucanet, com la conservacion de la n intervocalica,  probablament degut a un prèst aragonés (lucana).  De la medisha manèira, lo catalan ribagorçan e haut-pallarés qu'a "llucana"  cf. l'Alcover-Moll. La toponomia d'aqueths parçans catalans que va dab lo (proto)gascon en particular per çò qui tanh a la n intervocalica. Uei lo dia, que va dab lo catalan, qu'ei a díser la n qu'ei plan restaurada de manèira regular e generau. La definicion e l'etimologia de llucana que'nse son balhadas peu D.C.V.B.:

1. Finestreta coberta de lloses, que sobressurt damunt el llosat d'una casa i serveix per a donar pas des de l'interior a dalt el llosat i per a il·luminació de les golfes (Ribagorça, Alt Pallars); cast. buhardilla. 
|| 2. Forat que es fa al voltant de la carbonera per donar-li respirall o per fer anar el foc cap avall (Pont de S.).
    Fon.: ʎukána (Pont de S., Esterri d'À.); ʎukánɛ (Sort).
    Etim.: sembla provenir del llatí lūcāna, ‘llum de l'alba’; és estranya la conservació de la sorda intervocàlica

En efèit, la conservacion de la shorda intervocalica aus mots lucanet e llucana que poiré har dobtar l'etimon que sia plan lo latin lucanu. D'aulhors, lo  (gran) diccionari de la llengua catalana que'nse  prepausa ua auta ipotèsi etimologica en suggerir ua relacion filogenetica de "llucana" dab lo vèrbe catalan "llucar" (= mirar, talaiar). Aqueste vèrbe 'llucar' qu'ei tanben gascon e occitan: lucar = argüeitar, talajar, mirar d'amagat; autanplan en francés fr. a. luquer, fr. reluquer. L'etimon de llucar etc qu'ei deu neerlandés mejan (loeken= argëitar, talajar, mirar d'amagat), lo mot romanic qu'ei probablament picard (o wallon) d'origina, manlhevat deu flamenc (cf. FEW: reluquer, loeken). Qu'arribè en català pro tardivament (prumèra atestacion sonque au sègle 19), probablament per difusion via l'occitan o lo gascon.  Totun, se consideram l'adjectiu catalan (dialectau cf. D.C.V.B.)   llucà, llucana qui significa qui triga tà viéner, tardiu- iva e l'expression   a la llucana, qu'ei a diser tardivament (lit. a las aubetas),  non podem pas dobtar  que l'origina d'aqueth mot llucana sia plan 'lucanu', que non 'loeken'. La conservacion de la shorda n'ei pas reaument ua excepcion filologica per aqueths parçans. Qu'ei meilèu un un tret fonetic deu romanç pirenenc, d'aulhors, lo mot - dab la significacion conservada de hiestron, bujau qui dèisha passar la lutz,  que s'arretròba en basco (Baztan) e en aragonés com a lukana e lucana, respèctivament. La conservacion de la shorda  que la podem observar dab d'autes mots regionaus com, per exemple,  pesuca (femenin de pesuc), horucar en gascon, foruca (cova) en catalan nòrd-occidentau.

Que'ns trobam dongas dejà dab dus etimons distints. L'un qu'ei latin d'origina: lucanu, que designa la lutz de l'auba. Que's hè servir tà designar los hiestrons o bujaus  qui dèishan passar la lutz. La valor astronomica d'aquest etimon en romanç n'ei pas tant acertada, en realitat. L'aute qu'ei celtic d'origina: lukornon o lukarnon, en proto-romanç lucarnu, qui balhè lugarn (s.m.) e los derivats verbaus , (en)lugarn(ej)ar. Lo mot celtic qu'avè haut o baish la significacion deu latin lucerna: lum, lampa, lanterna. Lucanu e lucarnu, que comprenem plan los dus etimons que's pogón con.hóner l'un dab l'aute (cf. fr. lucarne). Totun, tot aquò n'explica pas la significacion astronomica deu mot "lugarn", aqueste concèpte n'ei pas etimologic ni dab lucanu (lutz de l'auba) ni dab lucarnu (lampa, lum artificiau).

Se lucarnu e lucanu n'an pas nada significacion astronomica quina que sia, d'on pòt viéner aquesta significacion astronomica?  La responsa, que l'avem dab lo resultat de l'analisi filologica deu quite mot "lugran" (qui ei la fòrma majoritària deu mot en gascon segon la mapa  ALG 1012). La fonetica de lugran qu'ei interessanta pr'amor la n finau qu'ei velara e non dentau (cf. Palay lugrâ, dim. lugranhet) çò qui invalida l'ipotèsi de Sumien segon laquau lugran seré un derivat de lugarn per la metatèsi d'enlugarnat en enlugranat, o de lugarnejar en lugranejar etc. Autament dit,  la "n" velara de lugran n'ei pas explicada ni per lucarnu ni per lugarn ni per lugarnejar. Evidentament, que tornam pensar a l'etimon lūcanus, qui, en gascon, podó balhar de manèira hòrt regulara "lugân" dab n velara.    La fòrma lugân (étoile) qu'ei plan atestada per la mapa 1012 de l'ALG, que concerneish ua petita zòna de Gironda. Lugân que pogó evoluar en lugrân per influx de enlugarnar, enlugranar; lugarnejar, lugranejar (de *lucarnu).  Totun, com ac èi dejà dit, n'i pas cap element qui permet de pensar lucanu que pogosse aver ua valor astronomica quina que sia en latin o en romanç. Que significava lutz de l'auba e, per extension, hiestron e non pas estela ni Vènus. Que's cau dongas mauhidà's de l'extrapolacion au  camp astronomic hèita per Wartburg. De fèit la solucion que ns'apareish luminosa en comparar lo mot gascon lugrâ (lugran) dab d'autes mots gascons visiblament aparentats. Entà començar, que i a lo mot lugret (s.n.) (G. Balloux, Dictionnaire des Parlers Gascons du Val de Garonne), autanplan in TdF: lugret, alugret, estalugret: éclair, étoile, en Gascogne (definicion acompanhada d'ua citacion de Jansemin emplegant "lugret" com a sinonime d'estela). Aqueste mot lugret qu'ei acompanhat d'ua seria d'auts:  lugrèra (ensemble d'étoiles, constellation) e los vèrbes lugrejar e lugrir (luir, briller comme un astre, cf. Palay e Mistral). Aqueths mots que son, a l'evidéncia, membres de la medisha familha etimogica e ne derivan pas briga de "lucanu". Qu'apuntan tots tau mot "lugre" dont los mots "lugret", "lugrèra" e "lugrâ(n)" e son fòrmas afixadas. Lo mot "lugre"  en occitan que serveish entà designar l'uelh "en style plaisant" segon Mistral, ved lugre in TdF). O mei exactament, segon Antoine Fabre d'Olivet en son obratge "La langue d'Oc rétablie" (1820): "lugres, s.m.p.  les astres, et par métaphore, les yeux.  Astre: ja plan que i èm, ja!

D'on vien aqueste mot "lugre?" Wartburg que'u volè har derivar de *lucor(em), mès aquesta derivacion qu'ei impossibla per de rasons d'accentuacion. *lucor qu'ei accentuat sus la dusau sillaba, que balhè lugor en occitan e en gascon (EGF: lugoù) de manèira hòrt regulara e previsibla, l'accentuacion deu mot lugor qu'ei la normau, sus la dusau sillaba, au contra de la deu mot lugre qui l'a sus la prumèra.  Dongas, exit l'ipotèsi de Wartburg! Alavetz, lo melhor candidat com a mot etimon que demora  *lugrā  qui ei lo mot deu celtic ancian (galés) tà díser "lua" (ved. lo lexic de proto-celtic de Ward, lo diccionari de proto-celtic de Matasovic e lo de l'Universitat de Gualas, tots consultables en linha). Lugra = lua, aquò qu'explica hòrt plan au còp la significacion astronomica com la d'uelh qu'a lo mot lugran en gascon. Que podem prepausar los ensembles de derivacions qui segueishen:
 *Lugrā (lua, lit. (la) lusenta) > lugran (via  *lugrānu: astre qui luseish com la lua, per metafòra : uelh) > lugret (cambiament d'afixa) >, lugrèra, lugrir, lugrejar. Lo mot occitan lugre que seré ua reconstruccion a partir de lugret per desafixacion. 
Proto-gascon *lugrānu =  qui ei com la lua, astre qui luseish, per metafòra: uelh).  Qu'avem trobat atau lo tresau etimon, lo qui apòrta lo concèpte astronomic qui hasè hrèita tà explicar lo mot gascon "lugran" e l'occitan "lugarn".

En tot cas, aqueste etimon celtic 'lugrā"' que sembla especific deu maine gascon e de la region occitana pròishe. N'ei pas lo solet exemple d'etimon celtic pròpiament e unicament gascon, qu'ei a díser desconegut en las autas lengas romanicas. La lista de taus "celtogasconismes" qu'includeish, per exemple,  caverat, var. caurat, ancianament cauerac (en fr. cachalot), de *cauaracu derivat afixat de kauaru- (gigant, fr. géant, colosse en celtic ancian), autanplan creac var. creat (fr. esturgeon) e colac (fr. alose), ved. lo FEW per l'etimologia galesa d'aquestes dus darrèrs mots. E que cau raperar lo mot luishonés e aranés (eth)"taram" qui designa l'auratge, la periclada. Delamarre que cita justament lo mot gascon com a derivat deu nom de la divinitat galesa Tarranos, diu de l'auratge e de l'eslambrec, un eretatge deus "Garumni" de l'antiquitat.  Que i poderem ahíger, per exemple,  lo mot bòme, var. bome qui designa lo "soc de la charrue" (breton bom: ", rehaut entre deux sillons, coup fait par le soc de la charrue"; l'etimon qu'ei lo protoceltic bono- = tust, còp cf. Lexic Etym. Breton, Henri) e l'aute mot "bom" qui designa ua espècia d'ausèth aquatic (protoceltic bunno = butor).  A la fèita fin, que demora l'enigma de l'origina, romanica segon Wartburg, indoeuropèa e prelatina segon Coromines, d'un aute gasconisme astronomic relacionat dab la lua qui ei "baran".

Qu'ei evident que i agó confusion semantica e etimologica enter los tres etimons qui segueishen:

1- lūcanu, -a-, latin: lūcanus: a) lutz de l'auba: oc ancian lugana; fr. ancian luhane, lugane cat. nòrd-occidentau: llucà, llucana: tardiu -iva; a la llucana = tardivament; b- hiestron, bujau qui dèisha passar la lutz: gascon mont. lucanet, cat. nòrd-occidentau: llucana, aragonés: lucana, basco (baztàn): lukana.

2- *lūcarnu, deu gal. lukarnon, s.n.: lampa qui brilha, lutz artificiau. Lo mot fr. lucarne que'n deriva, totun que s'a perdut la significacion originau de lampa, lum artificiau - plan atestada en francés ancian- tà préner la de 1-b per confusion mentre l'oc. lugarn que s'a prengut la significacion 3 egaument per confusion.

3- *lugrānu de *lugrā (astre qui luseish e, per comparèr, uelh). Aqueth etimon *lugrā (s.f.) qu'ei lo mot deu celtic ancian tà díser lua. En gascon, de *lugra que'n derivan  lugran, lugret, lugrèra, lugrir, lugrejar.  Lo mot gascon lugran non deu pas arren a lūcanū  ni etimologicament ni semantic.

Adara, tornem-nse tà lugar e lugan. Que i a lo mot bearnés lugar (lugà) (fòrma hòrt minoritària, ne concerneish pas sonque lo punt 691 en Biarn segon ALG mapa 1012), sinonime de lugran, e lo son derivat lugaron (lucarne, oeil de boeuf). Lugar que poiré derivar de lugor (lugoù) per cambiament d'afixe e lo mot girondin lugan  (lugâ) poiré representar lugant (la velarizacion de la n finau qu'ei generau en aquesta zòna  girondina, quina que'n sia l'origina etimologica d'aquesta 'n'). Alternativament, lugar que poiré derivar de lucanu > lugan > lugar per cambiament d'afixe. La significacion de hiestron deu derivat de lugar: lugaron qu'ei tipica de l'etimon lucanu. Com la significacion astronomica n'ei pas l'etimologica, que provieneré meilèu de la confusion de "lugan" dab "lugran". Enfin, entà clavar aqueste petit resumit etimologic, que'm cau tornar-me'n de cap aus mots luguèr (soler provesit d'un hiestron) e luguèra (bujau, hiestron). Eths que poderén derivar de lucanu per cambi d'afix a partir de lugan, aquesta ipotèsi que va plan dab la significacion de hiestron ligada aus descendents de lucanu.  Totun, ua derivacion semblanta a partir de lugor n'ei pas impossibla.

Dongas, lo Congrès e l'Academia qu'an perfèitament rason en adoptar las fòrmas 'lugarn' en occitan aquesta fòrma qu'ei corrècta. Qu'ei un celtisme cognat deu mot breton "lugern" e deu mot francés "lucarne" dab loquau comparteish l'origina etimologica (lucarnu en (proto)galloromanç, lukarnon en galés). La significacion astononomica deu mot occitan lugarn que vien per confusion dab los mots (gascons e occitans) lugre e lugran, d'etimon celtic "lugra" (lugra > lugran per afixacion -anu).  La significacion de Vènus, astre deu matin de lugarn que vien de la confusion dab  lucanus (lutz de l'auba).

En lòc de sajar a tota còsta de destrusir lo tribalh de normativizacion e d'estandardizacion de l'occitan a carga de l'Academia e deu Congrès en suggerir fòrmas anti-nòrmas personaus, En Domergue Sumien que deuré har la promocion d'aqueras fòrmas quan son retiengudas au còp per las duas entitats regulatòrias. E que tribalhe un pòc mei los sons dossiers en plaça d'eméter un avís sabotaire autant mauhasent com pòc avisat! Estossi jo a la soa plaça,  que serí mòrt de vergonha !

De tota faiçon, en aqueth mestior de nòrma ortografica, çò qui ei important qu'ei lo consent enter las duas entitats regulatòrias, l'Academia occitana e lo Congrès Permanent de La lenga Occitana, mei que non pas la justificacion etimologica. Que la causida finau sia arbitrària o non n'ei pas lo problèma. Quan ua causida ei acceptada au còp per las duas entitats, que vad la bona per principi. L'ipotèsi etimologica n'importa pas mei un còp la causida hèita. L'ortografia qu'ei hèita tà durar mentre las ipotèsis etimologicas que pòden cambiar de mòda tot dia. Que's pòden discutir las conclusions d'aqueras entitats regulatòrias, de segur, mès aplicar las soas decisions n'ei pas negociable, sequenon lo bordèl que continuarà shens fin. Dongas, que lo Sr Sumien contèste las conclusions de las duas entitats, aquò qu'ei un dret, cap de problèma. Mès escóner las conclusions de las duas entitats regulatòrias de l'occitan e substituir a la nòrma ua causida personau diferenta, anti-nòrma, qu'ei ua fauta grèu, quins que'n poscan estar los arguments etimologics e lo rasonament. Lo Sr Sumien n'a pas nada legitimitat, nat dret tà substitui's ad aqueras entitats entà cambiar la nòrma en occitan e introdusir lo bordèl. Criticar la nòrma, tant que volhatz, totun aplicar-la que cau, ce'm sembla.

D'acòrd, ne soi pas linguista, jo. De non pas estar lingüista qu'estó lo repròche que'm hasó lo Sr Sumien com a element a carga en l'accion judiciària qu'entamiè contra jo, en represalha per aver estat contradit e gahat en mala hèita de contra-informacion enganaira. E eth que perdó lo procès, de segur, pr'amor la rason e lo dret qu'èran dab jo.  Notatz plan n'èi pas jamèi pretenut estar lingüista.  Mès aquò non m'empacha pas de perpensar e de'm cultivar. E d'estar en posicion de poder ensenhar causas e balhar leçons contradictòrias a de gents diplomadas en linguistica com lo Sr Sumien quan ne son pas tròp saberudas. Vam! Lo Sr Sumien qu'ei enqüèra joen, que pòt enqüèra estudiar e apréner. Jo, qui soi mensh joen, qu'ac hèi enqüèra tot dia.