dilluns, 31 de març del 2014

Mots gascons: abalòt, abarrotar; mots catalans: avalot, abarrotar.

Lo lexic deu gascon, segon la mia lista, que compòrta haut o baish cinc mila dus cent quate vints mots qui començan per la letra A. Se'n lhevam los nau cent trenta tres mots qui començan per arr- , qu'arribam a quate mila mots, haut o baish.

Hens aquera lista, qu'estimi, a vista de nas, la proporcion de mots absents deu lexic deu lengadocian segon lo diccionari de J. Ubaud,  a quinze - vint per cent. Au debut d'aquera lista de mots non-lengadocians , qui i tròbi abalòt (grafia de Per Noste) , qui Eric Gonzales recomanda, dab arguments deus bons, d'escríver avalòt. Aqueth mot qu'ei tanben catalan (avalot en catalan), enqüèra que lo mot catalan aja la significacion deu mot gascon arbaròt . Abalòt, segon Palay,  que significa simplament atropament, rencontre de dus grops e abalotà's que vòu díser  màve's tà formar un atropament. Sus la relacion qui arreliga abalot, arbaròt e abalut (latin voluta), que i tornarèi (EDIT 6 gèr de 2018: ved. messatge aquiu.  Los mots catalans avalot e avalotar e espanhòu alborote/ar/o que semblan de construccion gascona, remontant tà lat. voluta via abalut: abalòt, abalotar e arbaròt, arbarotar).

Un aute mot desconeishut deu lexic occitan non-gascon qu'ei abarrotar. No'u trobaratz pas hens lo diccionari de Mistral, pas mei que abalòt. Aqueth mot abarrotar  que m'a interessat pr'amor que'u trobam tanben en catalan e en las lengas iberoromanicas, totun dab significacions plan distintas de la deu mot gascon. Especificament en gascon, abarrotar que vòu díser bastonejar, perseguir en bastonejar. Abarrotà's que vòu díser patacà's a còps de barròt, de bastòrra. Lo mot abarrotar qu'ei construsit a partir de barròt, derivat afixat de barra  qui, en gascon, e pòt designar ua sòrta de baston. Un barròt, especificament en gascon, que designa ua traca de bastòrra. Que's cau avisà's de que lo quite mot baston e pausa un problèma semantic en gascon, pr'amor deu risc de confusion dab un omonime baston de significat completament diferent.  Lo mot baston qu'ei un gasconisme qui designa un pielat de palhas, gèrbas secas, tojas, heuç,  qui serveish de sostratge. L'etimologia d'aqueth dusau mot baston que vien de basta,  un gasconisme tà designar plantas com la toja, emplegadas d'autescòps com a sostratge entau bestiar. De la medisha manèira, que i a dus vèrbes bastoar en gascon. Lo prumèr, uei lo dia extint o guaireben extint, qu'ei l'equivalent gascon regular  deu mot de formacion onguesa bastonar, aqueth darrèr mot qu'ei absent du diccionari de Palay. Totun, lo gascon qu'a conservat lo substantiu bastoada qui'n deriva (en occitan e en catalan: bastonada). Lo segon vèrbe bastoar que vau diser har (a)bastons, qu'ei a díser tribalhar en dalhar e amassar los vegetaus tà poder har lo sostratge . En gascon, lo bastoar qu'ei lo lòc on i creishen gèrbas o tojas. Jo que supausi qu'ei aquera possibilitat de confusion enter aqueths dus mots baston qui va provocar l'emplec deus mots barra e barròt  en lòc de baston e l'extincion deu vèrbe bastoar com a  sinonime de bastonejar, au profieit deu son aute sinonime abarrotar. En catalan com en gascon, lo vèrbe occitan bastonar n'i existeish pas, enqüèra que i trobam bastonada e, en gascon, bastoada. Per contra, lo gascon com lo catalan qu'an lo mot bastonejar,  de formacion clarament non-gascona  (en espanhòu: bastonear).

Dongas lo mot abarrotar que permet d'arrevirar en gascon lo mot occitan non-gascon bastonar, desconeishut en gascon. En catalan, lo mot abarrotar, de medisha etimologia, n'a pas briga la significacion deu mot gascon. Atau que nse'n ditz lo GDLC:


[de barrot]

v tr Falcar (l'estiba d'una nau) omplint tots els buits. 

Carregar (una nau) aprofitant tots els espais. 

p ext Emplenar completament, atapeir d'articles, de mercaderies, de persones, etc. (un magatzem, una botiga, un local, un vehicle, etc.). Abarrotar la nevera d'ampolles d'aigua.

Aquera definicion qu'ei tanben la deu mot en castelhan segon lo DLE:


(De barrote).
1. tr. Apretar o fortalecer con barrotes algo.
2. tr. Llenar completamente, atestar de géneros u otras cosas una tienda, un almacén, etc.
3. tr. Llenar un espacio de personas o cosas.
4. tr. Mar. Asegurar la estiba con abarrotes.
5. tr. Mar. Cargar un buque aprovechando hasta los sitios más pequeños de su bodega y cámaras, y a veces parte de su cubierta.
6. tr. Am. Saturar de productos el mercado, de manera que se deprecian por su excesiva abundancia.


Qu'arretrobam las definicions 1 a 5 dab lo mot abarrotar en portugués. Com s'ac pòt véder, abarrotar en catalan, espanhòu e portugués  n'a pas briga  la significacion deu mot gascon, a maudespieit de la concordança perfèita de fòrma. Aquerò que s'explica per la diferéncia semantica enter lo mot gascon barròt e los mots barrot o barrote en las lengas de la peninsula. En las lengas vesias, barra non significa pas briga baston, qu'a meilèu lo significat deu mot francés barreAbarrotar dab la significacion de l'occitan non-gascon bastonar qu'ei un gasconisme vertadèr, gessit de la substitucion deu mot baston, ambigú en gascon per derivats de barra. Un aute mot  probablament derivat de barra qu'ei  barrica, gasconisme de la tecnologia viticòla adoptat per totas las lengas vesias, en particular peu francés (barrique). Que i tornaram un aute còp. 

dissabte, 29 de març del 2014

Las banas de la mula.

Los asos e mulas que pòden portar banas. 



Vertat o non ?

, la f﷽﷽﷽ dhi pas lo mot en occitan)tentat de litres). ot bana n'ÒcÒc, `Oc, Òc-ben, la frasa qu’ei plan  vertat.

En tot cas, qu’ac ei en gascon.


En occitan non-gascon, pas tant. Que son las vacas qui pòrtan "de banas", non pas las mulas. 



Lo mot bana n’a pas la medisha significacion  en occitan non-gascon qu’en gascon.  Peus occitans non-gascons, una bana qu'ei un còrn.  En lenga nosta, bana non significa pas briga còrn, que designa un recipient, en particular lo de metau qui serveish - o meilèu serviva - tà transportar la  lèit. Ua bana qu'ei autanplan unha unitat de volume, corresponent a 20 litres.



diumenge, 23 de març del 2014

La lenga e l'Estat

Coupar l'Estat per la despareishuda deu gascon qu'ei unha error d'analisi, ça'm sembla. Que seré com coupar l'Estat per la crisi de vocacion deus caperans de la Glèisa catolica. Segur que l'environament estatau, exclusivament francofòne e laic, n'ajuda pas. Totun, l'obstacle principau n'ei pas aquiu. L'Estat non s'aucupa pas deu gascon, pas mei que de religion. E n'i a pas nada lei tà empachar los parents bilingües de parlar e transméter lo gascon aus petitons. Ac volossen, qu'ac aurén perfèitament podut har.

L'obstacle principau tà l'usatge deu gascon n'ei pas l'Estat. Qu'ei prumèr deu maine socioculturau: har deu nenet un gasconofòne qu'èra vist - a tòrt- com un andicap tà l'escolarizacion, puish que l'escòla n'acceptava sonque lo parlar de la Republica, qu'ei a diser lo francés. E puish parlar francés qu'èra considerat com a signe de modernitat e de progrès sociau. Uei lo dia, l'obstacle màger qu'ei enlòc mei : qu'ei mei que mei cerebrau, neuronau: que demanda un tribalh personau, esfòrç deus grans tà reconstrusir un circuit neuronau gasconofòne en dehòra de la transmission mairau.  Esfòrç e energia que hèn hrèita tà vàder gasconofòne. Totun qu'ei perfèitament possible de s'i escàder shens l'ajuda de l'Estat e shens l'escòla. Lo vòste servidor que'n pòt testimoniar.  Non hèn pas hrèita cors de gascon tà apréner la lenga, jo n'ei seguit absoludament nat, pas mei que los locutors naturaus. Metòdes d'autoaprenedissatge com mejan de substitucion tà transméter la lenga, ahijuts ad utís linguistics de tot escantilh (diccionaris, gramaticas…)  qu'existeishen mercés a l'equipa valenta de Per Noste, a l'Institut Biarnés e Gascon (Enstitut Biarnés e Gascoun), a l'Acadèmia Gascona  (Academia gascona) de Baiona,  a l'editor gasconofòne Eric Chaplain, a l'escrivan e lexicografe Pèir Morà e a un hum d'auts; e la lenga que comença d'estar plan vededera e audidera en particular per youtube (cercatz-i IEO65 o Ostau Comengés),  que cau encoratjar lo tribalh exemplar de Nosauts de Bigòrra - IEO 65 e deth Ostau Comengés en aqueth maine, que'n sian felicitats e arregraciats!  Qu'avem tanben la TV per internet  qui'nse prepausa quauques videos tot en gascon (per fin!) . Que non mancan pas sonque la motivacion e la volontat de s'i escàder. Qu'ei aquò: parlar gascon uei lo dia qu'exigeish volontat e motivacion. Que s'ageish, a la hèita fin, com per tota lenga e a tot atge, de's crear de novo circuits neuronaus dedicats a  la gasconofonia e aquò qu'exigeish un tribalh regular e seguit. Tà apréner a emplegar mots e idiomatismes, a har frasas com cau,  que hè hrèita ua practica regulara, progressiva, shens tròp de dolor, ideaument quotidiana. Qu'ei l'unic mejan tà en·hortir aqueths circuits gasconofònes. Qu'ei plan aquò lo motiu d'aqueth blòg entau son autor : aproprià's lo gascon.  E lo motor d'aqueth "brain building" que's ditz motivacion. Qu'ei la motivacion qui pòt assegurar un futur tà la lenga. E en abséncia de tota motivacion politica, de dòu har, sonque la motivacion de la gent que pòt compdar. La clau deu futur deu gascon qu'ei enter las mans deus quites gascons, e sonque d'eths.

diumenge, 16 de març del 2014

Càuus, caua, gahús, tinha-hus (tinhahús), soritz-cauva, chauve-souris.

Gahús
Uei que m'agrada de'm tornar interessar a *càuus en hant la relacion enter aqueste mot galloromanic e lo mot cauva deu gascon o lo francés chauve qui trobam respectivament en soritz-cauva e chauve-souris. Que m'èi autanplan demandat perqué l'occitan a  "caús" (varianta: "còis") tà díser "gahús"  mentre lo francés que sembla ignorar aqueste mot.

L'etimologia de gahús qu'ei discutibla. W. von Wartburg qu'opinè lo mot gascon qu'èra un manlhèu basco (gauhuntz). Ne soi pas d'acòrd dab aquesta prepausicion,  que pensi lo mot  basco qu'ei un manlhèu indoeuropèu, celtic, romanic o gascon. En efèit, la fòrma mei anciana deu mot gascon qu'ei gaus (accentuacion indeterminada), shens nada evidéncia d'aspiracion quina que sia, nada traça de f en lo mot. O sia que lo mot gascon n'ei pas significativament diferent deu mot occitan caús, còis: l'etimologia qu'ei romanica, sia un celtisme (segon jo), sia un germanisme (segon romanistas com Wartburg), en tot cas, romanica. De la medisha faiçon, lo mot gascon gavèca n'ei pas significativament diferent de cavèca (un mot basco que'n deriva tanben: kaheka, id.).  Las fòrmas modèrnas guèhus, gahús que vienen d'ua prononciacion populara deu mot romanic gaus = caus, dab l'insercion d'ua h intersillabica entà copar l'iat, un modus operandi plan corrent en gascon.

Que supausi lo mot galloromanic càuus qu'ei d'origina celtica, kàwos. La lenga gallica qu'avè aumensh un mot cauos, representat en l'onomastica e la toponomia gallicas, totun la significacion deu mot que n'ei pas briga clara per coupa de l'abséncia de corresponents evidents en las lengas neocelticas (Ved Delamarre). Que'u trobam per exemple en lo nom de la nacion galesa deus Andecauii, qu'ei a diser, segon jo, literaument  los hòrt cridassèrs (ande- = hòrt, hèra; caus : cridassèr, gahús) que balhèn lo lor nom a la vila d'Angers. Delamarre que-nse balha un hèish d'exemples de  noms de tribus o de lòcs qui presentan aqueste mot cauus en composicion, tant en Gallia com en Bretanha (l'insulara) (ved. Dic. Gaulois, adrèça cauos). Per exemple, Chaomps(Aisne) de *Cauo-magos, camp deu 'cauus'  (gavèca o gahús) de comparar dab Chavenay (1004 Cavenoilus) de *Cauano-ialon (artiga deu chavan, deu gahús).  Qu'èra autanplan un petit nom: Cauos, Cauus, possiblament Cauia, Cauilla (gahus, gavèca?), comparable aus autes noms d'ausèth Cauanus (gahús) e Brennus (corbaish).  En las lengas neocelticas, que'u trobam sonque devath ua fòrma derivada deu celtic ancian kawannos o kwannos (de kauamos? = lit. lo mei cridassèr o auta fòrma afixada? O compausat kauo-uanos lit. gahús-tuaire? Totun, lo mot qu'ei present shens afixe en alemand (Kautz = gahús), que i tornarèi. W. von Wartburg qu'optava per ua origina sonque germanica deu mot *kawu, totun no'u segueishi pas aquiu, que consideri lo mot galés cauannu- (gahús) com ua fòrma derivada deu mot cauus. Atencon: aquesta ipotèsi de kauannu representant un derivat de cauus qu'ei personau,  n'ei pas jamei estada considerada peus linguistas. Dongas, au contra de çò qui poderatz léger en tots los bons obratges, jo que supausi lo mot cauus qu'èra shens que germanic, autanplan celtic, totun uei lo dia absent en las lengas neocelticas insularas, possiblament cadut en desus per coupa de l'omonomia dab un aute mot 'cauos' parion deu latin cauus (gualés, breton cau = gascon cau, cava, còva, cf. latin cavus, cava), alavetz remplaçat peu son sinonime cauannu (atestat en breton ancian cwan, breton modèrne cawan). Totun, lo mot non afixat qu'a suberviscut en alemand (al. kautz = gahús), possiblament un celtisme. En tot cas, deu mot  galloromanic càuus, sia celtisme, si germanisme, que deriva lo mot occitan còis, var. caús. La conservacion de la s deu cas subjècte, com la fluctuacion de l'accentuacion que s'explican com a sostien tà mantiéner la fòrma bisillabica, de valor onomatopeïca. Aquesta conservacion de la s finau qu'ei generau en romanç com en basco, lhevat benlèu lo cas hòrt interessant - lingüisticament e etnologica- deu mot landés "gat-hum" (sinonime de gahús) qui poderé provénier de ga(h)úm. Aqueste mot gat-hum que s'arreliga a la mitologia vascona de l'Esperit de la Nueit (Gaueko en basco) qui pòt gahar la fòrma d'animau, aquiu, un gat volaire (cf. chat-huant), com demorar immateriau (hum).
 Aqueste mot *kàwos / càuus, conservat en lenga d'òc ( còis, caús o sia gahús), que constitueish la basa d'ua seria de mots qui'n derivan per afixacion.
Dab lo sufix diminutiu  -etta  (d'origina celtica) la fòrma femenina de càuuscaua, que formè cauetta  (fr. chouette) e dab lo sufix despreciatiu -ekka (autanplan celtic) cauèca, (fr. chevêche, oc. cavèca, gascon cauècagauècagavècachavèca, eusk. kaheka etc). Los vascons que devón assimilar lo mot celtic o vascoromanic cauècagauèca au basco gaueko, literaument: de la nueit. En basco, Gaueko qu'ei lo nom d'un personatge nueitau, sovent mauhasent, de la mitologia vasc(on)a, l'Esperit de la Nueit qui pòt demorar invisible o qui's pòt préner ahurs d'animaus inquietants, en particular lop,  gahús, gavèca e tinhahús.
Alavetz, e lo mot cauannu? Possiblament ua fòrma afixada, per analogia dab los mots qui vienem de véder o un compausat.  D'aqueste cauànnus, que vienen lo mot de lenga d'òil chouan, francés chat-huant, en santongés chauan, passat en nòrd-gascon (chavan) , autanplan lo breton kawann (gahús en breton), etc.
Gèira 
Lo celtic e/o galloromanic kàwos / càuus (ausèth nocturn, gahús) qu'ei probablament a l'origina deu mot  basco gauhontz (en navarresolabordan: gauhuntz; en soletan: gauhüntz), possiblament via lo gascon gaús, gahús. Lo mot indoeuropèu kawos / càuus qu'ei estat plan interpretat peus vascons com compausat de duas sillabas, "gaw hos", "gaw hús" la dusau plan marcada per l'aspiracion de la h  tà evitar a tot hòrt l'iat, exactament com gahús en gascon. Lo prumèr element kau, gau que soa com "nueit" en basco (gau, gaue), lo segond element qu'ei estat alavetz assimilat a un mot basco  huntz  (varianta soletana: hüntz),  qui pòt designar la  gèira e qui, per fòrça, s'a prengut lo dusau significat de gahús au nòrd (au sud: hontz). En basco, gauhuntz e huntz  (au sud: gauhontz, hontza ) que son sinonimes enter sí e que significan gahús. Notatz lo mot romanic qu' accèpta las duas accentuacions, en gascon com en lengadocian. L'accentuacion normau deu mot indoeuropèu que pòt estar conservada en gascon: guèusguèhus, gàus, gàuus, càus, com còis en lengadocian. L'accentuacion que's pòt autanplan trobar inversada com a resultat de l'insisténcia tà copar l'iat en tot sostiéner la dusau sillaba: gahús, caús, gaúsgohús, guehús cf. basco gauhuntz, lengadocian gabús, catalan gaús, qui, tots, significan gahús e comparteishen la medisha etimologia.  La h, artefact fonic tipicament vascon, n'ei pas etimologica aquiu, qu'a precisament aqueth ròtle de marcar la dusau sillaba entà matar l'iat, exactament com la b de gabús (medisha significacion) qui trobam en lengadocian e la h deu mot basco gauhuntz. En basco d'Espanha e en lengadocian meridionau, qui ne coneishen pas  l'aspiracion de la h, aquesta h que pòt estar remplaçada per ua "b" gabontz (varianta de gauhontz) en basco, gabús en occitan.

Tinhahús - Tinha-hus
La relacion enter lo gascon gahús e lo basco gauhuntz, gauhüntz qu'ei evidenta: que s'ageish deu medish mot. Qu'avem vist quin lo mot en basco ei estat interpretat a partir deu mot celtic kàwos o deu mot eretèr vascoromanic gàus / gaús com un mot compausat de dus mots monosillabics: gau e huntz.  Aqueth dusau mot nòrd-basco huntz, varianta soletana: hüntz, qu'a ua dobla significacion, la de gèira e la de gahús. Qu'ei hòrt probablament a l'origina deu mot non lexicau "hus" qui trobam hens los mots d'ahur compausat tinhahús e tumahús e qui son sinonimes de soritz-cauva. La natura de mot compausat de tinhahús (que deverem escríver com tau: tinha-hus) qu'apareish pro clar hens la fonetica de la grafia  tignehùs  (sic, que non tignahùs!) emplegada per Palay,  e enqüèra mei clarament dab la grafia tigne-hus emplegada per Camelat e per Mistral. L'estructura deu (faus) sintagma que's pòt comparar a la deu son sinonime ausèth-tinha.

L'element cauva, lo de soritz-cauva, qu'ei evidentament lo medish que lo mot francés chauve de chauve-souris. Totun, en realitat, non s'ageish pas aquiu d'un derivat deu latin calvus, calva,  la soritz-cauva n'ei pas briga... cauva. Aqueth mot cauva  de  soritz-cauva que deu resultar de l'evolucion de la fòrma femenina deu noste mot càuus: caua  via l'adaptacion gascona deu mot compausat francés chauve-souris. En francés, a l'origina deu mot "chauve" (-souris) qu'arretrobam lo noste mot galloromanic caua, o mei exactament lo son variant cauua /kaw wa/, exactament com en gascon lo mot cauüs (càuus) b'ei un variant atestat de caüs (càus) (cf. Palay). D'aquera etimologia qu'atèstan las fòrmas valonas deu mot "chauve-souris": en valon, tinhahús que's ditz chawe-souri, escriut anticament cauwesoris (sègle XIII), segon lo CNRTL. Dongas, lo mot celtic puish galloromanic càuus, caua que devè designar  a l'origina lo gahús en conformitat dab la significacion celtica e l'etimologia indoeuropèa deu mot.  Puish, lo mot que's prengó lo sens mei generau d'aujami volaire nocturn, e en particular que va poder servir tà designar lo tinha-hús.  D'aulhors, b'ei plan lo significat probable deu mot gascon hus (deu basco huntz / hüntz): aujami volaire nocturn!  Adonc, que cau enténer lo mot chauve-souris com (ga)hús-murga, que non com murga cauva, e tot parièr en gascon dab soritz- cauva. 


Chauga (chauca)
En francés,  perqué lo mot "càus" a deishat de designar lo gahús? Qu'ei un efèit de l'invasion de Gàllia peus Francs. Que i arribèn dab lo lor mot  caua, de medisha origina etimologia indoeuropèa que lo mot celtic, totun dab la significacion, en francic, de corvid (corbaish, un aute ausèth cridassèr, totun diurn aqueste), que non la de gahús. Efectivament, lo mot chauve en francés qu'ei emplegat locaument tà designar la chauga segon lo FEW e lo  CNRTL, çò qui confirma plan la filiacion caua  > *cauwa  >chauve. La chauga o chauca  (lhèu de chauve x choucas) qu'ei ua espècia d'agraula pro rara peus país gascons, lo quite mot que deu estar un manlhèu d'òil. En gascon, lo mot cava (caua) que pòt locaument designar la quita agraula.
Agraula (corbaishina, cava)
Tà resumir e clavar,  qu'avetz aquiu los explics qui permeten d'arresólver lo problèma de l'etimologia deu mot gascon gahús en relacion dab lo son parion basco gauhuntz. Que comparteishen la medisha etimologia dab caús, los mots occitans còis, gabus  com dab lo mot catalan gaús e l'alemand kautz. Aquesta etimologia qu'ei aumensh galloromanica e, segon jo, un celtisme meilèu que non pas un germanisme (*kàwos / càuus: medisha significacion). Segon la teoria de W. von Waltburg, los mots romanics formats par afixacion deu mot kauua  tà designar los rapinhaires nocturns que derivan deu mot francic qui significava agraula.  Jo que pensi que son meilèu d'origina celtica, d'aquiu la significacion de rapinhaire nocturn e, per extension, la de tinha-hus, inexplicablas per la significacion francica deu mot. Lo mot basco gau huntz, prengut com a mot compausat o faus sintagma, qu'a generat lo mot huntz dab la medisha significacion. Aqueste mot huntz qu'ei a l'origina de l'enigmatic mot gascon 'hus' qui entra en la composicion de tinha-hus , tumar-hus (compréner 'hus' qui tuma lo carrèu de la hièstra)  qui designa lo petit mammifèr volaire nocturn (cf. ausèth-tinha, sinonim de tinha-hus). Lo mot chauve o cauva deus mots compausats chauve-souris e  soritz-cauva que presenta la medisha etimologia que la de gahus a partir de la fòrma femenina deu mot galloromanic (*càua>*càuua), qu'a  exactament la medisha significacion que la deu mot non-lexicau "hus" compausant tinha-hus e tuma-hus. En un aute messatge, qu'èi postulat lo mot catalan 'gamarús', d'etimologia non resolguda peus lingüistas, qu'èra de formacion gascona (catalanogascona, se voletz, qu'ei a díser d'un dialècte gascon o ibrid gascocatalan parlat d'autescòps per las comunautas gasconas en Catalonha): gamar-hús, sintagma qui interprèti literaument com ausèth nocturn qui pòrta lo 'gam' (malautia deu bestiar), eretatge d'ua epòca de supersticion obscurantista.


Honts:
- Diccionaire de Bearnais et Gascon Modernes de Simin Palay
- Lou Tresor dou Felibrige de F. Mistral
- Bite-Bitante de M. Camelat
- Dictionnaire de la langue gauloise de X. Delamarre
-Dictionnaire en ligne du CNRTL
-Dictionnaires de basque
-

dijous, 13 de març del 2014

Un aute gasconisme en catalan balear: jutiperi, jutipiri (gascon jutipèri, jupitèri).

Aquesta setmana, que'm soi interessat a un aute mot gasconissime: jupitèri. Qu'èi rencontrat aqueth gasconisme en consultar l'excellent sit d'Hubert Dutech consacrat au Biarn e a la lenga biarnesa. Jupitèri que i ei balhat com a sinonime de galihòrça, d'abisme. A l'origina deu mot que i seré lo nom de Jupitèr. Totun, aquera etimologia de tradicion popular(a) n'ei pas corrècta, que resulta d'ua confusion a l'origina d'ua deformacion deu mot , com e'vse vau explicar.
Se consultam Palay, que i podem véder duas entradas jupitèri. La prumèra que i admet un variant: jutipèri. Aqueth darrèra fòrma deu mot qu'ei de segur la mei anciana, l'originau, pr'amor que l'arretrobam especificament a l'aute estrem deu maine gasconocatalan, en las islas Balear(a)s, dab ua significacion identica o plan similara a la deu mot gascon. Comparem las definicions balhadas per Palay dab las deu diccionari d'Alcover-Moll.

Palay ce ns'explica:

"Jupitèri, jutipèri; sm. Manigance à laquelle on a recours dans un cas embarassant, une extrémité ennuyante; simagrée.
Que se'n tire toustém dab quàuque jupitèri, il s'en tire toujours avec une manigance (Yan Palay); n'as pas besoungn de ha tan de jupitèris, il est inutile que tu fasses tant de gèstes, de simagrées, que tu jures tes grands dieux, etc…"

Adara vediam la definicion deu balearisme jutipiri (fòrma qu'a lo mot a Malhòrca e a Menorca) o jutiperi (medisha fòrma deu mot qu'en gascon, a Eivissa) :

JUTIPIRI (mall., men.) i JUTIPERI (eiv.). m. 
|| 1. Gest estrany fet amb la cara o amb les mans o contorsionant el cos, per fer riure o per riure's d'algú; cast. mueca, visaje, escarnio. S'atlot de dins la cuina li fa jutipiris d'amagat i s'esclata de rialles, Rosselló Many. 146. 
|| 2. Gest estrany, que crida l'atenció i fa riure encara que no intencionadament; cast.mueca, visaje. Ara mateix vetx es penestatge an es cantó fent jutipiris mentres ella no cern de son cedàs, Roq. 22. 
|| 3. Persona que fa moltes contorsions o gestos estranys (Men.). «Aquest al·lot és un jutipiri!» (Ciutadella).
    Fon.: 
ʒutipíɾi (mall., men.); ʒutipέɾi (eiv.).
    Etim.: 
del llatí vituperium ‘insult’. Tal vegada en la modificació de l'element inicial ha influït el mot Iuppiter, però no creiem que aquest sigui precisament el mot fonamental originari, sinó un simple modificador analògic de vituperium (cf. Spitzer Kat. Etym. 29).

Dongas, l'etimologia deu mot qu'ei resolguda: latin vituperium, que non Jupitèr. Qu'ei probable aquera confusion dab lo nom de la divinitat romana qu'ei a l'origina deu variant jupitèri e de l'auta significacion deu mot qui n'ei pas valedera sonque a Lescar. Tornem en çò de Palay:

"Jupitèri (Lescar): lieu haut, dangereux d'où on peut tomber, être précipité. Appliqué à une personne, a le sens d'aventureux et aussi d'espiègle. Qu'ère sus û jupitèri, il était sur un lieu très élevé; jupitèri de dròlle! Polisson!"

Dab aquera definicion de jupitèri  qu'arretrobam l'equacion lòc d'altitud =  precipici dejà mencionat entà galihòrça (catalan gallorsa), deu quau lo jupitèri de Lescar ei haut o baish sinonime. L'origina etimologica deu mot de Lescar non deu  totun pas estar  diferenta de la deu mot gascon generau e balear, dab totun l'influx deu nom de Jupitèr assimilat au diable.

Jo que pensi lo mot balear jutiperi  qu'ei un gasconisme de mei, com ac son los autes mots balears pai (gasc. pair) , sa (sic) pai, sa pare (tanben en gascon locau sa pair; cf. tanben lo mot coseranés enqüèra viu sapair per pair, construsit  dab agglutinacion de l'article salat femenin,  hens la locucion eth nòste sapair per eth nòste pair - comunicacion personau de l'amic Renaud Lassalle, collectaire per aqueths parçans deu gascon  orientau), mai (gasc. mair), es (sic) mai, es mare (de la medisha faiçon,  en gascon locau:  son mair, probablament  d'autescòps "so mair" com "sa pair", "sa hilh", cf. ma hilh enqüèra viu. Jo que supausi l'aspiracion de la f iniciau qu'ei a l'origina deu cambi de genre de l'article dab hilh  per un fenomèn d'atraccion fonetica, e, consecutivament, dab pair e mair per mimetisme logic) , papai, mamai, al·lot (gascon arlòt),  esbarrejar,  etc. En tot cas, tant jutipèri / jutiperi com esbarrejar que son absents deu lexic occitan non-gascon (en particular, absents deus diccionaris d'en Mistral e de na J. Ubaud) e deu catalan, sauv lo balear e, hèra locaument, lo parlar ceretenc. Ua simpla coincidéncia lexicau aleatòria enter gascon e balear qu'ei hòrt improbabla. Aqueras similituds que s'explican mei probablament per un apòrt important de gascons entau repoblament de las Islas Balear(a)s  arron la Reconquista. Hèra locaument en la Catalonha deu Nòrd, a Ceret (Vallespir), que i emplegan enqüèra lo mot jutiperis: un jutiperis qu'ei un  trufandèr mentre que fer jutiperis a algú que significa balhar a quauquarrés lo mau de mar, l'enveja de vomir. (P. Verdaguer, Diccionari del rossellonès, Ed. 62). N'ei pas lo solet gasconisme qui tobam en rosselhonés. A mei deus mots e locucions gascons incorporats hens lo lexic deu catalan generau, com: aloja, arlot/ al·lot, barrica, cadet, coet, Déu n'hi do, esparracar, , esbarriar/esgarriar, galet, galleda, gallorsa, goja, gojat (goiat), gaús, parrac,  parruca / perruca, perrot, porró, xanc, xanca, etc, la lista n'ei pas acabada;  que i trobam d'autes en diccionari d'Alcover-Moll (catalan, valencian, balear comm cajola, '' frai" per "germà", qui Verdaguer, en seguir Alcover-Moll e mei generaument los filològues espanhòus,  pensa erronèament estar ua fòrma derivada de fraire, ignorants que son tots deu mot gascon. B'ei simple: gasconisme  n'ei pas un mot deus lexics deu diccionari generau de la lenga catalana de l'Institut d'Estudis Catalans e deu gran Diccionari de La Llengua Catalana, pas mei que lo mot gasconismo n'ei un mot deus diccionaris espanhòus. Lo gascon que i ei -a tòrt- con·honut dab lo provençau (provençalisme, provenzalismo). Aquò que'vse dèisha a banda tots los mots de formacion especificament gascona, segon las règlas pròpias deu gascon, distintas de las de l'occitan non-gascon. La màger partida d'aqueths gasconismes qui trobam en catalan no's tròban pas hens lo diccionari occitan de Josiana Ubaud, pr'amor, justament, que son mots gascons e non pas lengadocians.

divendres, 7 de març del 2014

Un nadalet valencian deu sègle 16 en gascon e catalan, sus un aire de rondèu landés (Bartomeu Càrceres)

Ja mencionèi la lenga ibrida gasconocatalana qui's va desvolopar en Catalonha com a conseqüéncia de l'aflux importantissime d'emigrants gascons  au Principat. Aqueth briu migratòri que deu estar responsable, per ua gran part, deu gran nombre de gasconismes qui trobam en catalan. Tèxtes en gasconocatalan o qui testimònian d'aqueth sharnego, que son rars, totun  que'n coneishem quauques-uns.  Qu'avem dejà mencionat lo manuscrit de Ripoll deu sègle XVII (un nadalet en gascon catalanizat, probablament escriut peu canonge manresenc Francesc Frade). Un aute exemple (totun, lingüisticament hòrt fantasiós) qu'ei aqueth nadalet qui remonta enqüèra a un sègle abans, compausat peu caperan catalan (o mei probable, valencian, lo tèxte qu'ei conhit de valencianismes) Bartomèu Càrceres (mieitat deu sègle 16). Aqueth musician que tribalhè un temps a Valéncia au servici de Ferran d'Aragon,  duc de Calàbria.  Càrceres qu'èra possiblament d'origina gasconocatalana, lo nom de Càrceres que significa presons en catalan, lhèu un eretatge d'un ajòu gascon bandolèr com n'i èran tants en Catalonha?  En tot cas, l'arrepic deu son nadalet  qu'èra en bon, o  quasi bon, gascon.  Los coplets de la cançon que son en catalan aproximatiu, en ua lenga "gasconizada" de manèira fantasiosa, caricaturau. Aqueth nadalet que devè estar cantat peus pastors de la pastorala. Non cau pas desbrombar  los pastors catalans, en la vita vertadèra de la Catalonha deu sègle barròc, qu'èran en fèit tots gascons, e mei precisament landés.  L'eqüacion pastor = gascon qu'èra lavetz normau en la ment catalana d'aquera epòca. Aquò que t'explica lo catalan dolent (caricaturau) deus quitis pastors de la pastorala; puishqu'èran pastors, qu'èran dongas fataument gascons. Que tròbi au còp significatiu e extraordinari lo fèit qu'aquera melodia de l'arrepic (la partida en gascon), autorn de laquau ei bastit tot lo nadalet, qu'ei arretrobada identica hens un rondèu tradicionau de las Lanas, ua cançon de nau qui tots los bohaires e coneishem plan: A l’entorn de ma meison. Adonc, la prumèra frasa d'aquera cançon de nau: A l’entorn de ma meison, nau arròsas en boton, que sembla constituïr la basa de la melodia deu nadalet de Càrceres.  Lo recuelh de melodias e cançons on e figura aqueth nadalet qu'estó publicat a…Praga (Chèquia), en 1581.
Aquiu que n'avez ua version per la Coral Espígol de Barcelona (precisament de la vila de Gràcia ;-):




Arrepic:
Tau garçó la durundena ( dorondena= cançon de breç, probable per dondorena. Dondorejar = jumpar, breçar, en  l'òbra de Joan Guiraud d'Astròs, escrivan gascon contemporanèu de Bartomèu Càrceres.  cf.  doundoù, doundene hens Palay).
Tau Jesú la durundó (dorondonsonsaina de breç; nosaus que dirém la dondon, la dondena)
E tau hillot (hilhòt en grafia catalana)  la durundó.

Tan chiquet e tan polit,
com t'es nat (neishutvadut) aquesta nit,
Lucifer serà 'scarnit,
Tot l'infern n'aurà gran pena!

Arrepic
Tau garçó…

Los àngeus (gasconisme per cat. àngel, gascon: anjos) n'an gran plausir (sic,  ipergasconisme  fantasiós, cf.  francés plaisir, per plaser, cat. plaer).
Vent (vedent,  cat. veient)  cumplir nostre deusir (aute ipergasconisme fantasiós, qu'èra "desir" en cat. vielh com en gascon, en cat. contemporanèu: desig).
Que l'alt cel s'a de fornir
De gascons per bella 'strena (aqueths gascons que son los quitis pastors de la pastorala vienguts tà portar "quauque present" -en cat.  "bella estrena").

Arrepic
Tau garçó...

O Iesus e com miràveu (miràvatz, espiàvatz)
Com los angelets baylaven (dançavan)
D'aut ( gasconisme autentic, cat. d'alt, lit. en gasc. contemp: de haut) en l'ayre no tombaven
Ni cayen (caden) en l'arena (sable)

Arrepic
Tau garçó…

I a ses veus (sas votz) tan angelines
Raussonaven (sic, per ressonaven,  faus gasconisme,  probable inspirat per la diftongason gascona de la o iniciau atonica : aunor, auliva, aumiatge etc; en oc. : onor, oliva, omenatge etc. Com anecdòta, aqueth gasconisme que s'arretròba, dab d'autes, en parlar de Solsona, varietat hèra gasconizada de catalan) les maitines (maitines: fòrma valenciana e occitana deu mot cat. matines, pregàrias de la matiada)
E tocaven les orguines
Tots cantant ab veu (cat. per votz) gran plena:

Arrepic
Tau garçó...

E sonaven tots acòrds ab rebequins (rebequincordofòne de la familha deu rebec, Francesc Comte que mencionè los "rebaquets" deus pastors gascons) e monacors (lhèu tambor de còrdas o tonton, dongas "mono acòrd?" En catalan contemporanèu, un manacort o manacor qu'ei un genre d'instrument de musica dab clavièr).
Y ab veus (votz) autes (autes: gasconisme autentic per cat. altes, gasc.contemp. hautas), grans e forts,
Dansaven l'auta (gasconisme per alta. L'alta qu'èra ua dança espanhòla de l'epòca, segon Gustau Gallardo Lorés, de la Coral Espígol )  serena

Tau garçó…

Tots ensemps fasan (gasconime imaginari, cat. fan) la xiera (xieragasconisme imaginari o meilèu navarroaragonesisme  per cat. xera = hèsta, batahòri, lo gascon qu'ei assimilat au navarroaragonés per Càrceres)
en esta nit plazientiera (esta: valencianisme e gasconisme per aquestaplazientieragasconisme imaginari per cat. pla(s)entera: agradiva, qui platz)
davant la verge partiera (partiera: gasconisme imaginari , navarroaragonesisme, per cat. partera: qui vien de parir)
Que trau lo món de cadena. (trau, de cat. traure , fòrma antiga de treure =gas.  tréger)

Jordi Savall que contribuí a popularizar aqueth vielh nadalet gasconocatalan. Qu'ei significatiu eth, com a catalan, que non podó arrevirar correctament la preposicion tautau garçon, tau Jesú. Aquera preposicion entà, tà, comuna au gascon e a l'aragonés, qu'ei desconeishuda en catalan qui auré d'arrevirar-la en per al. En  con·hóner tau dab tan,  Savall que s'engana suu sens deu tèxte en gascon, d'aquiu l'introduccion un pòc ridicula de la soa version qui podetz escotar sus la videoneta juste avath.

Visiblament, lo gascon qu'èra pro familiar tà Bartomèu Càrceres, per fantasiosas qu'estossen las fòrmas de quauques mots catalans, manèira de tipar-las com a gasconismes. Que's cau raperar  los pastors en Catalonha non podèvan pas estar sonque "aquitans" (compréner: landés), com ac escrivó lo cronicaire rosselhonés Francesc Comte (1586), e doncas que devè semblar normau de balhar un ahur gascon (quitament fantasiós) tà las pastoralas. E l'aire de l'arrepic d'aqueth nadalet qu'èra, shens nat dobte, un tradicionau landés. Càrceres que'u degó audir de landés, se n'èra pas eth medish gessit de la diaspora gascona.






E tà acabar e tà'm har content, aquiu qu'avetz la melodia deu dit rondèu tradicionau landés  titolat "A l'entorn de ma meison", interpretat peus bohaires e percussionistas deu grop de musica d'arrua deu conservatòri occitan de Tolosa (deu quau hè partida lo vòste servidor  qui'n podetz véder a bohar dab los companhs deu conservatòri devath la direccion de Bernat Desblancs).  Que podetz comparar e notar l'aire de l'arrepic gascon deu nadalet valencian deu sègle XVI qu'ei plan identic a la prumèra frasa d'aquesta Cançon de Nau de la tradicion landesa (lo ritme a despart). Gasconissime! Quasi cinc cents ans adarron, que podem enqüèra seguir las traças de las chancas deus pastors lanusquets per Espanha, o meilèu n'audir lo resson de la lor musica, gràcias au musician catalan deu sègle barròc Bartomèu Càrceres.








A L’ENTORN DE MA MEISON - rondèu
A l’entorn de ma meison, nau arròsas en boton. 
A l’entorn de ma meison, nau arròsas en boton
Arrosèr fleirejant, viva lo bèth boton d’arròsa !
Arrosèr fleirejant, viva lo bèth boton d’argent !


A l’entorn de ma meison, ueit arròsas en boton.
A l’entorn de ma meison, ueit arròsas en boton.
Arrosèr fleirejant, viva lo bèth boton d’arròsa !
Arrosèr fleirejant, viva lo bèth boton d’argent 
etc,  sèt, sheis, cinc, quate,  tres, duas, ua. 



dimarts, 4 de març del 2014

Mots gascons: arna, arla, arlòt; mots catalans: arna, arlot, al·lot. O quin passar de l'arla tau gojat.

Arla (Tineola bisselliella)  (fòto tirada de Wikipedia)
Lo francés, l'occitan, lo catalan, l'italian, l'espanhòu e l'anglés que comparteishen un mot qui , a maudespieit de fòrmas un chic distintas, adaptadas segon cada lenga, e's dèisha plan arreconéisher. Que son, respèctivament segon l'idiòma:  fr: herlot e arlot,  oc: arlòt, cat: arlot e al·lot, it: arlotto, esp: arlote e an: harlot. Las nuanças de significacion deu mot que pòden variar d'ua lenga a l'auta. En generau, que designa un pilhard, un sacaman e /o  un òmi de mala vita, un cocarro. En balear, lo mot al·lot que vòu díser gojat. L'etimologia deu mòt qu'èra demorada non sabuda, non explicada,  dinc a la parucion d'aqueste messatge qui vse n'apòrta l'explic.

A cada còp que ns'encontram un mot d'etimologia desconeishuda, que'nse cau pausar la question se l'origina deu mot no'n poderé pas estar gascona. Lo mot arlòt qu'existeish plan en gascon, la significacion que n'ei òmi de mala vita, cocarro, gusmand, garlamand, escrocaire (Palay). Aqueste mot qu'a l'ahur d'un derivat afixat. En gascon (e pas sonque en gascon), que i trobam lo candidat com a supòrt de l'afix: lo mot arla qui serveish tà designar aqueth insècte  qui's minja los teishuts. Per extension, aqueth mot arla que pòt designar d'autes insèctes guastadors e quitament la tinha.  L'etimologia deu gasconisme arla qu'ei, segon jo, sharnèga, en combinar  lo mot (h)ar  qui significa vèrmi en basco e lo mot romanic lana (en gascon: lan).  La locucion *'arlana, lit. vèrmi (de) lan,  que seré a l'origina deus mot arla (arron la pèrta de la n intervocalica latina, caracteristica deu gascon) e deu son variant arna (qui a conservat  la n latina). Aqueth variant dab n que s'arretròba autanplan en catalan com en occitan non-gascon, que n'ei l'unica forma deu mot en aqueras lengas  (atestat en catalan peu sègle 14 ençà, probablament un occitanisme), dab la medisha significacion qu'en gascon.

En gascon, deu mot arla que deriva lo vèrbe arlar o meilèu arlà's qui significa estar desguastat (per las arlas). Tostemps en gascon, lo mot arlan(t)  que significa pilhard, raubaire (Palay). Arlan(t) dab aquera significacion de pilhard que deriva d'arlar (e arlar d'arla) com lo mot poblan(t) e deriva de poblar (e poblar de pòble).

D'arlan(t)- arlan(d) que vien lo vèrbe gascon arlandejar qui significa pilharrapilhar (Palay) com ac hèn las arlas peus teishuts.

D'arla que vien lo mot arlòt: òmi aule, òmi  de mala vita, cocarro, escrocaire. Com arna, arlot n'ei pas atestat en catalan sonqu'a partir deu sègle 14  segon lo GDLC. Lo mot catalan arlot qu'a o qu'avè la medisha significacion d'òmi aule, òmi de mala vita, eretada deu gascon. En particular, un arlot que's ditz  en catalan d'un òmi qui viu au despens d'ua prostituta o sia, en gascon, un macarèu. Puish en catalan lo mot que's va préner la significacion mei aunèsta e simpla de gojat (o sia sinonime de noi en catalan), en pérde'n atau tota connotacion despreciativa qu'avè lo mot a l' origina.  Lo noste mot qu'a aquesta significacion de gojat especificament en balear. La pronóncia balear(a) deu mot qu'ei exactament la medisha qu'en gascon landés, qu'ei a díser /allòt/, uei lo dia lo mot balear qu'ei grafiat al·lot en catalan contemporanèu.

Tà resumir, lo mot arlòt  qu'ei un gasconisme clar, derivat afixat deu mot arla. Aqueth gasconisme qu'ei estat adoptat en mantua lenga europèa com l'occitan non-gascon, lo catalan, lo francés, l'espanhòu,  lo basco, l'italian e l'anglés.

L'etimologia deu mot arlòt, identica a la deu mot gascon arla e deu mot au còp occitan e catalan arna, qu'èra demorada shens explic dinc a la parucion d'aqueste messatge. Per qué? Simplament pr'amor de la pòca consideracion e pòca coneishença a la lenga gascona de part deus romanistas, occitanistas inclús, enlugranats que demoran peus estudis de la "lenga deus trobadors" e de l'occitan dit "referenciau". Lo mot arla qu'ei de formacion tipicament gascona e qu'ei sonque deu lexic gascon. De segur, aquerò n'a pas empachat lo mot arlòt de viatjar e d'estar adoptat per totas aqueras lengas europèas de gran prestigi.








.