Vòme(r), vome(r): l'analisi deu Jan (JIG)

 L'amic Jan  (JIG) que'm balhè la soa analisi deu problèma. Qu'ei tostemps bon de saber l'analisi  deu Jan. Que i èi ajustat las mias remarcas en roge. 

Aquiu qu'avetz lo tèxte deu Jan: 

Que’m pensi com lo Joan que la grafia vómer n’ei pas justificada, e que carré simplament vome (o vòme). Mes, au reboish deu Joan, be’m pensi jo lo mot latin.

Que s'ageish donc d'estudiar lo còrpus e aqui l'alh: qu'ei escàs au delà.

& vōmer et vōmis, ĕris, m., soc de la charrue : Cic. Phil. 2, 102 ; Virg. G. 1, 46, etc.

F. Gaffiot - Dictionnaire latin-français - Hachette, 1934

que ns’arriba tot de lis en gascon.

Que s’ageish donc d’estudiar lo còrpus e aquí l’alh : qu’ei escàs au delà.

• Taus diccionaris :

• Lespy & Raymond : boume, boumen (Aspe), bome (Baretous) (version numerica en linha)

• Lespy & Raymond : boume {vome}, boumen {vómenn} (Aspe), bome {vòmenn} (Barétous)

(edicion de J. Lafitte tà las Éditions des Régionalismes)

• V. Foix : bome

• Palay : boùmẹ, boumén (Aspe), boumét, bòmẹ

• AK/LZ : vómer, vòmer, voment, vomet

• Chaplain : vome

• Halip Lartiga - Lexic francés-gascon deu parlar de Biscarròce : bòme (e aqueste qu’estableish que lo vocalisme nòrd gascon e vòu l’ò obèrta)

Honnorat, Lévy e Raynouard qu’an vomier pres a Pèir de Corbian (o Corbiac), trobador

medoquin deu sègle XIIIau :

& E sai... / De Sangar, com aucís ab un vomier 1 dos cents...

Au mensh lo mot que sembla tot gascon a maugrat, aciu, d’ua adaptacion (vòme + ièr) a la lenco “trobadorenca” suu modèl cotre < cotrièr 2. (lat. cultĕr).  (Problèma!!!! N'ei pas çò qu'ecriu  Menéndez Pidal. Que hè derivar le mot gascon cotre deu latin popular cultrum (Etimologia Españolas p. 335. consultable en linha aquiu): . Alavetz, cultrum -> cotre -> cotrièr. La derivacion qu'ei perfèitament normau aquiu, la de vómer en vomièr n'ei pas possibla. Qu'ei precisament  aqueste problèma qui'm hè arrefusar l'etimon).  O lhèu lo vomièr, tot parièr com lo cotrièr, qu’èra un tip d’aret especific (equipat d’un vome, donc)...

Taus diccionaris en generau, las causidas graficas deus autors, probable motivadas mes non pas explicitadas, ne permeten pas tostemps d’arbitrar. Totun que sembla lo vocalisme /ɔ/ (vòme) que domini tau nòrd d’Ador, e /u/ (vóme) tau sud.

• Las Coutumes de Bordeaux qu’an lo mot vomer — un apax, mes ua forma atestada parièr

& Vomer de gravas, XV deners; de palu, IIII soudz. – Cotre de gravas, VI deners;
de palu, XVIII deners 3

La prononciacion probable que serà donc [ˈbɔme] (vòme). Non i a pas nada rason seriosa de refusar aqueth mot, part d’ua lista d’ap.rs plan coneisheders (sarpa, marra, sarcle, vedoth, etc.). Per què la lectura vòmer ei mei probabla que la lectura vomèr aquiu puish que sabem la fòrma vomièr atestada? Ni mei ni mensh probable. Sauv que dab la lectura vòmer (o vómer, rai) que tornam càder sus l'incompatibilitat dab lo mot trobadorenc vomièr. La lectura alternativa en vomèr d'aqueste"vomer" qu'ei compatibla dab lo mot deu trobador, , qu'ei la soleta de las duas!!! E lo nòste gran linguista diplomat Tolzan que ns'ensenhè que la r de vòmerr e's prononciava plan sonòra a l'atge miéjan, enqüèra piéger!!! . Vòmerrr -> vomièrrrr !!!!  N'ei pas briga acceptabla aquesta derivacion. :-D
en ua taula de prètz : l’informacion qu’ei de portada practica shens nhirgo-nhargo juridic 4.

• Quauques autors de la revista Reclams (quate exactament : Camelat, Courr.ges, Notz, deu  Puishèu) qu’emplegan la forma boume, sheis còps en tot ! ( pfff, que se'n fotem d'aquò. N'ei pas lo problèma. Que's cau estacà's a las "données brutes", pas a las grafias. b = v  en gascon de totas mòdas, non? Ne'n haram pas nada religion sus l'etimon a partir d'aquò, clar. A la fèita fin, se l'etimon n'ei pas lo mot latin vomer, v o b, aquò n'a pas nada importància.)

Que cau remarcar qu’escrivan tots en Reclams autorn de 1930-1935, com si estossi un mot a lam.da alavetz, un d’aqueths mots desbrombats e arretrobats qui dauvuns, de quan en quan, e s’ihèn a promàver. N’ei pas briga segur lo vòme o vome qu’estossi sabut deu “gran public”, e ençà o enlà d'aqueth tempsòt qu'ei disament introbable.
• Mes sustot, güeratz ua forma de las estranhas, d’un F. Bèthvéser, bigourda. Escouliè de 1re a Garrasou . revirant la dusau Georgica de Vergili (Reclams, gen.r de 1928) :
& U cop lous cherménts plantats, que cau rehourni tucouléts de terra à tout tour
lous pès, e houtyà dab picous dous pla herrats, ou barita la tèrro dab lou boumre
en hasén passa e tourna entreméy lous crampats lous bouéus galhards.
Aquesta forma que sembla mitat aragonesa (v. buembre, etc. en la n.ta 6. mei a baish). L’r be
s’i ser. conservada. Ac volossi escr.ver en grafia de uei que hicar. :
...o baritar la tèrra dab lo *vombre…
I seré donc estat ua varianta locau (vōmer <) *vombre, sola recenta a s’aver guardat ua r sensibla? Que ser anteriora a la sortida deu diccionari de Palay, donc a priori non “suggerida”. Mes ne pòdem exclúder ua creacion drin . l.sta ent. r.nder lo vōmere latin ? Au mensh que s’avien dablas formas aragonesas, e qu’ei chic probable l’escolan o lo son mèste que la agin coneishudas. (Aquesta fòrma n'ei pas atestada per l'ALG ni peus documents ancians  e com per azard, lo tipe qu'èra a tradusir lo mot vomer de Virgili. Qu'ei probable lo tipe que hasó ua  ipercorreccion deu mot gascon boume basada  suu mot de Vergili . En tot cas, lo problèma demora que bomre ne pòt pas miar tà vom(i)èr per nada sòrta de derivacion de tota faiçon.  E tà vomet tanpòc, d'alhors). 
A préner dab un gron de sau parièr.
• E donc çò qui cau har dab tot aquò?
La mia analisi en tot cap que seré hòrt diferenta de la deu Joan. Que sostieni tota l’evolucion fonetica deu mot qu’ei normau, -r finau amudida compresa (mes véder mei enlà, nòta 6.).
Assajam d’ac demostrar.
Objeccions deu Jan t. las objeccions deu Joan
• L’esitacion o/. t. la vocala aqu. rai. Qu’ei çò de corrent, especiaument (mes shens) au contacte. Que soi d'acòrd, que la retiri, aquesta objeccion. N 'ei pas tròp pertinenta. 

Lo problèma qu'ei sustot l'abséncia de derivats qui presentan la "r" etimologica. N'ei pas vertat que i a exemple de derivacion fantasiosa en la lenga deus trobadors, que jo sapi. O m'engani? Cotre - > cotrièr qu'ei ua derivacion normau (cultrum, cotre -> cotrièr, arren a arreprochar.  Per contra, qu'insisteishi: vómer ne pòt pas miar tà vomèir. E "vomre" tà vomièr, pas mei. Que i ei AQUI lo problèma. Alavetz, a la question perqué los gascons an pas causit lo mot latin vomer, ne sèi pas, qu'avèn un mot de lors que'us agradavan, probable, mès la soleta causa qui poish díser qu'ei  lo lor mot n'ei pas lo latin vomer.  Lo mot deu quau deriva vomier qu'ei vome o bome, o vòmen, bòmen a la rigor (caduda de la n intervocalica) mès ne pòt pas estar vómer, en nat cas. Que's deu tractar d'ua omonimia parciau dab lo mot latin. Un efèit deu azard  o benlèu pr'amor lo mot latin que comparteish l'etimon celtic. Remarca: en lemosin qu'an un mot bizarroid chambija compartit per digun. N'ei pas piéger que lo bòme o vòme gascon. E remarca: pas gran monde a adoptat lo vomer latin excèpte quauques lòcs en Aragon e l'italian. Lo mot generau en la zòna nòsta qu'ei lo mot latin regula (arrèlha, reja, rella etc), qui n'a pas briga aquesta significacion en latin classic. Bon, que demori convençut. de l'impossibilitat de har derivar vòmer en vomier. L'exemple de cotre n'ei pas bon, lo derivat cotrièr qu'ei totafèit regular. 

Tota comparason dab autes mots latins que deu har compte de la fonologia, especiaument de las vocalas longas o bracas, tonicas o non.

Per exemple lo latin vōmĕrem n’a pas medishs vocalisme, consonantisme, sillabisme ni accentuacion que pāstōrem (< pastor) o que būtȳrum (< b.der/boder) ; e donc n’a pas medisha evolucion fonetica de cap au gascon. Lo mot vōmer que dam.ra accentuat sus la purmèra sillaba a l’acusatiu vōmĕre(m) 6, qui horneish lo gascon vòme(r).

Mes sustot, la derivacion vòme(r) < vomet ne hè pas nada dificultat. Que soi totafèit d'acòrd. N'èi pas jamei pensat qu'aquesta fòrma e pausava problèma. Çò qui pausa un problèma qu'ei l'abséncia de derivat regular dab ua r intèrna en conformitat dab l'etimologia supausada, e quitament la fòrma vomièr de la lenga anciana qu'ei aberranta per rapòrt au mot vòmer e aquò n'ei pas arren. . 

La forma regulara e serà *vomeret, non trobat ? Lhèu quiòc (shens garantia), mes la formacion vómer < vome < vomet n’ei pas aberranta nimei especiaument rara. Que sufeish que sii possibla e de hèit que sabem que n’ei, pr’amor que n’am exemples a palhats :

gascon deu gascon deu latin

libièr, libiòt deu gason liber, òc,  totun tanben liberet, liberòt, shens problèma

maiòta totun tanben mairòta, etc shens problèma

mestejar OK totun tanben mestrejar  nat problèma

nega  negra tanben. Nat problèma 

Peiòt Peiròt tanben. Nat problèma

vespada qu’ei un d’aqueths shens r. òc totun vrespada que n'a plan un. Nat problèma. Vome(r) que seré ua excepcion excepcionau e non m'agradan pas las excepcions, sustot qu'a la fòrma trobadorenca n' i a pas nat "r" tanpòc. Aqùo que comença a har complicat, hòrt complicat! 

En generau, ne cau pas voler tota derivacion que sii de formacion latina, sustot s’ei tardiva. Lo. monde ne daish.n pas de derivar mots un c.p desbrombat lo latin qui av.n. L’ipocoristic mai.ta ne vien pas de māter, nimei de mair.ta – r, sinon dir.ctament de mair prononciat [maj] + -.ta. Lo

frequentatiu mestejar qu’ei format sus meste + -ejar, pas sus magister ni sus mestrejar – r. Pas segur que ne sia pas format sus mestrejar. De tota faiçon, l'r qu'ei plan arrepresentat en tots aquestes derivats. N'ei pas lo cas dab vomer. 

E qu’ei parièr entà vome < vomet 7. En estar paucas las ocurrèncias de vome(r), e unic lo diminutiu vomet, n’i a pas nada rason de cercar nhaute explic que : lo sol cas de trobat dinc ad ara qu’ei un d’aqueths shens r. Ne soi pas d'acòrd. L'ALG balha mei d'ua fòrma d'aqueste tipe: boumet dab lo "ou" a còps quitament diftongat, bomet, boumet totun ABSOLUDAMENT nada nada fòrma dab r. Qu'ei la diferéncia dab tots les exemples que balhas mei haut!!! A mei, jo que m'estau dab la constatacion que la fòrma vomier b'ei rasonablament compatibla dab las fòrmas de l'ALG totun en nat cas dab l'etimon vomer. 

.

• Mei estranha segon jo qu’ei la forma aspesa *vomen(t) (boumén segon Palay : accentuacion dobtosa). Lo FEW que da bo.men (accent sus la purmèra sillaba. L'ALG que balha las duas fòrmas bòmen (Aspa) e bómen (Areta, Varetons). la fòrma boumén n'ei pas a l'ALG.  Error de lectura de Palay, que supausi.

deu Lespy : *v.menn [ˈbumen] tad Aspa, v.menn* t. Varetons (tanben en ALG II 264, ce senhala lo Joan). Tot aquò que supausa faussa la forma voment.

E pòt estar ua refeccion en latin imperiau : vōmis o *vōmen, -ĭnis, -ĭnem ? Qu’ei hòrt possible,e medish que sembla compatibla dab las formas aragonesas. Mes n’explicar. pas dirèctament

vomet : que deuré estar *vomiet, *vomenet o quauquarren atau e lo supausat problèma iniciau aquiu tanben que l’aurem au poishiu (que carré adméter v.men < vome < vomet, totparièr com vomer < vome < vomet).  vòme -> *vomenet -> vomet (par pèrda de la n intervocalica) e directament vome - > vomet.  Pas tròp de problèma, aquiu, ce'm sembla.. 

Ua auta solucion que seré, mei tard e en gascon ua refeccion locau .òme ~ v.men suu mod

exāmĕn < eishame ~ shàmen (qui ei precisament la forma aspesa). Qu’ei la qui favoreishi jo. Totun nat r enlòc! 

Conclusion

Entà resumir tot aquò :

1. que s’i passa adaise deu vōmer latin tau vomer nòrd gascon, boume bigordan e buembre. . 

aragon.s : l’evolucion vōmer < v.me/v.me qu’ei ad ua dab la fonetica gascona, e

vomet que deriva naturaument de v.me(r) prononciat [ˈbume]. En l’estat deu còrpus,

l’etimologia generaument admesa qu’ei la de mei parsimoniosa e probabla ;

2. entà vòmen/vómen, ua refeccion analogica en gascon, sus sh.men, tanben que’m sembla

l’explic mei economic ;

3. la forma vomièr (cf. cotrièr) qu’ei sii ua refeccion trobadoresca , sii lo nom d’un mod.especific d’aret. O a la rigor, un empront medievau deu mot vomer au latin,  prengut de Vergili o de Ciceron, travestit en mot occitan shens préner en compde l'accentuacion lat. vomer -> gascon vomèr (vomièr )-> vome, vóme-> vomet, vomen per confusion. Non m'agrada pas tròp mès qu'ei la soleta manièra de religar vom(i)er au latin vomer, deu men punt de vista. Totun estant un mot de la tecnica araira, un mot de paisan, qué, n'i crei pas tròp a aquesta etimologia miei-sabenta. 

Atau la cadena vōmer -  > vòmer o vómer -> vomier  Aquesta derivacion, ne crei pas que sia possibla, francament. Se trobam un contre-exemple, d'acòrd, qu'accepti la solucion. Jo n'i crei pas mès ne soi pas tròp testut. Que poish cambiar de religion shens nat regret. Peu moment, que soi convençut vomer n'ei pas l'etimon. Mès cambiar de religion no'm pausaré nat problèma. Un mot dab un r clarament escriut (e prononciat a l'atge miejan com ac hè remarcar l'excellent Tolzan)  qui haré un derivat shens r? vòmerr - > vomierr. Desolat, qu'ei impossible, n'i crei pas. L'exemple de cotre n'ei pas bon, que hè cotrièr absoludament shens nat problèma. M'auré agradat un vomrièr o vomerièr o sèi pas de qué, com boderèr. Mès vomièr qu'ei çò qu'avem. Alavetz, l'etimon vomer, non, n'ei pas coerent dab tots los mots, sustot vomièr.

vomet

m

v.me o v.me

k

m v.men o v.men

qu’ei tota compatibla dab las formas atestadas shens aver a harg’n d’intermedi.rias 8.

4. En aver dit tot aquò, e tà clavar, vertat qu’ei e bèths uns que nse n’avi.nem : a l’escriut,en principi, l’r posttonica muda (quan seré etimologica) n’ei pas notada en substantius.

Donc, per coeréncia dab éste, pas éster*, libe, pas liber*, mèste, pas mèster*, etc., que serà logic d’escríver vome/vome, pas v.mer/ v.mer* 9.

.

^

8 Dinc ad ara *bomarius o *vominem que son introbables en latin. Sus l'abséncia d'atestacion que soi d'acòrd. Mès la fòrma vominem o bominem qu'ac pot  explicar tot shens dificultat. E com, segon jo,  l'etimon non pòt pas estar vomerem, que cau plan proposar ua alternativa. Devossem refusar totas las ipotèsis etimologicas qui remontan  tà un mot o ua fòrma non atestat, ne demoraré pas gran causa :-D. 

9 O guardar l’r pertot e escríver : “Lo mèster que’u s’a enviat tà la heira de novémer entà crompar un navèthvómer…” etc. Supèrber!  :-D

 Mercés peu ton avís, Jan! Escota, que cercarèi se poish trobar un exemple d'anomalia trobadorenca qui posca justificar la derivacion vòmer - > vomier (distinta deu cotre -> cotrièr, bad exemple this one, aqueste qu'ei totafèit regular.  Totun que tròbi l'idea bona. Desolat per lo copiar-pegar un chic bordelic deu ton tèxte, mila excusas!  

De l'origine des mots celtiques en gascon.

 Un lecteur assidu et critique, à défaut de convaincu, s'étonnait que l'on puisse avoir des mots d'étymon celtique propre au gascon. Pour lui, ces mots doivent passer par le latin et donc se retrouver un peu partout. Ce postulat est tout à fait erroné pour deux raisons bien évidentes.

1- Ce n'est pas parce qu'un mot celtique passe au latin dans un parler qu'il sera forcément compris et utilisé de manière universelle. Il ne va pas forcément diffuser.

2- Un mot celtique en gascon a pu y arriver par diffusion ou résulter d' un emprunt à une autre langue et pas nécessairement venir du latin local. 

Certes, un grand nombre des étymons celtiques dans les langues romanes sont passés par le latin et ont diffusé sous une forme latinisée. C'est le cas bien sûr de camino-, mot latin d'origine celtique (kamanno- en gaulois). Mais on a aussi de nombreux cas de mots d'origine celtique qui ont peu ou pas diffusé. Par exemple le mot languedocien "glas" pour dire bleu est sans contexte un mot celtique mais il n'a pas diffusé. C'est aussi le cas de "taram", de "bom", de "cauerat" et peut-être de aussi "baran" e d'"arriaŋ"  en gascon. Soc a relativement peu diffusé, on le trouve en domaine d'oil, en arpitan et localement en gascon, mais pas ailleurs. En gascon, le mot soc a un sens différent du mot français mais toujours lié à l'araire.  En limousin, on peut citer le mot "chambija" qui désigne le timon d'araire, je ne crois pas qu'on le trouve nul part ailleurs.  Bòme /bome (si, comme j'en suis persuadé, c'est bien un mot celtique) aussi a diffusé mais de manière restreinte et uniquement dans le domaine gascon. Le fait qu'il se trouve en béarnais et en gascon de Bigorre ne signifie pas qu'il soit né là-bas. C'est un mot qui a pu être originaire de la région bordelaise et qui aurait donc pu diffuser à partir de là. Même chose pour le mot com, comet etc (abreuvoir, auge, cuve à foulon), tout-à-fait celtique et qu'on trouve en particulier en Commminges, Bigorre et Béarn. Ce mot doit provenir de la langue des Gaulois de la vallée de la Garonne plutôt qu'être un emprunt au breton. On peut dire la même chose de lugre et de ses dérivés lugret, alugret, lugrejar, lugrir e surtout le gasconissime lugran (lugrâ) ( <  *lugrānu). Ce sont des dérivés clarissimes de lugră, un mot proto-celtique bien établi que l'on trouvera dans tous les lexiques de proto-celtique. Lugră signife littéralement la brillante et désigne la lune en celtique. En gascon et en occitan, il signifie étoile et oeil par métaphore.  Sa diffusion se restreint à l'occitan à l'ouest du Rhone.  Sur les confusions entre cet étymon,  l'autre étymon celtique lukarnu (> lugarn en oc. lucarne en français, à l'origine: flambeau, lampe) et l'étimon lucanu, voyez mon article. 

Ensuite, les mots celtiques arrivés en gascon ne le sont pas nécessairement via le latin. Un grand nombre sont arrivés bien plus tard. Deux exemples en gascon: brigand (mot voyageur venu de l'italien) et  pingoïn.   C'est aussi le cas, par exemple, du mot "marraisha" qui est d'origine bretonne (morc'hast) et qui a été romanisé par le gallo en "marache". Je tiens cette dérivation d'un article de D. Le Bris,  j'en ai déjà  amplement parlé dans ce blog. Ce mot breton a eu énormément de succès dans la péninsule ibérique, on le retrouve dans absolument toutes les langues de la péninsule, mais cela ne doit strictement rien au latin. Au passage, c'est probablement le gascon noir qui a passé le mot à l'espagnol, on note le changement de genre caractéristique des emprunts espagnols au gascon noir  (gasc. le "marrache" - > esp. el marraxo, marrajo).  Ce serait peut-être aussi le cas du mot "galerne" , galerna en esp.,  que les étymologistes espagnols veulent faire venir du breton "gwalern". Mais cette hypothèse est réfutée par les celtisants qui pensent que c'est le mot breton "gwalern" qui dériverait de "galerne" et non le contraire. Le CNTRL donne une origine normande au mot, par défaut et à cause de la conservation du " g" initial. Notez au passage la forme  espagnole "el galerno" utilisée en concurrence avec "la galerna". Ce changement de genre est à nouveau la marque typique d'un passage par le gascon noir: gasc.  le galerne (s.f.) -> esp. el galerno. Le doublon galerna -galerno en esp. suggère fortement que mot est arrivé par deux routes différentes en espagnol dont au moins une par le gascon noir. Certainement pas par le latin. Cet changement de genre traduit une confusion qui est caractéristique du passage des mots terminant par /ə/ du gascon noir à l'espagnol. Elle est à rapprocher du fait qu'en gascon du Guipuscoa , l'article défini "le" a fini par servir d'article au masculin comme au féminin.  Ce caractère épicène est attesté par deux sources indépendantes: l'article bien connu de Serapio Múgica sur les Gascons de Saint-Sébastien et aussi par le texte du chant  traditionnel de Noël en gascon (décadent) de Pasaia "Aitona Ixidro Elusu", collecté dans les années 1950. 

Bref,  il ne faut pas s'étonner de la présence de mots d'origine celtique en gascon. D'abord, ils ne sont pas très nombreux, mais probablement pas moins nombreux qu'en français. Certains peuvent venir des parlers des peuples gaulois de la côte aquitaine et des bords de Garonne, d'autres viennent d'ailleurs, pas nécessairement du triangle aquitain. La plupart des mots celtiques que je viens de citer peuvent se regrouper en trois thêmes: astronomie et météo (taram, lugret, alugret, lugran etc, p.-ê. baran), animaux (bom, cauerat, marraisha, on peut y ajouter creac, colac, p-ê. arriaŋ et sa série) et technologie de l'araire (arreca o arrega, soc, p.-ê. bome/bòme, en limousin: chambija). A part arrega et ses variantes qui peuvent éventuellement venir du latin rĭca (lui-même un emprunt au celtique rĭka) comme araire qui vient d'aratrum (un autre emprunt du latin au celtique aratro-),  ces mots ne sont pas du tout latins et la plupart sont d'ailleurs de diffusion relativement voire très restreinte. Ce sont souvent des mots rares, voire très rares et absents du lexique français, au moins le contemporain.  Des mots rares, donc, de mon point de vue d'apprenti celtisant, précieux.

Taram (etimon tarano, taranis) e cauerat, caurat (etimon kawaro- = cauaro-): dus etimons celtics clars e segurs pròpis deu gascon.

Etimons celtics clars e segurs en gascon, aquò que'nse cambiarà de la discussion deus pòsts passats!!! Que discutim aus pòsts passats la possibiltat d'ua etimologia celtica entà quauques mots gascons : bome, bòme; aselar; varan. Que vedom tanben lo cas deu mot bogés "bom", d'etimologia clarament celtica, etimon *bunno (butòr). Que jo sapi, l'etimon *bunno n'ei pas present en las autas lengas romanicas, sonque en gascon septentrionau. Un eretatge probable de la lenga deus Boii (Boji, Boiens) deu País de Bug.

Uei que voi mentàver dus autes etimons celtics clarament representats en gascon.

Lo prumèr qu'ei plan sabut deus linguistas.  Que ns'ei raperat per X. Delamarre (Dic. Gaul.) e R. Matasović (Etym. Dic Proto-Celt) e que'u trobaratz in  FEW , 13, 111. Qu'ei "taram", un mot deu lexic deu luishonés, qui significa perigle, pet de perigle. L'etimon qu'ei lo mot celtic tarano-, taranis: pet de perigle, un substantiu e teonime en galés. L'etimon qu'ei absent de l' occitan non-gascon e de totas las lengas romanicas, lhevat dilhèu lo normand qui a "la tarane" (s.f.) qui significa " gnome, feu-follet". Lo mot gascon "taram" qu'ei un eretatge probable de la lenga deus Garumni dont lo capdulh èra Salardunum (Uei Salardú).

Lo dusau n'ei pas tan sabut e que soi jo qui elucidèi l'enigma en 2017. Que's tracta de "cauerat", var. "caurat" (caishalòt), ua question etimologica shens responsa dinc alavetz. L'etimon qu'ei lo celtic kauaro qui significa "gigant", "colòs", "eròi', "campion"  (ved. Celtic Lexicon aquiu). Lo mot gascon que deriva d'ua fòrma deu mot celtic afixada en -āko de manèira plan classica: *kawarāko -

*Kawarāko - -> gasc. cauerac  -> cauerat -> caurat. Aquestas tres fòrmas gasconas que son atestadas, la prumèra, "cauerac", qu'ei la mei anciana e qu'ei extinta.  La prumèra atestacion deu mot gascon que remontà  tà 1258, çò qui'n hè lo mot mei ancian de totas las lengas romanicas entà designar aqueste cetacèu (DAG, 12, 878). 

La derivacion a partir de *kawarāko qu'ei simplissima e qu'ei estada validada peu quite R. Matasović. Lo mot gascon qu'ei cognat deu mot guallés "cawr" (gigant) qui representa la fòrma non afixada deu mot. Entà díser dromadari, lo cornic qu'emplega lo sintagma "caur-march", qu'ei a díser, literaument, gigant shivau" (X. Delamarre, Dic. Gaul. ;  R. Matasović Etym. Dic. Proto-Celt.).  En galés, "Cauarus" qu'èra un nom de persona tanben, que devè aver la significacion de colòs o de eròi, campion, un Goliat o un Samson celtic, qué  (X. Delamarre, Dic. Gaul. ;  R. Matasović Etym. Dic. Proto-Celt.) .

Lo gascon e lo lengadocian qu'an dus mots d'origina celtica construsits suu medish modèle que kawarāko entà designar peishs migrators qui trobam a l'estuari de la Gironda e Garona amont. Que son kolāko - > colac (alausa) e kragāko - >  creac, var. creat (breguin). Aquestes dus, que'us trobaratz explicats au  FEW.  Que jo sapi, lo gascon qu'ei la sola lenga romanica qui presenta l'etimon celtic kauaro-. 

Vòmer, vomer o bome, boume. Derivats de *vomĭnem o *bomĭnem e non vōmĕrem. Etimon celtic possible : proto-celtic *bonno-, cognat: breton bom, buem, bomm.

 Aquiu qu'avem un exemple interessant d'etimologia d'aparença simpla e non questionabla qui, en realitat, ne tien pas plan la rota de cara a ua analisi un pòc mei afinada, quitament peu non-linguista qui soi. . 

En gascon lo mot "bome" varianta "bòme", grafiat "vòmer", "vomer"  qu'ei sinonime d'arrelha qui ei l'etimon mei productiu a la nòsta zona (oc., port; relha, esp. reja, cat., arag. rella, astur-leon. rella, reja).  En francés, lo mot qu'ei "soc", deu mot galés *succu- qui significa "bodic" "fr. groin du porc". Aqueste mot "soc" qu'ei particular, ne l'arretrobam en nada lenga romanica, lhevat lo francés e... lo gascon.  Lo mot n'ei pas au TdF.  En gascon, soc n'ei pas sinonime d'arrelha mès que designa l'arrega (fr. sillon tracé par le soc).En breton, bome que's ditz souc'h (*succu) e soc que's ditz ... bom, buem o bomm  (ved. aquiu e acerà ), çò d'invèrse qu'en gascon. 

En gascon, lo mot qu'a un derivat afixat: vomet. La fòrma d'aqueste derivat n'ei pas briga la prevista per l'etimologia generaument acceptada qui ei vōmer.  Doncas, duas possibilitats: 

1a- l'etimon qu'ei vōmer e lo derivat qu'ei de formacion populara, en non conformitat dab l'etimon.

1b- Lo derivat qu'ei de formacion regulara e l'etimon n'ei pas vōmer. 

Doncas, que ns'estam peu moment dab las duas possibilitats 1a et 1b, que'ns cau poder eliminar ua.  Proseguim. Qué nes disen los tèxtes en gascon ancian? 

Qu'avem duas occuréncias en lenga anciana, qui l'amic Jan Ives Gaubert (JIG) m'a trobat. Totas duas que son de la region de Bordèu, a la termièra de Gasconha. Que citi l'amic Jan Ives Gaubert: 

... e que l’am en lo “Trésor de Pèire de Corbiac” (o Corbian), trobador medoquin au s. XIIIau:
«E sai… / De Sangar, com aucís ab un vomier dos cents…»
(Ref biblica: Jutges 3, III)

La forma qu’ei problematica. Be pòrta ua -r, ja! mes en çò qui sembla un sufix tonic en -ièr, com si l’autor s’avossi “lengadocizat” o francizat lo mot (trobador qu’èra, e qu’avè estudiat en país d’oïl).
Au mensh qu’atèsta lo mot qu’ei au lexic d’un trobador nòrd-gascon.

• Mes sustot que s’i lei en los archius de Bordèu (sègle XIVau, grafia originau dab R) en ua taula de prètz:
«Vomer de gravas, xv deners; de palu, iiii soudz. – Cotre de gravas, vi deners; de palu, xviii deners»
Aquí “vomer… cotre” que responen aus “1 huembre; 1 cuytre” de Jaca… Atau las grafias medievaus (pas las transcripcions pachòcas deus atlas linguistics en grafias ‘patoisantes’) be conservèvan l’R.

La fòrma "vomier" deu trobador medoquin que deu estar un derivat afixat deu nòste mot, qu'ei a díser vomièr. N'i a pas nada traça de "r" hens lo radicau, çò qui renfòrça l'ipotèsi 1b. La fòrma "vomer" deu tèxte deus archius bordelés qu'ei ambigüa, que pòt representar sia "vòmer" (o "vòmer") sia "vomèr". L'accentuacion n'ei pas jamei precisada a la scripta anciana. Representèsse lo mot grafiat vomer la fòrma non afixada, la morfologia de vomier -shens r-  que seré incoherenta e pausaré un gran problèma mentre la solucion vomèr qu'ei coherenta dab vomièr. En tot los cas, l'abséncia de la "r" prevista per l'etimon supausat vomer hens tots los derivats atestats que permet rasonablament de dobtar  de la pertinéncia d'aquesta solucion etimologica vōmer(em). 

Ua solucion alternativa que ns'ei suggerida per las enquèstas de l'equipa deu Miralh (Seguy et al.). A  l'ALG II 264  que i son las fòrmas  "bòmen" e "bómen" recuelhudas  respectivament a Areta en Varetons e en Vath d'Aspa. Aquestas fòrmas que son interessantimas. Ne son pas coherentas dab l'etimon vōmer(em). Per contra,  que-nse permeten de remontar tà *vomĭnem o *bomĭnem deu quau e's pòden derivar "bòme" e "bome"  (o vòme etc) shens dificultat. Alavetz las fòrmas afixadas "vomet" e "vom(i)èr" que s'explican de manèira simpla, shens problèma:  vòme, vome -> vomet (via o non *vomenet dab pèrda de la -n- intervocalica), vomèr (via o non *vomenèr dab pèrda de la -n- intervocalica)> vomièr. 

L'etimon de *vominem / *bominem e serà latin ou...celtic?   

Jo que dirí celtic, per intuicion. D'abòrd, lo lexic latin eth-medish que presenta ua anomàlia qui a a hà'nse perpensar. Lo mot qu'ei vōmer, vōmĕris en çò de Ciceron, totun qu'ei vōmis, vōmĕris en çò de Vergili. Aquestas fòrmas latinas qu'explican shens problèma lo mot italian vomere e las divèrsas fòrmas aragonesas huambre, buembre etc (< vōmĕrem). Totun, las fòrmas gasconas vom(i)èr, vómen etc ne's dèishen pas har derivar aisidament a partir de vōmĕrem. Lo mot celtic *bomo- o *bomis adaptat en latin de Bordèu que las poderé explicar.  Prengam l'exemple deu mot celtic penno- (gasc. cap, tèsta, extremitat). Qu'apareish com a "pennon" en un grafiti de Clarmont.  Que'u trobam en las glòsas latinas com a "pennis" ( "caput") e com a 'pennum" (acutum)  (DAG 34, reportat per Delamarre, Dic. Gaul.)  En gascon, las duas fòrmas que son arrepresentadas; arepennis (< are-pennis) - > arpent > arpentar; pennon(em)- ->  gasc. penon, fr. pignon. N'ei pas impossible (jo que dirí qu'ei probable) qu'ua fòrma galesa *bomis sia a l'origina de la fòrma latina vōmis per crotzament dab vōmer.  

Lo gascon e lo francés qu'an conservat lo mot gallés "succu" (soc), que son solets en tota la Romania a ac aver hèit. Totun lo mot gascon "soc" qu'a ua significacion un chic diferenta de la deu mot francés, tostemps en rapòrt dab la tecnica araira. Lo latin qu'emprontè lo mot galés rĭca (a l'origina deu mot "arrega" en gascon, en fr. sillon du soc) e l'aute mot galés aratro- (aratrum= araire). Los galés qu'èran mèstres en aquesta tecnica agricòla.  Que'm sembla hòrt probable lo latin de la region de Bordèu que's guardè lo mot indigèn (celtic) adaptat en latin com a bomĭnem dont lo derivat romanic e's difusí dinc a Biarn e Oèst-Bigòrra. Las variantas biarnesas dab n finau que poirén derivar deu diminutiu *bomenet per desafixacion. Aquestas fòrmas afixadas en -et que poiren explicar la vacilacion vocalica de la tonica deu mot shens afixa, bòme -> bom(*en)et -> bomet -> bome.  La "r"  finau de la grafia deu mot n'ei pas justificada, n'ei pas etimologica. L'etimon proto-celtic deu mot *bomo-, *bomis qu'ei bonno- (tust, còp) (cf. *bonno  Celtic Lexicon). Lo mot cornic bom qu'avè precisament aquesta significacion de tust, còp segon Victor Henry (Lex. etym. breton).

Evidentament, ne descartarèi pas l'ipotèsi d'ua evolucion pròpia e anormau deu mot latin vomis. Totun, l'existéncia du mot bom(m) en breton, las anomàlias de las fòrmas gasconas respècte aus mots contemporanèus emplegats en italian e aragonés e lo fèit que las duas atestacions ancianas deu mot e sian de la region bordalesa que'nse suggereish aquesta fòrma latina anormala deu gascon que poiré en realitat amagar un celtisme. Non podem descartar l'ipotèsi que lo mot gascon e sia un celtisme originari deu nòrd-est de Gasconha. 

Alavetz, la mea conclusion que serà:  en abséncia totau de derivats deu mot (tant en la lenga anciana com en la modèrna)  qui presentarén la "r" prevista per la teoria d'ua derivacion a partir de vōmer, n'avem pas nat bon argument filologic qui ns'indica qu'aquesta ipotèsi d'ua derivacion de vōmer ei la bona. Au contra, la fòrma medievau "vomier" (vomièr) que'nse permet d'arrefusar l'etimon vōmer shens tròp de risc. Lo mot gascon medievau vomer que representa vomèr, en coheréncia dab la fòrma occitana medievau vomièr. La grafia deu mot dab ua "r" finau n'ei pas justificada per la morfologia de nat derivat deu mots en gascon ni en occitan trobadorenc. Aquesta observacion e lo fèit que variantas deu mot  presentan ua "n" finau que ns'incitan a postular ua possibilitat alternativa, *vomĭnem o *bomĭnem resultant sia d'ua anomalia deu mot latin, sia, mei probablament, de la latinizacion d'un celtisme, *bomo-, *bomis cognat deu mot breton bomm, buem (gasc. soc, arrega).  

 

En gascon, asselar o acelar? En espanhòu aselar (acessar, emparar) ne significa pas briga acelar (amagar). Etimon celtic possible.

 En gascon, asselar (en generau grafiat acelar, possiblament per confusion d'etimon) qu'ei sinonime d'acessar. La sela (var. sèla) o l'assela (var. assèla) qu'ei sinonime d'acès, d'empara: "botà's  a la sela" que significa "botà's a l'empara". Los linguistas que con·hónen l'etimon d'asselar dab lo de celar, acelar, un derivat deu latin cēlo (escóner, amagar). Totun la semantica deu vèrbe gascon qu'ei hòrt diferenta. Çò d'amagat, de secret n'i ei pas briga. En gascon,  "asselar" ne significa pas briga "amagar" mès plan "acessar", emparar" qui ei la significacion deu vèrbe "aselar" qui trobam en espanhòu. Lo mot en espanhòu qu'a aquesta significacion  de botar a l'acès, a l'empara : "aselar las gallinas". Que's ditz tanben regionaument deus pastors quan tornan tau cujalar: "los pastores se aselan" (cf. R. Penny el habla de los pasiegos). L'etimon prepausat per Coromines qu'ei celtic, de sedlo- qui significaré "sed" (cf. X. Delamarre Dic. Gaul.). Sedlo > sel > aselar.  Lo substantiu "sel" (s.m.)  que designava d'autescòps un cortau circular (lo "cortau" d'estiva deus Gascons),  uei entenut com a prat o peisheder pr'amor lo cèrc (baran) de husta qu'a despareishut.  Aqueste mot "sel" e lo vèrbe aselar  que provienen deu parlar deus "Pasiegos" qui ei d'astur-leonés (de transicion). Ne soi pas tròp convençut per l'etimon prepausat per Coromines  a causa de las fòrmas "asejar" e "asejáse" qu'a lo vèrbe en parlars purriego e cabuérnigo  (asejar las gallinas, atestat peu president de Cantabria Miguel Ángel Revilla qui ei un locuteur naturau de purriego, cf lo son libe "nadie es más que nadie", 2012; ved. autanplan  El dialecto cabuérnigo, F. García González, tèsi a l' Univ. Oviedo). La fòrma toponimica sejo (seju) que remplaça "sel" en aquestas vaths cantabras. Segon jo, l'etimon qu'auré a estar meilèu quauquarren com "*seljo" , que non "*sedlo". *Seljo  -> seju en cantabre occidentau, *seljo  - > *sell -> sel en pasiego. Totun, Coromines estant Coromines, dilhèu que n'ac èi pas tot comprés. Doncas que dèishi lo mot a la lista deus celtismes possibles en créder Coromines. *Sedlo o *seljo, l'etimon que sembla plan estar pre-latin e probablament celtic, de tota faiçon. 

Evidentament, ne descartarí pas complètament l'ipotèsi d'ua deriva semantica a partir deu mot latin cēlo entà explicar lo noste mot gascon, totun la preséncia deu mot "aselar" en espanhòu que'm hè suspectar l'etimon deu mot gascon que poiré plan estar lo d'"aselar" e non lo d'"acelar". Lo mot gascon "asselar" qu'ei possiblament un prèst d'un parlar espanhòu se non de l'espanhòu eth-medish. Aquò qu'explicaré per qué lo concèpte d'amagat, de secret, ei totaument absent de la significacion d'aqueste vèrbe en gascon. L'espanhòu estandard d'Espanha que sap diferenciar foneticament a(s)selar d'acelar, lo gascon n'ac sap pas. Que cau notar l'isoglòssa sel /sejo qui marca los limits deu cantabre orientau e deu cantabre occidentau. Que correspon a un aute limit qui ei lo enter la "f- > h" muda (orientau) e la f -> "h" prononciada com ua jota /x/ (occidentau). Arren a véder dab lo subjècte, d'acòrd, totun aquò que hè perpensar. Que i tornaram un aute còp. 

Un étymon pour neste (en français). Une berle latine!!!!

 Le mot gascon pyrénéen (essentiellement Bigorre et Quatre Vallées) neste (gasc. nèste, nèsto, nèsta en graphie alib.) qui désigne une rivière ou un torrent est un mot pour lequel on n'a pas d'étymon. Alors on dit "mot d'origine pré-latine" ou "pré-romane". Le problème c'est que l'on ne l'explique ni par le basque (pas de neste ni de gave en basque, a écrit en substance  Orpustan) ni par le celtique. Il n'y a donc pas vraiment de raison que l'étymon soit pré-latin plutôt que latin. 

Le gaulois a passé au latin le mot berula qui désignait le cresson de rivière qu'on appelle aussi cresson médicinal en raison de ses qualités thérapeutiques. L'attestation la plus ancienne de ce mot latin est bordelaise (Marcellus de Bordeaux, de Medicamentis liber, 36-51 cf. X. Delamarre, Dic. Gaulois). En français et en occitan  le mot "berula" a évolué respectivement en "berle" et "berla", ce mot dans chacune de ses langues désigne une plante faussement assimilée au cresson, la berle, qui est d'ailleurs appelée communément cresson sauvage en français, "crechoû saubadgę" chez Palay. La Berle (de berula) est aussi le nom de plusieurs cours d'eau dont un en Bourgogne et un autre en Gascogne, au Médoc. Et de manière intéressante, en gascon, la signification "cresson" ou "berle" du mot a été perdue, je ne l'ai trouvée dans aucun dictionnaire.  En revanche le mot a subsisté comme hydronyme en gascon des Landes et du Médoc: la bèrle  (Palay) ou bèrla (graphie Alib.), c'est une  prairie inondée, une prairie marécageuse (Palay). L'ouverture de la vocale tonique, à première vue anormale, ne l'est pas vraiment compte tenu que le mot est landais. 

Cette observation, qui est celle d'un honnête homme, m' a amené à poser la question d'une relation étymologique possible entre nasturtĭum - l'équivalent de berula en latin classique, fr. cresson médicinal et le mot "neste". Ce dernier pourrait parfaitement dériver de nasturtium via un procédé de désaffixacion illégitime.  

nasturcĭum" var. "nasturtĭum" -> gasc.   *nestós --- > gasc.  nèsta. 

Sur l'ancienne prononciation gasconne du type schwa pour l' "a"  prétonique susceptible de donner un "e" dans la langue moderne, cf. segrat (< sacratu), shegrin (< fr. chagrin), reson, seson en concurrence avec rason, seson etc. Dans la langue ancienne, segremen est en concurrence avec segramen (< sacramentu-). Et aussi les formes du futur des vèrbes du premier groupe  indiquent que la prononciation du a prétonique peut être fluctuante: canterèi (prédominante), en concurrence avec cantarèi et même encore cantərèi dans la langue contemporaine (cf. ALG). Il  est donc possible que nasturcium ait pu dériver indifferemment en "nestòs" et "nastós" selon les caractéristiques phonétiques des parlers concernés. Nastós  a dérivé en naston, par changement d'"affixe", peut-être sous l'influence de creishon.  

EDIT 6 avril 2021:  Le TdF rapporte d'ailleurs  les formes "nestou"  et "nestoun", comme variantes de nastou (fr. cresson), ce qui confirme bien que l' a prétonique de notre mot latin peut tout-à-fait conduire à "e" en occitano-roman. 

nasturcĭum" var. "nasturtĭum" ->.   *nestós --- >   neston. 

Le mot nestós, de nasturcĭum" ou "nasturtĭum",  signifiait au départ cresson de rivière exactement comme berle. Cela devait être probablement le nom de la Neste elle-même à Nistos, comme est la Berle le nom de rivières en Gironde et en Bourgogne. La significacion de cresson qu'avait le mot nestós avait été complètement perdue, le mot ayant été remplacé dans le lexique par d'autres mots ou  formes comme creishon, naston, etc, selon les endroits. Or le mot nestós sonne comme un dérivé affixé du type vergonhós etc.  Ceci explique la désaffixation analogique nestós -> nèsta  en donnant le sens de rivière à ce nouveau mot. 

EDIT 5 avril 2021 Cette désaffixation que je postule *nestós -> nesta en rappelle une autre en gascon: gària (s.f., femelle du héron), cf. Palay gàrye. De même, à Bayonne gàrie (s.m.) signifie goéland. On a là deux beaux exemples de désaffixation illégitime à partir du mot "gariòu" qui sert à nommer le héron et diverses espèces d'oiseaux aquatiques (étymon gallus). Cette désaffixation a permis d'ajouter deux nouveaux mots au lexique gascon. 

Cette forme locale *nestós est probablement aussi à l'origine du toponyme Nistos qui est de toute première attestation très tardive (18ème). Cette ouverture du o tonique (Nistòs), anormale, se retrouve dans un autre toponyme: Medòc (mĕdŭlĭcus). Elle pourrait provenir d'une dérive francophone de la prononciation du toponyme écrit à la mode médiévale (Nistos, Medoc). 

Donc, avec cette hypothèse étymologique, le latin devient la seule langue connue susceptible de donner un étymon au mot pyrénéen neste.  

Cette dérivation est-elle impossible selon les règles de la linguistique gasconne ? Je ne le crois pas du tout, bien au contraire, et les linguistes me corrigeront si je me trompe. Si cette dérivation  n'est pas impossible, alors il n'y a pas de raison de refuser cette étymologie, en absence d'alternative à partir du basque et du proto-celtique. On peut toujours y rajouter un "peut-être" ou un "probablement" selon ses convictions mais "à exclure", non. Evidemment, cette hypothèse est beaucoup moins romantique que celle qui se baserait sur l'étymon inconnu d'une langue préhistorique disparue, mais je la trouve tout de même beaucoup plus solide.

PS: Si quelqu'un peut me renseigner sur l'année de la première attestation du mot neste, je serais interessé. Il ne figure pas dans le volume 2 du DAG, contrairement à gave, largement cité. 

Varan, varam: etimologia indoeuropea, pre-latina, probablament celtica * werondo-, *werono (?).

Lo mot varan qu'ei interessant. Duas pistas etimologicas que son estadas prepausadas. La pista gascona (etimon barar, lat. ballare) qu'ei faussa. La derivacion envaranar, varanejar de barar que pausaré un problèma filologic a mei de semantic. A mei, aquesta pista negligeish lo fèit lo mot qu'ei present shens qu'en gascon. Que l'arretrobam en aragonés, en catalan e en ibero-romanç (cf. Rohlfs, barana). Autanplan en baltic, lo mot lituanian varanda que significa aròu, aneth (cf. barana in GDLC). Lo mot qu'ei tanben espandit peu maine indo-iranian. En avestic, lo mot varǝna que significa embalatge ("envoltorio" Dic. Etim. Esp. Coromines). L'etimon qu'ei dongas indoeuropèu, totun non latin. Coromines que suggereish lo mot que poiré estar celtic, cognat de l'irl. v. ferann, farann qui designava un clòs dab un tumulus au centre. Que prepausè ua fòrma celtica *werono,werondo. Cognats deu nòste mot varan que son lo mot gascon barana (var. brana , Rohlfs ), lo mot occitan baranda, lo mot veranda e probablament lo mot basco birunda qui significa cèrc. La significacion modèrna deu mot baranda en occitan (gascon comprés), "rampe, balustrade" qu'ei hòrt probablament un castelhanisme. La significacion en occitan ancian n'èra pas briga aquesta. Lo trobador Pèire Cardenal que prèsta au mot "baranda" la significacion de fòrt, lòc fortificat, bastion (ved. lo mot barana in Rohlfs, Le Gascon etc). Qu'ei la soleta atestacion deu mot qui sabem en occitan ancian.  Lo mot baranda qu'a la significacion de cortau a Murcia (Rohlfs, op.cit.) e barana que l'a en Andòrra  (S. Borràs Noguer, com. pers.).  Lo mot que designava probablament a l'origina ua sòrta de fortificacion circulara entà emparar lo bestiar e la gent. L'etimon que poiré estar lo de l'adjectiu proto-celtic "*wēro" (arredon, corbat) ( breton gwar). PIE: * weyh1 (corba, revolum) d'on vieneré lo vèrbe celtic *wi-na tanben : embarrar, estacar  (Etym. Dic. Proto-Celtic R. Matasović).

Gairin (camalong ), etimon proto-celtic "garano-" (gruia, bernat-pescaire) , influx deu gasc. garia (lat. gallina) per confusion.

Lo mot protoceltic pour gruia qu'ei garano-,  cognat deu grèc gerenos, germanic krano-, latin grus etc. L'etimon celtic que poiré explicar lo mot gascon gairin emplegat tà designar genericament camalongs de talha  miejana a grana, en particular lo bernat-pescaire. Per metafòra, que pòt designar ua persona prima, espalancada. 

*Garano - > * garan  - > gairin dab cambiament d'afixa, probablament per crotzament un chic desordenat dab lo mot "garia". Gairin que seré cognat deu breton e deu gualés garan = gruia,  (en breton miejan, lo mot garan qu'èra utilizat tà designar lo bernat-pescaire tanben). La confusion de l'etimon "garano-" dab garia (lat. gallina) que s'arretròba dab los mots "gariòu" e "gariòla" "petits échassiers" (< garia, afixat). L'etimon proto-IE deu mot garano que significava "qui crida" (en celtic tanben) e que designava la gruia. 

Com, comet (abeurader; tòs; cuba deu batanar) : un mot celtic en gascon.

 Lo mot gascon  "coma" (s.f. 1- sòrta de vath; depression geologica propícia au peisheder  2- estiva d'altitud pròishe deus cims, shens perider)  que vien deu mot latin "cumba" (sòrta de vath). Aqueste mot latin qu’ei un empront au gallés *cumba (idem), deu proto-celtic *cumb -os/-a qui significava a l’origina cau-cava, concau-concava, cavat-cavada (cf. Celtic Lexikon, Univ. of Wales). Lo mot que serviva en celtic tà designar ua traca de vath,  totun shens qu'ua vath.  De manèira notadera, a mei de « coma », lo  gascon qu’a manlhevada la forma masculina deu mot celtic : "com" (s.m. < *cumbos). Que designa locaument un abeurader (fr. abreuvoir), d'autescòps obtienut en cavant lo tronc d’un arbo.  "Com" o "comet" que sap designar un tòs tanben, en generau de pèira (fr. auge de pierre) (cf. dic. aranés, I.E.A). Lo mot "comet" qu'ei sabut en biarnés tanben, que i designa la cuba deu batanar (cuve à foulon).   Qu’arretrobam lo noste mot en breton : "komm", dab las medishas significacions qu’en gascon : « auge , abreuvoir, cuve à foulon...» (ved. aquiu e acerà). Lo mot n’existeish pas en occitan (non-gascon) sauv a las termièras deu maine gascon ; en francés, tanpòc. Lo mot "cóm" qu'ei emplegat locaument en catalan de Catalonha tà díser "tòs" (fr. auge), qu'ei probablament un legat lingüistic deus paisans gascons de la Catalonha d'autescòps.   Aquiu qu’avem un aute beròi exemple d’un mot celtic en gascon, absent deus lexics deu francés e deu provençau.  

"Bana" (recipient, bidon, unitat de volume) : un celtisme e un gasconisme, a non pas con·hóner dab lo mot non-gascon "bana" de significacion distinta.

En gascon, lo mot "bana" (s.f.) que designa ua sòrta de recipient, un bidon et qu'ei lo nom d' ua unitat tradicionau de volume (equivalent a 20 l haut o baish). La significacion qu'a lo mot en occitan non-gascon com en catalan occidentau (banya en catalan orientau) qu'ei diferenta, qu'ei sinonime de còrn, çò qui n'ei pas lo cas en gascon contemporanèu. L'etimologia deu mot occitan qu'ei clara, qu'ei lo mot gallés *banna (proto-celtic *benna) qui significava punta, còrn (cf. los vòstes diccionaris de proto-celtic favorits). 

Lo mot francés "benne" e la soa varianta dialectau "banne" que remontan tà un mot proto-celtic omonime *benna, qui designava ua sòrta de vagonet triscat.  B'ei possible lo noste mot gascon "bana" que remonta tàd aqueste dusau etimon, qu'ei a díser que seré un cognat deu mot fr. "benne" (adoptat en gascon com a "bèna") e non pas lo deu mot occitan "bana".

Lo mot "bana" qu'ei desconegut en castelhan e en portugués. Totun, de manèira interessanta, qu'ei present devath la fòrma "bama" en la lenga deus "Pasiegos" (Vath de Pas, Cantàbria). Que i a la significacion deu mot occitan: còrn. D'on los "Pasiegos" e tiran aqueste mot? Qu'ei ua bona question.  Que'nse podem demandar tanben per qué l'arriu Pas deu quau los Pasiegos tiran lo lor gentilice e's ditz atau, Pas e non pas Paso. E d'autas questions semblantas. Mès n'ei pas lo bon jorn entà interessar-ns'i. 

La conclusion qui cau retiéner qu'ei lo mot gascon "bana" e lo mot occitan "bana" que son plan distints semanticament, probablament non aparentats enter si etimologicament, enqüèra que tots dus eretats deu celtic. En gascon, "bana" que designa ua sòrta de bidon e pas briga un còrn mentre qu'en occitan, "bana" que significa "còrn" e n'a pas las significacions deu son faus-amic gascon. 

Bascar (chepiquejar), basca (chepic): un celtisme ipotetic en biarnés; etimon wa(x)-ske (premuda, pechic), a comparar dab lo mot basco "kezka" (en gasc. "chepic").

 Hens los pòsts passats, que vedom dus navèths etimons celtics. Que vedom l'etimon *bono-  (gasc. tustar, fr. frapper, donner un coup ).  Puish que vedom l'etimon *bunno- (gasc . butòr) representat en gascon per "bom" (idem). Uei que voi discutir lo cas d'un aute mot gascon ipoteticament d'etimon celtic: basca (en grafia IBG: basque). Aqueste mot "basca" qu'ei sinonime de "chepic".  En gascon, que i va acompanhat d'un vèrbe "bascar" qui significa inquietar, chepiquejar; a la fòrma pronominau, bascà's significa inquietà's, chepicà's, soptà's, qu'ei a díser... dar-se'n basca (ua expression a apréner e a utilizar! Ne t'en fais pas = Non te'n des basca ! ).

En breton, qu'existeish lo mot gwask qui significa premuda,  pression, pinça. Lo mot qu'existeish tanben en gualés: gwasg. Lo mot breton gwaskad que significa "estrenta", "sofriment". L'etimon qu'ei lo protoceltic *wa(x)-ske/o   qui significa prémer, premuda (cf. lo Celtic Lexicon aquiu).  Lo mot romanic basca que seré un cognat d'aquestes mots breton e gualés gwask e gwasg, segon los diccionaris d'espanhòu (DRAE) et de catalan (GDLC).

Notablament, lo mot gascon "basca" n'ei pas sabut en occitan, lo TdF qu'ignòra lo mot. 

Per contra, lo substantiu "basca" e lo vèrbe "bascar" qui l'acompanha que son sabuts en catalan e en espanhòu, totun non en galaïco-portugués, en astur-leonés ni en aragonés. En espanhòu normatiu, la significacion que sembla derivar de manèira especializaira de la deu mot gascon. La significacion prumèra de "premuda" (pression), "pessic, pechic" (pincement) qui ei plan la de l'etimon *wa(x)-ske/o- en celtic, conservada dab "gwask" en breton, n'ei pas presenta en espanhòu, pas mei qu'en gascon. Per contra que demora lo concèpte semantic de chepic (< pechic) , d'inquietud qui ei plan la significacion qu'a lo mot en gascon. Totun, l'espanhòu que'n restrenh la semantica.

En espanhòu:

Basca (segon lo DRAE):

1. f. Ansia, desazón e inquietud que se experimenta en el estómago cuando se quiere vomitar. U. m. en pl.

2. f. Agitación nerviosa que siente el animal rabioso.

En catalan (segon lo GDLC), la definicion qu'ei mei larga. 

	[s. XIII; probablement del cèlt. waska]
	f  1 Ànsia, angúnia, inquietud.
	2 1 Esvaniment, desmai. Caure en basca.
		2 basca de la mort Agonia.
	3 pl Nàusees. Tenir basques.
	4 Xafogor.

La definicion 1 deu mot catalan qu'ei plan la medisha que la deu mot gascon, mentre las definicions deu mot en lenga espanhòla que presentan restriccions per rapòrt a las en las autas duas lengas. B'ei possible lo mot espanhòu que sia un eretatge gascon,  dab definicions metaforicas o especializadas similaras a las deu mot en gascon e distintas de las deu mot en celtic . Deu gascon lo mot que degó passar au catalan (ja au sègle 13) e a l'espanhòu (sègle 13). D'on vien lo mot en gascon? Du gallés, deu breton? L'abséncia deu mot en peitavin-sentonjés e en galò ne pleiteja pas en favor de l'ipotèsi d'un mot breton viatjaire.  L'abséncia deu mot en galaico-portugués, en astur-leonés e en aragonés ne pleiteja pas tanpòc en favor d'ua origina iberoromanica deu mot "gasca". Que deu proviéner deu gascon qui l'eretè sia deu basco sia deu celtic directament. 

Que cau notar qu'en basco, "chepic" que's ditz "kezka". Aqueste mot basco que'm sembla poder arreligà's a l'etimon celtic *waske tanben, sia per un ligam pròpi sia via ua fòrma gascona anciana "*gasca" a l'origina de "basca". A la fèita fin, que demora l'ipotèsi lo mot basco kezka n'aja pas arren a véder filogeneticament dab lo celtic *waske, la semblança de fòrmas que seré ua mèra coincidencia. En aqueste cas, que'm semblaré mei logic har derivar lo mot biarnés "basca" deu mot basco "kezka" via ua fòrma intermediària gascona "*gasca", que non deu proto-celtic "*was(x)-ke". 

Bom ( = butòr), un celtisme en gascon septentrionau, proto-celtic bunno- (id.).

 Au pòst passat, que vedom lo mot  "bòme", var. "bome", qui significa carrat, arrelha (fr. soc de la charrue). Qu'emitèi l'ipotèsi de tribalh de qué lo mot gascon "bòme" èra cognat deu mot breton "bomm, boem", la significacion deu mot breton estant  un chic diferent, totun aparentat:  "sillon relevé provoqué par le soc de la charrue". En breton, lo bòme que's ditz souc'h, cognat deu noste mot soc (arrega, celtic succo, reca).  La rason d'aquesta recèrca entau mot bòme:  que m'avisèi d'un problèma pausat per l'etimon generaument acceptat "vōmer" de cara au derivat vomet, problèma lèu confirmat per l'existéncia deu mot trobadorenc vomier (vomièr) e per las fòrmas biarnesas vòmen e vómen.  Aquestas fòrmas que' m mièn tà espudir vōmer e prepausar sia bomĭnem (deu celtic *bomis, latinizat) sia vomĭnem (deu latin vōmis, declinason non classica). L'examen de las fòrmas aragonesas que m'incitè a la fèita fin a preferir vominem (pista latina), compatibla dab totas las formas atestadas, gasconas com aragonesas. Un problèma resolvut e un mot tirat de la lista deus celtismes en gascon. 

Uei que m'interèssi a un aute etimon celtic "*bunno-" qui significa "butòr" (l'ausèth : Butaurus stellaris). Lo gascon qu'a conservat aqueste etimon celtic dab lo mot bom deu gascon septentrionau (= butòr), cf. lexique du gascon  de la Teste de Buch, P. Moureau,  aquiu ). Lo mot gascon qu'ei cognat deu mot gualés  bwm  (id.), tots dus derivats de *bunno-. L'etimon qu'a subervivut en breton contemporanèu com a compausant d'un mot-sintagma qui designa lo quiti butòr: bongorz, qu'ei a díser lit. en gasc. "butòr (d') arrau"; lit. en fr. "butor (du) roseau. L'irlandés qu'a eretat aqueste etimon *bunno devath ua fòrma afixada dab -āno-, protocelt. *bunnāno ->  irl. bonnán (gasc. butòr). 

En celtic, lo doblon *bunno- vs  *bunnāno- que rapèra d'autes doblons celtics de formacion similara com *cauo - vs *cauān(n)o (gasc. caús, guè(h)us, ga(h)ús vs  fr. chat-huant, gasc. cavan)  e *casso- vs cassāno- (cf. gasc. casse, casso < *casso- vs fr. chêne < cassāno ). 

L'etimologia deu mot *bunno n'ei pas clara e que seré shens correspondéncia indoeuropèa segon R. Matasović qui postula un manlhèu non-indoeuropèu en proto-celtic (cf. Etym Dic of Proto-Celtic). Jo ne soi pas d'acòrd dab lo mèste. Que'm pensi *bunno- que representa ua fòrma de  *budno qui significa "(lo) qui alèrta, qui avisa, qui desvelha" (R. Matasović, op. cit.), lo mot entà designar l'ausèth que'n deriva morfologicament per assimilacion expressiva. *Budno qu'ei indoeuropéu shens nada sòrta de dobte. Lo mot "*bunno" que hè alusion au crit grave e pregon de l'ausèth qui evòca lo son deu còrn qui soa l'alèrta. 

Étymologie de "gau" et du mot pyrénéen "gave": lat. canale -> gasc. gau -> gavet -> gave.

En gascon comme en galaïcoportugais, le mot latin "canale" (s.n.) a donné deux formes. Une forme a conservé le "n", probablement par cultisme, "canal" en portugais, "canau" (s.f.) en gascon, en accord avec l'espagnol, l'aragonais, le catalan et le français. On a aussi une forme ayant perdu le "n": "caal" en galicien et gau (s.f.) en gascon pyrénéen, en particulier béarnais. En gascon, le mot latin "aquale" pourrait peut-être conduire au même résultat: lat. aquale -> gasc. agau (s.f.) -> gau (s.f.) si bien que les deux étymons pourraient s'y confondre. Toutefois, des formes résiduelles et l'analyse des dérivés d'aquale en catalan (aigual, aigal) indiquent que "aquale" doit se résoudre en aig(u)au gascon (cf. aygau dans Palay et le nom de famille Aygouau). Bien sûr la derivation aqualem -> aig(u)au -> agau n'est pas du tout impossible. On l'a clairement en provençal à Nimes. Je ne pense néanmoins pas que gau vienne d'aqualem à cause de son dérivé galet qui est "savant", le populaire étant gavet. La forme *aqualĭttu - a n'est pas attestée nulle part en occitano-roman ni ibero-roman ,ni gallo-roman, sauf erreur de ma part. Il me semble donc bien plus probable que "gau" dérive de canale (galet(a) = canalet(a): galeta de la hont, canaleta de la font) plutôt que d'aquale. Canau serait un doublon culte de gau.

En tout cas, au gasconisme "gau" (s.f.) se rattachent par affixation "galet" (canalĭttu-), "galeta" (lat. canalĭtta) qui sont des mots voyageurs avec avatars et dérivés en aragonais, castillan, portugais et catalan (sens large) (arag. esp. port. gallete, galhete : gorge anat. et goulot de la bouteille; cat. s.l. galet, gallet (id.); arag. esp. ga(l)lillo : glotte; localement: pomme d'Adam; esp. port. galleta, galheta , récipient à goulot étroit ou à bec verseur, burette; cat. s.s. galleda , seau; arag. esp. régional: gallo, pas le coq, le jet d'eau (< gallete).

De ce même mot gascon "gau" (s.f.) dérive aussi par affixation non étymologique mais populairement logique: "gauet" / "gavet" (s.m.) et de "gauet" / "gavet" a pu être reconstruit "gaue" / "gave" (s.m.), pour désigner de manière générique la rivière en gascon (béarnais), mot qui aurait diffusé jusqu'au Lavedan, se substituant au mot "neste" (aussi gasc. nèsta, aussi graphié nèste, nèsto). Le mot béarnais "gave" a été emprunté localement par le basque (Navarre: gaba). Les formes minoritaires gaber, gaver qu'on trouve dans certains manuscrits anciens, en particulier béarnais, résulteraient d'une adaptation latine gaber, gaberis du mot gascon gave. Autrement dit, ce serait gaber qui dériverait de gave par latinisation du mot gascon et non l'inverse.

En conclusion, selon mon analyse, le mot "gave" est un gasconisme dérivé du mot latin "canale" via le mot "gau" et sa forme affixée gasconne "gauet" /"gavet" et pas du tout un mot prélatin ni préindoeuropéen ni extra-terrestre.

Publié dans fb le 6 février 2021.