dimarts, 24 de novembre del 2009

La n finau en gascon: ua reformeta grafica necessària

Ua dificultat qui rencontran los començaires en gascon, e pas sonque los començaires, que vien de l'existéncia de duas letras n diferentas: la n velara qui's pronóncia un pòc coma la ng de parking [ŋ] e la n dentau qui 's pronóncia com la n francesa o espanhòla [n]. En posicion finau, la n que pòt èster dentau o velara segon los mots. La grafia occitana, concebuda a l'origina tau lengadocian, non hè pas nada diferéncia enter las duas n. Atau, dus mots qui no's pronóncian pas parièr coma (lo) pan e (lo) pan s'escriven malurosament parièr e la frasa aqueth pan qu'ei poirit qu'ei ambigüa - en catalan, que's poderé virar per aquest pà és podrit o aquest pany és podrit, mentre n'ei pas briga ambigüa quan ei prononciada: lo pan [paŋ] qu'ei el pà, lo pan [pan] qu'ei el pany.
Au plurau, la n velara que vad muda: la man [la maŋ], las mans [las mas], mentre la n dentau qu'ei conservada: lo joen [-n], los joens [-ns], los ans [-ns].
En bearnés, la n velara finau deu gascon qu'ei muda, e la vocau vaduda finau qu'ei prononciada leugerament nasau.
En vasadés, totas las n finaus son velaras, sauv las de las fòrmas verbaus.
En coseranés castelhonés, la n dentau qu'ei generaument remplaçada per ua n palatizada : panh e non pas pan, anh e non pas an, aqueth trèt que rapèra lo catalan vesin (pany, any). Totun, en contra deu catalan, aqueth trèt qu'afecta tanben las fòrmas verbaus. Atau, per exemple, lo vèrbe cantar, au present de l'indicatiu, que hè en gascon normatiu: 1-canti, 2-cantas, 3-canta, 4-cantam, 5-cantatz, 6-cantan. En gascon castelhonés que hè: 1-canti, 2-cantas, 3-canta, 4-cantam, 5-cantau (sic), 6-càntanh.
En haut-aranés, de transicion de cap au catalan ribargorçanopalharés, la n finau velara deu gascon qu'ei muda com en catalan. En aqueth parlar, la v intervocalica que i ei prononciada b /β/ com en catalan (e en lengadocian e bearnés), que non /w/ com en la rèsta de l'aranés e en gascon generau, e l'imperfèit deus vèrbes en -ir e -er qu'ei de tipe pirenenc (dit tanben analogic: serviva, credeva) com en catalan ribagorçanopalharés vesin, tanben en aragonés e en gascon generau, que non de tipe occitan com dens la resta de l'aranés (servia, credia) e deu gascon sud-orientau tot.

La grafia occitana dita classica - la grafia d'aqueth blòg- qu'ei inacabada en non pas distinguir la n finau velara de la n finau dentau. Aquò que pòt pausar problèmas de comprehension. Per contra, la grafia classica gascona -la reformada segon J. Lafitte - que corregeish aquera manca. La n velara finau que i ei notada n, mentre la n dentau qu'ei notada nn o nd segon la fòrma etimologica deu mot:
pann o pand, ann, Arann, càntann, joenn, pregond (au femenin: pregona), grand (au femenin: grana) , quand, sonn, ond mès pan, vin, son etc...

Que podem constatar la scripta gascona deu sègle XII que marcava la diferéncia enter las duas n finaus. Dens lo tèxte gascon de la Gran Carta de Sent Gaudenç, datada de 1203 e consultabla en linha - la n velara finau que i ei notada -ng: Los tauernes auzats de sent gaudens deuen dar au senhor .vj. de bing a nadau e .vj. a pascas e .vj. a pentacosta se bing ben on deu fer fing ab los bayles no deuen dar los dreits de bing que aportar fazan de berenhas entro martror ..

Pèir de Garròs qu'estó lo prumèr autor occitan (en 1557) qui escrigó la soa òbra literària en gascon, que non en occitan "comun". Qu'utilizè ua grafia d'inspiracion classica. Eth tanben que hasèva la distincion enter las duas letras n en posicion finau: la n velara finau qu'èra notada per ua n simpla e la dentau a còps (pas tostemp) per ua n dobla:

Aixi lo grann volerà la petita
E lo petit la que pas no merita



Aquera solucion qu'estó represa de manèra mes sistematica per Joan Coromines , puish Jan Lafitte l'adoptè tà la grafia gascona dita classica.


Aquera manca de la grafia occitana aplicada tau gascon qu'ei ua hont d'errors malaurosament fòrça espandidas. Lo diccionari occitan-catalan-occitan de Poujade-Balaguer, dens la soa partida introductiva consacrada a la gramatica gascona, que con.hon las duas n finaus e, dens lo còr de l'obratge, que s'engana mes d'un còp en tot preténer restituir la transcripcion fonetica de bèris mots gascons (araneses) qui s'acaban per -n.

Lo problèma n'ei pas sonque un ahèr de fonetica, qu'a tanben conseqüéncias gramaticaus. De hèit, segon la natura - velara o dentau- de la n finau, lo tractament d'aquera n qu'ei diferent en formar lo plurau - mut tà la velara, prononciat tà la dentau-, ja ac avem soslinhat. Qu'ei tanben lo cas en la formacion deus derivats femenins. La n velara que desapareish (vesin-vesia, cosin- cosia, plen- plea o plia ) o vad palatizada (plen- plenha), mentre la n dentau qu'ei conservada intacta (joen-joena, berogin-berogina). Berogin que hè au femenin beroginha en parlars gascons qui pronóncian plan velara la n finau deus diminutius en -in segon la manèra regulara gascona, qu'ei lo cas en gascon centrau e orientau. Per contra, que hè berogina en parlars gascons on la n finau deu diminitiu -in i ei prononciada dentau a l'espanhòla. Qu'ei lo cas en bearnés e a còps en aranés. En aranés, petiton [-'tuŋ] que hè au femenin petitonha mès lo son sinonime ponin [-'nin] - un manlhevat de l'espanhòu o deu catalan poní fauçament sufixat dab -in a l'espanhòla- que hè ponina. Lo diccionari Poujade-Balaguer (prumèra edicion) que s'engana en tot transcríver la n finau de ponin coma velara en lòc de dentau.

Qu'ei donc important de saber distinguir las duas sòrtas de n finau en gascon. Los ancians ac hasèvan, qu'ei pecat que la grafia occitana modèrna n'ac hasca pas. Que bastaré ua reformeta tà corregir aquera manca. Per exemple, que poderem accentuar de manèra diferenciau la vocau qui precedeish la n-finau velara: pàn, vín, petitón. O, melhor, entà evitar la confusion dab las fòrmas verbaus (cantaràn [-n]), que poderem adoptar un accent especiau coma ^, per exemple en mots coma berogîn, vîn, petitôn etc, entà indicar la n finau que i ei velara en gascon generau (o muda en bearnés). Aqueris mots que hèn derivats femenins coma beroginha, vinha, petitonha, mentre que dens berogin en biarnés, ponin en aranés, e mes generaument dens mots com an, joen, la n qu'a d'èster prononciada dentau (dab derivats coma berogina, ponina, an(n)ada, joena). Atau l'error de prononciacion non seré pas mes possibla en tot léger lo mot. Lo començaire que seré ajudat, los autors deu diccionari occitan-catalan-occitan no's poderén pas mes enganar e la frasa lo pân qu'ei blanc que poderé èster interpretada sens nada ambigüitat.

PS
1- La n finau de non qu'ei ua convencion d'escritura qu'escapa a tota classificacion, qu'ei d'inspiracion onguesa (ongués: relatiu a l'occitan non gascon -o.n.g. - en argot peirotonenc). En gascon, aquesta n que demora tostemp muda, en tota situacion. La grafia classica gascona, la de J. Lafitte, dab tota la rason, qu'escriu no e non pas non, en tot seguir atau l'exemple deus nòstes ancians. Notaratz que jo soi disciplinat e que continui d'escríver non çò qui prononciam tots e tostemp no!
2- Lo femenin de gascon en gascona qu'ei irregular, probablament devut a l'influéncia deu francés o deu lengadocian. La fòrma regulara gascoa qu'ei atestada dens la literatura gascona -vej. Larada (1604): la margalide gascoue (La Margalida gascoa), d'Astros (1642): lo trimfe de la lengouo gascouo (lo triomfe de la lengua gascoa), etc , e qu'ei considerada coma tant acceptabla coma gascona, enqüèra que pòc utilizada uei lo dia.

divendres, 20 de novembre del 2009

Identitat Nacionau


Aquiu qu'avetz lo mèl qu'èi enviat tà l'Imprimeria Nacionau - (Estampariá Nacionala) de la Confederacion Occitana. L'Imprimeria Nacionau qu'a emetut ua Carta Nacionau d'Identitat occitana. Doncas, lo tèxte deu men corric qu'ei com sec:

Car/a Sénher/ Dauna de l' lmprimeria Nacionau


Nosauts Gascons qu'avem dejà ua carta d'identitat on lo gascon no' i ei pas, non volem pas d'ua auta on lo gascon i seré enqüèra absent. Tà'vs pregar, que cau que la nòsta carta nacionau d'identitat e sia redigida en gascon pr'amor la nòsta identitat qu'ei gascona. Occitana, òc, mès prumèr gascona.
Doncas tà nosauts e tà començar, no' i a pas nada Estampariá Nacionala mès ua Imprimeria Nacionau. Que'vs calerà acostumar ad aquera denominacion dobla e amuishar-la de manèra oficiau, dens l'òrde qui volhatz, vam! Exigim que lo gascon e sia cooficiau dens la confederacion occitana, doncas present sus tots los documents oficiaus de la confederacion nòsta. Sequenon, non ne volem pas, d'aquera confederacion. Simple.

Doncas las arreviradas suggeridas:

Carta Nacionau d'Identitat
Prenom:
Nom:
Data de Neishença:
Sèxe:

Adrèça

Hèita lo/eth:

A/en:



Validitat:

Signatura deu titulari:

Sagèth:

Plan coraument,

JdP

PS Per la Lutz: lo potonàs per aquesta iniciativa geniau !

dimarts, 17 de novembre del 2009

Jorge Oñate in English e la relhèva

En tot escotar un CD de Jorge Oñate, que m'èi apercebut l'artista - vadut en 1949 a La Paz au ras de Valledupar - Colómbia- qu'a avut dret a un article dens la wikipédia de lengua anglesa e sonque en lengua anglesa. En la wiki espanhòla, n'i ei pas. Qu'èi trobat aquò estranh.
Jorge Oñate, conegut coma "lo Rossinhòu deu César", qu'estó au punt de morir, paucas setmanas a, mès qu'ei a arrehè's a casa deu son hilh après ua ospitalizacion a la clinica Reina Sofia de Bogotà.

Au paréisher, la relhèva qu'ei assegurada per un (hèra) joen fan deus sons...Geniau, lo petiton!!! :D

L'acordeonista qui vedem sus la video qu'ei Christian Camilo Peña, "rey vallenato" 2008.



diumenge, 15 de novembre del 2009

Uei qu'ei dimenge

Uei qu'ei dimenge, jorn de repaus.

Enguan que m'an dit e tornat díser de non pas hèr nada crompa en botigas e supermercats lo dimenge.

Prumèr que m'ac digó la gojata de Las Paluds. N'èra pas briga contenta, la beroginha, quan e'u confièi qu'èri anat a crompar quauquarren en ua jardineria un dimenge. Ua jardineria, totun...non pensavi pas qu'aquò e pausava problèma.

Mes recentament qu'arrecebói un mèl d'Iniciativa Per Occitània - en cinc exemplars tà qu'estossen plan segurs qu'aumens un arribèsse tà casa- on i denonciavan lo tribalh dimenjau qui amiava fataument tà tóner los emplegats de manèra vergonhosa. Se lo gascon drin charneguejaire d'aqueth comunicat e'm deishè perplèx, lo hons, pas tant.

Que s'i son escaduts, fin finau. Que m'an convençut.

Doncas, d'acòrd, d'ara endavant, evitarèi de córrer las botigas e los supermercats lo dimenge. Coneguda causa sia.

dissabte, 14 de novembre del 2009

Animacion sus sable: Kseniya Simonova

L'amic Daniel, deu grop castelhonés (de La Plana) Saüc, que m'a hèit descobrir Kseniya Simonova, ua gojata ucrainesa de 25 ans qui raconta istuèras shens paraulas en bèth dessenhar sus sable...Güeitatz,que'n vau la pena !!!

divendres, 13 de novembre del 2009

Cuan yera chicorrón (Quan èri petiton)













Cuan yera chicorrón, al mío llugá,
abría puesto cantá coma cantan a Pau:



"Aquellas montañas tan alteras
no me dixan bere
anqu'están els míos amors,
Si sabese bedé-los u trobá-los
crusaría el barranco
sin po de ufegá-me.
Aquellas montañas s'abaixarán
y apareserán els míos amors.
No canto brenca per yo,
canto per la mía amiga"

Perque a Fransa be aná a buscá dona,
allí tiengo ara, casa, dona y mainada
y canto:

"Aquellas montañas tan alteras
no me dixan bere
anqu'están els míos amors..."

José María Ferrer
Tirat deu recuelh titolat Ta las fuens m'en boi
Poemas y narrazions en aragonés benasqués
(Publicazions d'o consello d'a fabla aragonesa
Uesca, 1985)

dilluns, 9 de novembre del 2009

A Perpinhan, lo Peiroton i èra
















L'eslògan del vespre:
Sense València i Rosselló,
no hi ha nació!


Variant perotonenc i circumstancial:

Perpinyà és catalana!
Porta-t'hi l'abric de lana,
que hi fa un fred que pela,
bé que hi hàgim vist la Mela!
De la Gran Catalunya,
Rosselló és la Lapònia!
Som una nació
i volem calefacció!

dissabte, 7 de novembre del 2009

Tractat deus Pirenèus: dejà 350 ans


Uei que'ns brembam deu tractat deus Pirenèus, signat 350 ans a. Aquèra experiéncia qu'estó traumatizanta peu pòble catalan qui 's vedó dividit per ua frontèra estatau non demandada ni esperada mès impausada per poders estrangèrs. Aqueth eveniment que serà l'ocasion d'ua manifestacion a Perpinhan dab lo correllengua e un concèrt balhat per artistas deus País catalans e occitans. Que i serèi, a la Catalonha deu nòrd, tà passà'i aquesta jornada. Tà'n saber mes suu programa de la diada, anatz véder aquiu.

Ara que podem constatar la frontèra que i ei ben enradigada dens las mentalitats deu mond deu nòrd e deu sud de la Montanha. Mès non pas dens la mea. Tà jo, la cadea pirenenca qu'ei au centre deu men País Gran, qu'ei la soa espina dorsau.

Los Pïrinèus non son pas ua frontèra. O mes exactament, non aurén d'èster ua.


Tè, que'm hè tostemp arríder aquera cançoneta tradicionau qui narra las benalèjas deu rei Francés I de França, capturat peus Espanhòus a Pavia lo 24 de heurèr 1525. Aquera version, que la trobaratz suu site tot en gascon deu Mèste Andriu Hourcade qui l'arrecuelhó auprès d'Agustin Cauhapè de Laruns.

Quan lo Rei partí de França (bis)
Conquesir d'autes peís
Viva la ròsa
Conquesir d'autes peís
Viva la flor, la flor deu lis.

Arribat davant Pavia (bis)
Los Espanhòus l'an pris
Viva la ròsa
Los Espanhòus l'an pris
Viva la flor, la flor deu lis.

« Rend-te, rend-te Rei de França (bis)
Sinon tu qu'ès mort o pris...

- E quin serí lo Rei de França (bis)
Jamei jo que non l'èi vist... »

Que'u lhevàn l'ala deu manto (bis)
Qu'i trobàn la flor de lis...

Que lo prenen e lo ligan (bis)
Dens la preson que l'an mis...

Dens ua lèda tor escura (bis)
Jamei sorelh non s'i ei vist...

Sinon per ua frinestòta (bis)
Qui espiava tà París...

Ved viéner bèth petit patge (bis)
Petit patge de París...

« Patge quins navèths me pòrtas ? (bis)
Que s'i conta per París ?

- Las novèlas qui jo pòrti (bis)
Que lo Rei qu'ei mort o pris...

- Petit patge quan te'n tornes (bis)
Quan te'n tornes tà París...

Hè compliments a la Reina (bis)
I aus mens mainats petits...

Que hascan bàter monèda (bis)
De la qui's hè dens París...

Que n'envien ua carga (bis)
Tà'm rachetar au país... »

E aquiu que n'avetz un extrèit d'ua auta version gravada per Verd e Blu, en gascon corrècte, aquera.

Quan lo Rei partí de França (bis)
Conquerir d'autes país
Viva la ròsa
Conquerir d'autes país
Viva la flor, la flor deu lis.

Quan estè davant Pavia (bis)
Los Espanhòus que l'an pres
Viva la ròsa
Los Espanhòus que l'an pres
Viva la flor, la flor deu lis.



Tà l'aver sancera, que'vs sufeish de crompar lo CD Ompra o Só en çò deus Menestrèrs Gascons o deu Joan Francés Tisnèr!

dimecres, 4 de novembre del 2009

Abraham avinu (Abraham lo nòste pair)

Uei que serà ua cançon qui non ns'aluenha pas tròp de Crèta, en tot cas per arrapòrt aus Pirenèus, mès aqueth còp en lengatge qui s'aparenta mes "al habla cristiana" enqüèra que de crestian no'n sia pas briga. La cançon nos relata l'istòria de la concepcion d'Abraham, hilh deu rei Nimròd e de la soa molher Terakh.
La votz cristalina de la magnifica Mara Aranda que m'acompanharà durant tot lo dia!

dimarts, 3 de novembre del 2009

Musica divina

Nada paraula, nat brut, nat chepic, la nueit qu'ei escura, dehòra que plau...
E la musica divina, enqüèra e enqüèra...



dilluns, 2 de novembre del 2009

La senhalizacion en occitan au supermercat, qu'ei possible.

Aquiu que vs'èi metut ua video - en gascon e en lemosin- de l' edicion de l'emission en occitan Punt de Vista (FR3-Aquitània) deu 18 d'octobre passat, consacrada a un ipermercat de Peirigús on la senhalizacion i ei bilingüa.
Quan e vederam la senhalizacion en occitan dens los supermercats de Tolosa???? Aquò non sembla pas tròp complicat, totun! E los clients be'n vòlen de l'occitan!!! De véder l'occitan cada còp que i van guastar los sòus, dilhèu qu'acabaràn per voler apréner la lengua, com aquera clienta dens la video! Anem, un esforcet, deishatz véde's la lengua!





diumenge, 1 de novembre del 2009

Trobador deu Caribe

Hilh de l'acordeonista Emiliano Zuleta I, lo cantaire Poncho Zuleta que comencè la soa carrèra en tot cantar acompanhat peu son hrair l'acordeonista ("acordeonero" coma se ditz acerà) Emiliano Zuleta II (Emilianito). Que vadón coneguts coma "los Hermanos Zuleta". Mès Poncho no's limitè pas a cantar dab lo son hrair, qu'a cantat dab los mei grans acordeonistas de la còsta caribenha de Colómbia.

Un genre vallenato en lo quau Poncho excella qu'ei l'improvisacion de vèrs cantats. N'avem un exemple aquiu. Que'u vedem a versificar durant ua serada dada au County Club de Barranquilla en aumenatge a l'acordeonista Beto Villa.

Que comença per aumenatjar lo mèste Beto, en tot hèr referéncia au disc qui van a gravar amassa (que's hè un pòc de publicitat personau en passar), puish que hè pujar sus l'empont lo cantaire e compositor Rafael Escalona (gran figura deu valhenato, desapareishut pas guaire a) e d'autes convidats...

Que'm regali!



E tà acabar, ua cançoneta deus Hrairs Zuleta: