dilluns, 26 de gener del 2015

Unionisme e secessionisme o las valors d'un lingüista professionau.

Ua setmana a,  lo lingüista Domergue Sumien que dediquè ua de las soas rubricas setmanèras, hens lo Jornalet,  aus secessionismes linguistics qui afectarén, segon eth, l’occitan. Que’n cita tres : lo provençau, lo gascon e l’auvernhat.

 Totun, lo mot de secessionisme aplicat au gascon per arrapòrt a l’occitan no’m sembla pas briga apropriat, pr’amor de la cronologia istorica. No’m voi pas prononciar se lo gascon ei ua varietat de l'occitan o non, qu'èi dejà explicat perqué n'ac voi pas har e que vs'enviti a tornar léger l'article corresponent. Totun, aquerò non m’empacharà pas de raperar qu’istoricament, la concepcion que lo gascon ei ua lenga distinta de l’occitan que sembla hòrt mei anciana que non pas la d’ua lenga d’òc dont lo gascon e seré un dialècte. Que sufeish de brembar los noms deu  provençau Rambaud de Vaqueiràs (sègle 12) , deu catalan Cerverí de Girona (sègle 13), deu lengadocian Guilhèm Molinièr (sègle 14) e deu gascon Pèir de Garròs (sègle 16). Lo prumèr qu'ei l'autor d'ua poesia plurilingue on provençal e gascon i figuran au demiei d'autas lengas com lo francés e l'italian.  Cerverí de Girona qu'ei tanben l'autor d'un poèma plurilingüe on provençal e gascon i son cadun arrepresentats de manèira diferenciada au demiei d'autas lengas com lo francés e lo galaïcoportugués. Si lo gascon i ei clarament diferenciat deu provençau en la poesia plurilingüe de Cerverí de Girona, n'ei pas lo cas de la pròpia lenga deu trobador catalan, probablament assimilada au provençau.  Un sègle mei tard,  l'occitan Guilhèm Molinièr, l'autor tolosan de las Leys d'Amor, qu'indica lo gascon qu'ei tad eth un lengatge tant estranh com lo francés e lo lombard. Quant a Pèir de Garròs, que restrenha l'airau deu son lengatge gascon au triangle aquitan e non au-delà (cf. l'abans-díser de las soas poesias gasconas). O sia qu’en lòc de parlar de secessionisme gascon qui afectaré l’occitan, que valeré mei parlar, de l’estrict punt de vista cronologic, d’unionisme lingüistic occitan qui afectaré lo gascon.

En Domergue Sumien qu’escriu tanben (que’u citi enter verguetas):
 "Los secessionismes provençal e gascon, en mai d’èsser d’agents de la somission al francés, se caracterizan tanben per dos autres defauts:

 - Lor feblesa argumentativa e intellectuala. Lors arguments son pas acceptats coma serioses dins la recèrca scientifica en lingüistica occitana e en lingüistica romanica. Sol Blanchet pòt far illusion, de còps, perque arriba a se far acceptar al près de certans lingüistas imprudents que son pas especializats en occitan.

- L'esterilitat de lors òbras. Son incapables de far progressar la coneissença scientifica del provençal o del gascon. Lors òbras consistisson sustot en de polemicas sens interès contra los “occitanistas”. Quand vòli estudiar lo provençal, tròbi pas res de novèl ni de consistent dins Blanchet. Quand vòli comprene lo gascon, Lafita me fornís pas la mendre indicacion utila. "

Lavetz, aciu que’m cau reagir . Que lo gasconisme sia "agent de la somission au francés "no‘m sembla pas briga fondat. Lo gasconisme n’ei pas mei agent de la somission au francés que n’ac ei l’occitanisme. E n'ei pas briga provat que l'unionisme e sia la responsa mei adaptada tà lutar en contra deu procèssus d'extincion qui afècta los parlars gascons e occitans en generau.

Vediam los autes dus defauts descriuts per Sumien. Prumèr, lo feblèr argumentatiu e intellectuau. Qu’ei un trèit partatjat equitablament enter las duas capèras, ce’m sembla. Non podem pas díser que los arguments occitanistas e sian mei acceptaders scientificament que los deus gasconistas. On, o quins, son los critèris scientifics qui permeterén de classificar occitan, catalan e gascon en lengas distintas o en dialèctes d'ua medisha lenga? Ja sabem plan las causidas deus uns e deus autes que son deu maine ideologic o politic, que non scientific. La classificacion en aqueth cas non pòt estar sonque arbitrària, purament convencionau se voletz, pr’amor los critèris qui hèn servir que son non-, o hèra mau, definits d'un punt de vista scientific, non-quantificables o non-universaument admetuts,  shens consensus universau possible. Qu'ei precisament aquesta arbitrarietat qui permet a Pèir Bèc de har càber lo gascon laguens l'occitan en un obratge  (lo de la colleccion Que-sais-je?) e de separar l'occitan e lo gascon en un aute (lo de las edicions "Picard".) La classificacion aquiu n'a pas nada pretension de valor universau, n'a pas sonque ua valor de comoditat. Que sufeish de cambiar de critèris tà cambiar la classificacion.

Quant a "l’esterilitat" de l’òbra de Yann Lafitte denonciada per Domergue Sumien, aquesta afirmacion que’m sembla de non pas créder de part d'un lingüista. B’ei probable Domergue Sumien n’a pas jamei lejut nat article de Yann Lafitte ni las anotacions qui ondran la soa edicion deu diccionari Lespy-Raymond, senon n’auré pas jamei escriut ua contra-vertat tan monstruosa. Que’s pòt perfèitament non pas compartir las opinions de Yann Lafitte, aquò non deveré pas empachar d'arreconéisher la valor deu son tribalh scientific. Yann Lafitte, enter autas contribucions de prumèr òrdi, qu’estó lo prumèr a demostrar que la r finau de la terminason -ar (latin -aris)   qu’averè de demorar muda en gascon, que lo mot estosse un infinitiu (ex. militar en un partit), un adjectiu (lo servici militar) o un substantiu (un militar). Aquesta conclusion, basada sus l'analisi deus tèxtes ancians, que permet d'apressar la fonetica gascona occidentau de la deu catalan orientau medievau, conservada en balear contemporanèu. Aquesta descobèrta dont Lafitte ei l'autor, que permet d'ahíger ua pèira de mei a la teoria apitada peu lingüista american Thomas J. Walsh  entà explicar l'isoglòssa catalano-gascona. Y. Lafitte qu'a demostrat tanben qu'aquesta terminason –ar qu'averé de demorar normaument epicèna com ac implica la gramatica latina e com ac amuishan los tèxtes d'archius : lenga vulgar, cigala podanar  (Lespy, Palay), dongas ua defensa militar, que non *militara. La soa contribucion a l'estudi de l’evolucion deu /w/ intervocalic gascon  tà /ß/ qu’ei egaument de hòrt gran interés, en perméter d'arrespóner a ua question deishada shens arresponsa  per Pèir Bèc hens lo "Manuel Pratique de Philologie Romane"(Ed. Picard) qui vedèva mei probabla - a gran tòrt- l'evolucion invèrsa.

Segur, n’èm pas obligats d’aderir a las nòrmas graficas adoptadas per  Lafitte. Totun, que harèi arremercar lo quiti  Sumien qu’ei a har servir ua sòrta de gascon de la soa invencion, qui n’arrespècta pas briga los patrons de conjugason normada gascona establits de manèira consensuau peus lingüistas (occitanistas) Bianchi e Viaut de l’un costat, Narioo e Grosclaude de l’aute, e confirmats per Romieu e Bianchi hens la lor gramatica gascona. Lo quiti Yann Lafitte que'us arrespècta fidèument, quina que’n sia la grafia qui hè servir. Lo gascon de Yann Lafitte qu'ei, shens nat dobte, hèra mei respectuós de la nòrma que non pas lo de Domergue Sumien, se estremam la diferéncia de causida grafica qui cau acceptar com a fèit, ua realitat  qui cau préner en compte pr'amor que concerneish ua proporcion non negligibla de locutors.  Domergue Sumien, per lingüista professionau qui sia, n’ei pas, ailàs, la mei bona persona tà balhar leçons en mestior de nòrma gascona. En realitat, En Domergue Sumien, per ara, non contribueish pas sonque tàd atacar e aflaquir lo procèssus  de normativizacion deu gascon en bèth voler copar lo consensus normatiu. Pecat qu'ei.

diumenge, 18 de gener del 2015

L'ahur e lo trimfe

L'ahur e lo trimfe, ací qu'avetz dus mots gasconissim(e)s qu'èi seleccionat tà illustrar ua caracteristica de la lenga nosta qui sembla aver escapat a la sagacitat deus nostes lingüistas occitanistas: lo tractament de l'iat en gascon.
 Lo gascon qu'evita generaument los iats. La faiçon gascona mei correnta de resólver un iat a l'interior d'un mot qu'ei de'u copar en i  inserir ua h sonòra o unha auta consonanta enter las duas vocaus en causa. Mei rarament, lo gascon que pòt eliminar ua d'aqueras duas vocaus tà evitar que contribueishi a formar l'iat. Aus mots occitans e/o catalans aür , flaüta, gaús - caüs - còis, coerent, coet, veïcule-veïcle, trionfar etc que corresponen las fòrmas gasconas ahur; flabuta, flaguta, flahuta...; gahús, guèhus; coherent; cohet; vehicule; trimfar etc.

 Los lingüistas occitanistas non trantalhan en voler remplaçar lo mot urós (qui mèrcan dab lo lor sagèth infamant deu "francisme") per la fòrma anciana aürós. En occitan non-gascon, aquèra substitucion non pausaré dilhèu nat problèma, lhevat lo fèit que va en contra de l'usatge deus locutors naturaus. Totun, aqueth mot aürós n'ei pas briga acceptable en gascon, pr'amor  lo substantiu a la basa de l'adjectiu (aür en occitan non-gascon),  que s'i ditz plan ahur, que non aür. D'aqueth punt de vista, la fòrma "urós" que soa plan mei gascona que non pas "aürós" , puishque l'iat i ei evitat en la prumèra fòrma, que non en la dusau. Aürós n'ei pas briga un mot d'ahur gascon, mentre qu'urós, si. De fèit, l'esmudiment d'ua de las vocaus qui formarén sequenon un iat, qu'ei plan ua dusau manèira gascona de resólver lo problèma. Aquera solucion que s'arretròba dab los mots trimfe e trimfar atestats en gascon de l'epòca barròca, concretament hens Lo trimfe de la lengua gascoa, de Joan Guiraud d'Astròs (sègle 17). Malurosament, aqueths mots trimfe et trimfar, gasconissimes, que son estats hòrabandits peus occitanistas e remplaçats per trionf(e) e trionfar (o triomfe e triomfar). Totun, per un còp, los nostes braves lingüistas non pòden pas preténer que trimfe e trimfar e son "francismes". Non, ne'n son pas briga, que son gasconismes deus bons. E lhevar gasconismes deu lexic gascon, aquerò non seré pas har mustra d'un mesprètz shens limit envèrs lo noste idiòma? Que dèishin trimfar lo mot trimfe!

Puishque las quate sasons son
Los estafièrs de nòsta nimfa,
Son chivaus son los elements
Qui non dirà donc qu'era trimfa
E que trimfa supèrbiaments? 
E. L. (sègle 17) in Lo Trimfe de la lengua gascoa, J.G. d'Astròs, Ed. Per Noste 




dimecres, 7 de gener del 2015

dilluns, 5 de gener del 2015

Ua pagina que non ei ua paja.

Un lector saberut que'm da la coupa pr'amor qu'escrivi paja mentre qu'aurí d'escríver, segòn çò qui m'explica, pagina. Segon eth, lo mot gascon paja que seré empruntat au francés e que'u caleré remplaçar peu mot corrècte en occitan: pagina.

Jo ne'n soi pas d'acòrd. En efèit, los dus mots paja e pagina que coexisteishen plan en gascon naturau e n'i an pas briga la medisha significacion. Lo mot pagina que i ei considerat com un derivat diminutiu de paja, com ac suggereish la persisténcia de la n intervocalica qui coincideish dab la fòrma femenina de l'afixe diminutiu  -in: -ina (com hens berogina, anjolina, gojatina, Belina, etc on -ina  arrepresenta lo sufixe latin -inna) en contradiccion dab lo cas generau qui  vòu la n simpla deu latin  que s'i desapareishi: cosia, vesia, haria, garia, poria, mairia  etc. Andrèu Hourcade que ns'ensenhó pagina, en la soa lenga mairau,  que designava  especificament la huelheta de papèr qui serviva tà rotlà's la cigarreta de tobac, significacion qui n'a pas briga lo mot paja.
Dit autament, lo francés non hè pas briga besonh tà explicar la formacion deu mot paja en gascon. Que's deu tractar d'ua reconstruccion populara a partir deu mot sabent pagina prengut per ua fòrma afixada, d'aquiu la fòrma corta paja. Aqueth darrèr mot qu'ei a l'origina de mei d'un derivat afixat en gascon: prumèr, pagèra (unitat de mesura, lo mot qu'existiva en occitan ancian e en catalan ancian devath las fòrmas respectivas de pagela e pagella, cf. Coromines DECat) e pagerar, apagerar sinonimes de mesurar. Los qui afirman que lo mot gascon paja e seré un gallicisme, que son plan incapables d'i aportar la mendre pròva. Dongas jo qu'ac afirmi: las rasons que son bonas tà non pas remplaçar paja per pagina e guardem-nse plan de conhóner las significacions deus dus mots.

diumenge, 4 de gener del 2015

Lo shotish (l'escotisha) de Monsur Böl Olle

Aqui qu'avez un aire de dança pro simple qui m'agrada d'escotar, de jogar (e de dançar). Qu'ei ua escotisha qui's ditz shotish de Böl Olle (en suedés: Böl-Olles Schottis). Se non m'engani pas, Monsur Böl Olle (un petit nom, probable, n'avem pas guardat lo son nom de familha) qu'èra un musicaire (vriulonaire ?), hilh de Malung en la província de Dalarna (Suèda). Aqueth aire qu'ei tanben coneishut com a "Schottis från Malung " (Escotisha de Malung). Qu'a la particularitat que la partida A ei en tonalitat minor e la partida B en major. Qu'ei la rason màger qui hè aquera escotisha tan populara, que'm pensi. Que ne trobaratz mei d'ua interpretacion sus youtube, de tempo hèra variable segon los cas. Que vse'n prepausi duas versions qui m'agradan particularament.
 La prumèra qu'ei plan aunèsta,  interpretada "com cau"  (ua version, digam-ne,  "classica"):
 La dusau qu'ei ua version arrevesitada e un drin mei, digam-ne, "joena":

 La particion qu'ei en si minor/ Re. Se volem jogar lo trocet a la boha en tot respectar la tonalitat indicada per la particion com ac hèn los dus groups amuishats aquiu, que cau emplegar lo pihet en la, brunidèr levat, bordon mantiengut tancat tà la partida A (en si minor), bordon obèrt tà la partida B (Re). En la prumèra frasa de la partida B, la boha non pòt pas har soar las duas notas mei baishas (dab lo pihet en la: fa# e sol#), qui caden devath la tonica, dongas que i cau introdusir un contracantet qui respècti los acòrds.
 Segur, que podetz autanplan jogar aquera escotisha dab lo pihet en sol, alavetz que serà en la minor / Do. Atau, que haratz urós los diatonistas qui'vse poderàn acompanhar.