arrian(g), arrianglo, trango, E(r)riap(p)us (teonime), mont Arrié, marmèra de Rapp: l'ipotèsi de l'etimon galés er(r)o- (agla) en gascon de la hauta vath de Garona.

 Lo mot "arrian" (s.m.), var. "arian" (n velara, Rohlfs e Palay que grafian lo mot en "arriang") que designa lo vutre (fr. vautour) en gascon deu Haut-Comenge garonés (Luishon, Aran). Lo praube G. Rohlfs  (in Le Gascon) qu'arreligava lo mot gascon au basco "arrano" (agla), ipotèsi adoptada per Wartburg (FEW) shens precisar la via gahada per aquesta derivacion. Aquesta ipotèsi de Rohlfs, a la fèita fin, n'ei pas acceptabla atau per rasons de dificultats morfologicas. Totun, que podem guardar lo presupausat d'ua parentat etimologica enter lo mot gascon e lo basco peu miejan de l'ipotèsi celtista. Que'n parlarèi mei baish.

Lo mot ar(r)ian qu'a un sinonime "arrianglo" (notat arrianglou per Rohlfs) qui'n sembla representar ua varianta. En seguir Coromines (el parlar de la Vall d'Aran), que volem descompausar lo mot arrianglo en arri e -anglo
Angla (grafia alibertina) qu'ei ua varianta atestada d' "agla" en gascon (lat. ăquĭla). Totun, a(r)rianglo qu'ei un substantiu masculin, au contra d'angla qui ei feminin. Aquerò que'ns suggereish que'nse poderem trobar de cara a un sintagma compausat d'un substantiu masculin escur derivat en "ar(r)-" e "aglo", aqueste darrèr que poiré estar sia ua fòrma reformada a partir deu mot gascon angla (ăquĭla) sia derivar deu mot latin  ăquĭlus qui significa marron (cf. l'arriu Aglí < lat. aquilinus, "arriu marronenc" a causa de la color de l'aiga) e la vocau finau atòna que seré de sostien. En aqueste cas, lo mot gascon arriang(lo) que poiré representar un sintagma similar au basco "arranogorri", "arranobeltz" qui designan lo vutre (lit. agla arroja, agla negra). Notatz lo haube (lat. fulvus) o marron n' èra pas ua color repertoriada peus Aquitans qui n'avè pas cap de mot entà definir-la. Lo basco qu'a emprontat au  romanç lo mot marroi (< marron) tà díser marron. Per contra, los galés qu'avè mei d'un mot tà díser marron, per exemple, *giluos passat en latin com a giluus (marron clar, que s'aplicava aus shivaus, com badius, fr. bai.). 

 Las duas ipotèsis (deu gascon angla o deu latin aquilus) que son acceptablas, que mian tau medish resultat. A mei, ne son pas exclusivas l'ua dab l'auta puisque lo sens prumèr d'aquila (agla) en latin qu'ei "de color marron" aplicat a un subjècte feminin (latin  aquila ăvis,  = gasc.  au marrona, ausèth marron= agla). Adara, qué representarà aqueste prumèr element "arr-"? 

Coromines que prepausè lo mot "arr" que poiré representar lo mot d'ua lenga indo-europèa entà díser "agla", per exemple lo gotic òr (ar). Totun, lo mot estant estacat au  territòri poblat peus cèltas en l'antiquitat  (Garumni, capdulh Salardunum), que'nse cau considerar la possibilitat d'un celtisme.
Lo mot proto-celtic entà díser agla qu'ei estat reconstrusit com a erero- (Celtic Lexicon)  o eriro-  (R. Matasović Etym. Dic. Protot-celtic). Totun, aquesta fòrma a l'origina de l'irl. irar (s.m.),  deu guallés eryr (s.m. e s.f.) e deu breton erer (s.m.)  qu'a un doblon en britonic representat en cornic e en breton peu mot  "er" (s.m.) qui significa "agla" tanben.  Aqueste darrèr mot que hè supausar *ero- , fòrma non derivada segon R. Matasović (in Etym. Dic. Protot-celtic, eriro),  Deu son costat, X. Delamarre (Dic. Gaul.) que'nse cita ua seria de noms galo-romans qui poirén plan representar l'etimon, solet e en composicion: Errus, Eridubnos (interpretat possiblament  com a agla negra per X.D.), Errumosito- (agla tustaira segon X.D.) etc. Alavetz *erro- < *erero (ērero?) e  *erro en concurréncia dab *ero-? N'ei pas clar. Totun, geminacion o  non, la senda etimologica celtista ací que se'n pòt acomodar shens problèma a causa de l'atraccion de la particula prostetica gascona. Atau,  en cas de la "r" simpla: en posicion pretonica er  > ar- -> arr- per atraccion. En cas de geminacion, en posicion pretonica, err- > arr-. Egau. Notatz qu'aranglo ei ua varianta d'arranglo e arrian qu'a la varianta arian (Rohlfs, Le Gascon...; Coromines El parlar...), çò qui permet de considerar l'ipotèsi de la non-geminacion de l'etimon. Alavetz, en abséncia d'argument hòrt qui'm permeteré d'eliminar shens dobte ua de las duas possibilitats, r simpla o dobla, que conservarèi las duas: geminacion e non geminacion en adoptar la grafia r(r): er(r)o.  

En tot cas, aqueste etimon "er(r)o-" o ua varianta deu tipe comun en galés e galo-latin "er(r)is", que poiré plan estar representat en gascon peu mot compausat o sintagma arrianglo < *er(r)-e/i-aquil-u/a. Arriangl-o/a > arriango -> arrian(g). A la basa que i podem véder ua nocion de masculinizacion: lo vutre que seré considerat com estant lo mascle de l'agla (fem -angla - > masc. -anglo o -ang) o lo mot anglo qu'ei estat ahijut entà levar ua ambigüitat semantica, ua confusion possibla de err- arr- dab un mot omonime. O lo mot que remonta tau latin en hent ua referéncia a la color deu rapinhaire  (-aquilu- -> -anglo, -ang):lo mot latin aquilus qu'a la significacion de marron. A l'instar deu mot taram (Tarano-, var. Taranis), la conservacion de l'etimon celtic er(r)o- (var. er(r)is) en luishonés e aranés que's poiré explicar per ua motivacion d'òrdi religiós o mitic, etnologic en tot cas.

 

Per çò qui ei d'aqueste etimon celtic en gascon haut-comengés, que'm hè brembar lo  teonime  Er(r)iap(p)us (ua o duas "r", ua o duas "p"; totas las inscripcions non concòrdan sus la grafia deu nom), corresponent a un diu locau venerat peus ancians Coserannés e Comengés qui'u dediquèn un santuari situat suu penent deu Mont d'Arria o d'Arrie a Sent Biat. Que dispausam d'ua representacion deu diu devath l'aparéncia d'un Silvanus desnudat, la figura qu'ei acompanhada d'ua inscripcion votiva qui l'identifica formaument.  Au men sabut, duas ipotèsis que son estadas prepausadas entà explicar lo teonime. La de J. Gorrochategui que vòu har derivar  Er(r)iap(p)us deu teonime latin Priapus, adaptat a la mòda aquitana (J. Gorrochategui, Onomástica indígena en Aquitania, Leioa: Euskal Herriko Unibertsitatea, Argitalpen Zerbitzua, 1984). Que dobti qu'aquesta ipotèsi sia corrècta per duas rasons: la representacion d'Er(r)iap(p)us n'amuisha pas arren de priapic. A mei, totas las inscripcions (un vintenat) que son redigidas en pro bon latin.   L'auta suggestion qu'ei la de X. Delamarre qui explica lo teonime peu galés  Eri-*òpos = uelh d'agla o semblant a ua agla (X. D. Dic. Gaul). Totun, aquiu tanben, arren hens la representacion deu diu que hè supausar ua relacion quina que sia dab lo rapinhaire. Alavetz, jo que vse'n prepausi ua tresau. Meilèu que non l'uelh de l'agla, lhèu que poderem compréner lo teonime com a l'uelh (*òpos en galés cf. los dic. de protoceltic) d' Er(r)ie* o *Er(r)ia, qu'ei a díser lo guardian de la quita montanha marmièra qui's ditz uei lo dia Mont d'Arrie o de Rié en francés  e qui abriga lo santuari d'E(r)riapus (*Er(r)ia- *òpos),  diu d'aqueste mont, protector e curaire. Lo santuari compren mei d'ua vintenat d'autars dab inscripcions votivas en pro bon latin e esculpturas e gravuras  divèrsas.  Qu'a marcat la toponimia locau: aquesta part deu mont qu'ei dita "malh deras higuras", en aludir a las representacions litograficas. A mei, lo quite diu Er(r)iap(p)us qu'a propablament legat lo son nom a la quita marmièra deu santuari, qui ei dita "carrière de Rapp" en francés ved. aquiu.  Rapp  que poiré viéner deu gascon *Arrap(p), e aqueste  de *Erreap(p) (cf. en gascon  priable var. preable, prable).  En tot cas, qu'ei possible l'etimon de l'oronime Arrie, a còps Rié en francés per "ipercorreccion",  be sia lo medish que lo deu noste mot "arrian".  En gascon, lo mot que representaré un derivat d'er(r)o- (s.m.)  qui designava l'agla e lo vutre. Arrie < E(r)rīa, colònia  de vutres, "vutrèr", qu'ei possible.   Lo (o meilèu eth)  mont d'Arrié que poiré estar alavetz un "mont deus aglas o mont deus vutres". Arrian que poiré representar un simple derivat d'aqueste mot er(r)o- afixat dab -ānu: *er(r)ānu > ar(r)ānu >*arran >  arrian, dab l'iod per influençia de l'aute fòrma, la sintagmatica: arrianglo. . N'ei pas tanpòc impossible qu'aqueste sintagma arrianglo sia en realitat solet a l'origina de las duas fòrmas "arrian" (grafia de l'I.E.A en seguir Coromines,  possiblament  fautiva en plaça d'"arriang", cf. Rohlfs e Palay) e d'arrianglo, aqueste darrèr dab ua vocau de sostien. Que cau senhalar l'existéncia d'ua tresau fòrma recuelhuda per Coromines en Aran: "trango" (vutre). Coromines qu'intentava explicà'u per un ipotetic *vulture-aquilus. Jo, en seguint la medisha dralha e non satis·hèit per aqueste etimon vultur per rasons d'òrdi morfologic (vulture-  - > vuitre, vóder en gascon), qu'aví prepausat *astore-aquilus. Mès uei que'm voi corregir en postular mei simplament "trango" n'ei pas sonque ua fòrma derivada  d'"arrianglo".  Que poderé viéner d' ua derivacion ipercorrectora e simplificaira d'arriang(lo), fòrma luishonesa manlhevada, similara a la qui miè de Er(r)iap(p)us tau toponime contemporanèu ""Rapp" :   Arriang(lo)  -  > *rango  (ipercorreccion per elision deu "arr" con.honut dab la protèsi gascona.  La correccion arr- en r- qu'èra pro generau a la Val d'Aran, per rasons istoricas d'esnobisme de part de l'elite cultivat. E shens qu'en Aran. Qu'èra generau en Espanha on aquesta particula -arr ,espandida per tots los parlars romanics d'Espanha, b' èra considerada vulgara e corregida per fòrça. E au costat nòrd de la Montanha que'n sabem cas, tanben. D'aquesta ipercorreccion en gascon, que n'avem un aute beròi exemple dab lo nom soletan Ruthie (lo deu famós capdèth Peiròt de Ruthie de la cançon). Ruthie qu'ei l'adaptacion gascona deu toponime basco Arrutia (vilatge d'Aussuruc) on aquesta familha infançona i avè l'Ostau.  Arrutia que significa galihòrça, çò qui correspon plan a la toponimia deu lòc de l'ostau, au pè d'ua galihòrça au som de la quau  s'i quilha la glèisa parropiau au bèth centre deu vilatge d'Aussuruc, en contradiccion dab la faussa etimologia populara Urrutia qui significa estrèm, barri estremat. Sus la pèrda deu "i" d'arriang(lo) - > *rango cf. preable = priable = prable, autanplan Rapp vs Er(r)iap(p)us;  alavetz: eth *rango. -> eth trango, un trango. Aquesta explicacion que'm convieneré mei non pas un navèth sintagma dab "vultur-" o "astor"- qui vieneré complicar aquesta ipotèsi etimologica. 

Per çò qui ei deu mot basco "arrano", la semblança aus nòstes mots gascons que poderé apuntar tau medish etimon celtic. Que hè postular un derivat afixat d' "*er(r)o-", concretament "*er(r)āno", qui seré a l'origina deu mot basco: celt. *er(r)āno- > eusk. arrano. *Er(r)āno- que seré a *er(r)o- çò qui *bunnāno- ei a *bunno (butòr en celtic. Cf. irl. bunnàn (butòr)  <  *bunnāno- vs guallés "bym", gascon "bom" (butòr)< *bunno- ); de la medisha manèira,  cassāno (> fr. chêne, oc. cassan) vs casso (gasc. casso, casse, cassi) e possiblament kauānno (gasc. chavàn, un prèst d'oil) vs kauo-, kaua (c/g)aús, (c/g)avèca,  a saber ua fòrma afixada, donc un doblon obtiengut per afixacion, doblada d'ua geminacion expressiva au cas de kauanno. Ua possibilitat que haré derivar lo mot gascon ar(r)ian deu medish mot celtic *er(r)āno per crotzament dab ar(r)ianglo (*er(r)e/i-aquil-u/a). E trango que poiré estar un aute resultat d'aqueste crotzament, arranglo, arrango seguit d'ua ipercorreccion rango e de l'efèit de l'article eth: trango. 

Entà har aqueste ahar mei brac, que soi a prepausar de botar aqueste element pretonic arr(i)- deu mot "arrianglo" en relacion etimologica dab lo mot deu breton mejan e deu cornic  "er" qui significa agla.   Lo mot "arrianglo" que combinaré aqueste mot "er(r)- dab "anglo". Lo mot "anglo" (s.m.) que derivaré sia de la masculinizacion deu mot gascon "angla", angla (s.f.) -> -anglo, ang (s.m.),  o que representaré en realitat ăquĭlus (marron en latin) dab ua vocau de sostien. Lo mot arrian o arriang  que'n seré ua simpla varianta shens la vocau de sostien = *er(r)u-ăquĭlu - > *arriangl > arrian(g) o lo resultat d'un crotzament dab un derivat omonime de er(r)o afixada dab āno: *arran(o)  (cognat deu mot basco arrano o lo quite mot basco manlhevat) x arrianglo. Lo mot "trango" que seré ua tresau varianta, aquesta implica ua ipercorreccion simplificaira elidant la pseudo-protèsi  arr- e ahigent-i l'efèit de l'article definit masculin eth :  *arrango -> (eth) rango - > trango. L'etimon celtic qu'ei perfèitament  possible en aquesta seria de mots gascons haut-garonés  e que seré partatjat dab lo mot basco "arrano", çò qui supausa un doblon en celtic er(r)o- / er(r)āno, deu tipe pro comun en celtic a la fèita fin. Aquesta ipotèsi qu'explicaré l'ahur hòrt indoeuropèu deu mot basco "arrano". Aqueste mot que seré un prèst o un lèish celtic en euskara, com n'ei "artzea" (ors). L'etimon que seré *ero- o  possiblament *erro, cognats: cornic "er" e  breton mejan "er" (en gasc. agla). 

Evidentament, d'autas ipotèsis etimologicas non celtistas que son hòrt possiblas. Uei , n'èi pas volut considerar sonque l'ipotèsi celtista entà amuishar qu'ei ben possibla, en continuitat dab l'ipotèsi exprimada peu praube Coromines.