Lo gascon de Pèire Bèc: un calc deu francés. Partida 2.

Que's nòta qu'ei la lenga francesa qui mia Pèire Bèc quan ei a escríver en gascon.  La lenga gascona de Bèc  qu'ei conhida d'incorreccions.  Aquiu que n'ei botat quauques exemples d' emplec de la preposicion "dens" influenciats peu francés. Que'vse suggereishi de consultar la sintèsi qui G. Narioò  e hasó sus la question en "Parlar plan" (Ed. Per Noste).

Joan que s'ajacèc dens l'èrba navèra (p. 22). Qu'ei un aute gallicisme idiomatic. En gascon, dens l'erba que i son ben cellulas dab nuclei, mitocondrias, cloroplasts e tot aquerò, mès Joan n'i pòt pas estar. Joan que's devó ajaçar meilèu a l'èrba navèra.  En gascon deu "eth-era", qu'escriverén : ena èrba navèra.

Lo monstre que tenguèva lo son mus hòra de l'aiga, en bèth manobrar la sua victima entà que's presentèsse lo cap en davant, dens un darrèr adiu au món. (p. 24)
"Dens un darrèr adiu au món", qu'ei un gallicisme qui ne vòu pas díser arren en gascon, pr'amor deu contra-emplec de "dens" aquí. Que caleré botar "en" o "dab", totun non "dens".

Que caminàvam dempuish ua orada, o pòc se'n mancava, dens ua petita cassolèra. (p. 31)
Frasa plan incorrècta, resultat aparent d'ua mala arrevirada a partir deu francés. La preposicion qu'auré d'estar "per"  e non pas "dens", de segur.    "Que caminàvam (...) per  ua petita cassolèra (o per ua cassanheta o per ua cassanhareta o per un cassiaret...)".


Mès qué hètz donc dens aquestes parçans en aquesta ora tan tardiva? (p. 36)
Aquestes parçans que son pluraus,  çò qui implica los punts concernits per la preposicion que son mei d'un. Alavetz que i cau botar "per" com a preposicion e non "en" ni "dens" qui ei un gallicisme a espudir. Jo qu'escriverí:
Mès qué ètz donc a har per aquestes parçans en aquesta ora tan tardiva?

D'exemples semblants, que'n trobaratz a fanègas en aquesta òbra . Que'm sembla ne vau pas la pena cità'us tots. Totun, que'n ahigerèi sonque ua darrèra pr'amor que presenta un mot qui Bèc emplega pro sovent e au quau e'm soi dejà interessat d'un punt de vista filologic. La frasa qu'ei aquesta:

E que s'arroncèc dens los braces de Dàvid en bèth saumuquejar (p. 148).

La causida de "dens" com a preposicion aquiu que i ei un gallicisme incorrècte, un còp de mei.  La bona preposicion qu'ei "a" (cf. Parlar plan §254) : "aus braces" o, "en" solament si ètz deu gascon d' "eth/era" :  en eths/ ens/ enes  braç(es/is/i).

"Se jeter dans les bras de... " que's ditz simplament  "lança's aus braç de..."" (dic. PN, adrèça "jeter). Totun, "arronçar" (arronçà's) qu'ei un mot hòrt interessant. Qu'ei un cas exemplar de gasconisme viatjaire dont l'expressivitat e'u hasó hèra popular en bèth facilitar la difusion quitament en dehòra deu maine gascon.  Segon jo, lo mot qu'ei un simple derivat de "honsar" dab la protèsi frequentativa e expressiva gascona ar- o sia ua varianta expressiva d'ahonsar (fr. jeter; jeter avec violence), ua ipotèsi non considerada en nat bon obratge per manca de cultura gascona. L'etimon que n'ei (segon lo vòste servitor)  lo latin "fundus" cf. honsar, ahonsar,  en.honsar o en francés foncer, enfoncer, défoncer. Adonc, si ètz de'us qui grafian atau los mots ahonsar, ahraga e ahromic, la logica que vs'impausaré de grafiar lo noste mot arhonsar.  Ronçar, fòrma ipercorregida d'arronçar, plan correnta en occitan - arren a véder dab l'arromec (!!!) segon jo- qu'ei la fòrma grafica qui s'a prengut lo mot gascon en gascon bordalés e en occitan. Lo derivat post-verbau d'arronçar ( = arhonsar), arronç, que s'arretròba adaptada en castelhan en ua expression deu maine nautic: a la ronza". "A l'ahrons" (o arronç) que significa "a l'abandon" (com a resultat de l'arhonsar) en gascon, de manèira generau, mentre la locucion espanhòla "a la ronza", que significa especificament "a la deriva" (per ua barca, ua nau etc). Lo castelhan que's manlhevè probablament l'expression deu gascon en adaptar-la dab un cambiament de genre e l'addicion d'ua vocau de sosten (l'arronç - > la ronza). Aqueste gasconisme deu registre maritime que's tròba autanplan en catalan dab aquesta significacion nautica, devath la fòrma "a la ronsa", probablament arribat via l'espanhòu (cat. = a la ronsa). 

Qu'existeish un aute vèrbe "arronçar" en gascon, arronsar en catalan, qui significan de manèira generau quauquaren com "disminuir per contraccion" e, de manèira especializada en gascon deu registre pastorau, "atropar"  (lo bestiar entà miar lo tropèth tà un lòc mei). En gascon, lo vèrbe vielh arronçar qu'ei estat generaument substituit per ua fòrma afixada  arroncilhar qui evita l'omonimia dab l'aute vèrbe arronçar (arhonsar)  dejà vist. Alavetz, arroncilhar que significa  "aplecar", "aplecoar" (ua pelha, un teishut) (froncer en fr., froncir en òc, frunzir en cat.) qui èra la significacion etimologica deu mot gascon e catalan arronçar (var. ronçar) d'autes còps .  L'etimon que n'ei lo mot deu francic ancian hrunkja, v. hrunkjan (respèctivament  plec, aplecar). Lo mot qu'esto ipercorregit dab l'addicion d'ua "f" en occitan (adarron manlhevat en cat., esp. etc.).  Lo mot qu'èra plan "rons" "ronsar" en occitan medievau, "ronche" en ancian picard, shens cap de f au mot en nada lenga. Lo mot que's gahè ua "f" en occitan modèrne probablament com a resultat d' ua ipercorreccion d'origina gascona deu tipe arronç -  > fronç. Atau que son vaduts fronç, v. froncir en occitan, d'aquiu frunzir ( un teixit etc.) en catalan,  français moderne fronce, froncer,  cf. gasc. arroncilh, arroncilhar (illegitimament grafiat ahroncilhar) ipercorregits en froncilh, froncilhar.  La correspondencia enter froncer e arronçar qu'ei demorada plan evidenta en catalan: froncer le nez, froncer les sourcils = (cat.) arronsar el nas, arronsar les celles. Aquestas ipotesis etimologicas peus mots gascons e catalans omonimes, per evidentas que'n pogossen estar, n'estón pas enonciadas sonque peu vòste servitor. Ne las trobaratz pas en nat bon obratge , que son estadas ignoradas per desconeishença e sustot desvalorizacion de la lenga gascona, ailàs.

Còps que i a, l'estructura particulara de la frasa gascona que sembla desaviar Bèc qui s'i pèrd d'ua manèira susprenenta. Per exemple:

Qu'alandèc la hièstra entà respirar las alenadas tèbias qui, de temps en quan, qu'arribavan (sic) dab lo perhum deu lilac coma ua bohada deu gran Sud, au delà de la mar grana. (p. 13).  

Aqueth hasan, que l'avèva vist, bèth temps a, quan la mair encara que (sic) vivèva. (p. 17).

Ja que, se hèras de hasans é s'èran succedits dempuish son temps de mainadòt, qu'èra (sic) tostemps la medisha votz...(p. 18)

Sol, sol dens (sic) aquera immensitat on la mòrt qu'ei (sic) la reina (p. 45).

A l'evidéncia, pas arrés non gausè corregir Bèc e qu'ei de dòu har.

E puish, que'm saben mau los cas, tròp nombrós,  de confusion dab l'occitan. Tròp d'idiotismes plan gascons que son remplaçats per prèsts de l'occitan com per exemple lo mot "arneguet" (juron, blasphème) substituit per un dobtós "arrenèc" qui ei absent deu diccionari de Palay e qui ei un manlhèu occitan (oc. "renèc") mau adaptat. Ua caracteristica deu gascon, de las qui'u diferéncia clarament de l'occitan e deu catalan,  qu'ei de saber har ua distincion semantica enter renegar e arnegar, dus vèrbes qui's conjugan shens alternància vocalica en gascon segon lo patron definit per P.N. . "Arnegar" qu'ei ua fòrma regulara prenguda peu vèrbe latin "renegare" en gascon. Aquesta fòrma gascona que i conviu en doblon  dab  la fòrma mei sabenta "(ar)renegar". L'existéncia d'aqueste doblon arnegar - renegar que i facilitè ua diferenciacion semantica especificament gascona . Segon Palay, "(ar)renegar" significa plan "renier", "parjurer" com en occitan e en catalan. Totun, au contra deu mot en occitan i en catalan, (ar)renegar en gascon n'auré pas la significacion de "jurar" o de "blasfemar". , Dit autament, entà la significacion de jurar o de blasfemar, ne podem pas substituir "arnegar" per "renegar" (cf. Palay).  Un "juron" que's ditz plan un "arnec" o, mei corrent e tipicament, un "arneguet". Lo mot "arneguet" qu'a deishat despuish sègles d'estar considerat com a fòrma diminutiva de qué que sia. Lo mot "arneguet" qu'ei ancian, be figura dejà au lexic de la literatura barròca gascona! Qu'ei un hòrt beròi gasconisme qui Bèc n'emplega pas au profieit d'aquesta fòrma qui'm resulta estranha "arrenèc". Qu'ei de dòu har e, se m'ei permés balhar un conselh, oblidem aqueste "arrenèc" pro dobtós tà non pas retiéner  sonque "arneguet".

Qu'emplega tanben "mena" per "sòrta", "traca", "escantilh", "ordi"... Lo mot "mena" dab aquesta accepcion n'ei pas plan gascon, ni morfologicament ni semantic. Qu'ei un occitanisme inutile, ignorat per Palay. B'ei vertat parlars de la periferia gascona, dejà pro occitanizats, que deven saber lo mot.


Que i trobam autanplan lo mot "vam" per "arsec" (un mot deu gascon occidentau). Lo mot "vam" dab aquesta accepcion d'arsec que hè partida deus mots basics e inevitables deu lexic de l'occitanisme. Ne'u trobaratz pas en Palay qui accèpta "estrambòrd"  mot marselhés eretat deu Felibrige, autanplan emplegat per Bèc. L'autor qu'emplega autanplan lo mot deu gascon occidentau devath la fòma "arsèc". Qu'ei arsec o arsèc segon Palay, la vacilacion fonetica qu'apunta cap a ua origina  landesa (maritima ?) deu mot. Totun pas sonque la fòrma arsec qu'estó retienguda per P.N en seguir la causida de Palay aus exemples illustrant los emplecs deu mot. B'ei de dòu har Bèc ne sabó pas disciplinà's enqüèra que la logica  de l'accent é'm semblèsse arrecebedera  (arsèc de arseguir, fòrma gascona de resseguir, cf. "que sèc" de "seguir" ). De notar lo TeG tanben qu'avalizè sonque arsec e non arsèc .

De la medisha manèira, Bèc que balha ua valor occitana a "ja que", qu'ei a díser "fr. puisque" o "fr. comme" mentre Palay no'n balha pas sonque la significacion gascona, pro antinomica, de "bien que". La frasa "ja que sia petit, que'u mian tà la piscina" que's vira en francés atau:  "bien qu'il soit petit, on l'emmene à la piscine.  La locucion gascona ja que + subj. n'ei pas emplegat per Bèc qui n'emplega pas sonque ja que + ind. a la mòda occitana e dab l'accepcion occitana. Que supausi que poderem trobar aqueste torn occitan en parlars gascons periferics, a maudespieit de l'abséncia de ja que + ind. en Palay. Aquò rai, n'ei pas beròi un problèma.

Bèc qu'aplica apertament aquera absurda règla occitanista qui vòu remplaçar sistematicament "blu" per "blau". Qu'ei lo solet autor  entà hà'c en gascon, que jo sapi. No'n sabi pas nat aute.  Per contra qu'emplega mei d'un còp lo gallicisme "hamèu" per "bordalat" (pp. 35, 36 etc).  Totun, hamèu no'i ei pas solament au lexic de Palay !  Per jo, n'ei pas hèra coherent espudir "blu" en tot promàver l'usatge de "hamèu" mès bon... Aquò rai.

Dus occitanismes en ua medisha frasa:
Mès çò que me tafurava (sic) b'èra que cada còp la disposicion de las flors èra diferenta (p. 73).
"Tafurar" per "tahurar" (EDIT o mei exactament per chepicar, ved. lo comentari de G. Saint-Gaudens) qu'ei un occitanisme aquiu. "Cada còp" per "tot còp" que n'ei un aute. Aquò rai.

Çò de sordeish, per jo, que son los idiotismes francés tradusits au mot per mot en gascon. Que n'i son tròps a l'òbra de Bèc.

Per exemple, "envoyer au casse-pipe" que vad en çò de Pèire Bèc "mandar au (sic) trenca-pipa" (p.50). Qu'ei un beròi exemple de çò qui podem arreprochar aus neolocutors: la traduccion au mot per mot d'expressions francesas. Que's cau demandar tostemps: quin tradusirí "envoyer au casse-pipe" en lengas com l'anglés, l'espanhòu o lo catalan? S'i escaderem dab ua traduccion literau, mot per mot, de l'idiotisme francés? Segur que non. En anglés non i a cap de locucion semblanta e la traduccion que seré mei prosaïcament  "to send off to war", "to expose to danger" o quauquarren semblant. En espanhòu, non i a cap de locucion tanpòc ! Que dirém :  enviar a la guerra o enviar al matadero.  En catalan, arren de "pipa",  jo dirí "enviar a l'escorxador".  En gascon, qu'ei "enviar entau pic" (cf. P.N.) o "enviar entau tuader".  Lo problèma de Bèc qu'ei que pensa com a francés e en francés.

Un aute exemple de frasa qui auloreja hòrt a idiotisme francés qu'ei la qui segueish:

Manifèstament, la cortesia n'èra pas lo son hèit (p.74). La traduccion literau a partir deu francés qu'ei evidenta ací, totun lo resultat qu'ei plan incorrècte en gascon. En gascon, la cortesia qu'ei ua qualitat o ua vertut e non un "hèit". Que poderem díser en plaça de "hèit" : "preocupacion", "chepic" o quaucòm com "non semblava guaire chepicat per tròp de cortesia".

Un beròi exemple de frasa qui, a mei d'estar un calc incorrècte deu francés, inclòu ua bèra fauta sintaxica (o simplament un torn grafic inventat per Bèc?) :
Ua pòrta de husta (...) que'n barrava l'accès e nos interdisèva tot (sic) entrada (p.35).

Cèrtas,   "tourbilloner" que's pot díser revolumar en gascon, n'ei totun pas ua rason entà virar lo fr. "les eaux tourbillonantes du Volp"  en ..."aigas revolumantas deu Vòlp" (p.59) !!!.  "Revolumantas" qu'ei ua construccion calc deu francés "tourbillonantes", totun qu'ei ua incorreccion en gascon. Revolumairas, arremoliairas, etc, los bons tèrmis ne mancan pas.

Que i encontram problèmas d'estile, d'idiotismes erronèus e de sintaxi en aquesta òbra de Bèc mès non pas solament. Que i son tanben mots fantasiós, inventats per l'autor shens bona rason, ça'm par. Qu'ei lo cas, per exemple, d'aqueth "simpletat" que trobam en ua locucion "en tota simpletat", calc deu francés "en toute simplicité".  Lo calc de l'idiotisme francés qu'ei de totas mòdas un gallicisme de correccion discutibla en lenga gascona, quitament se remplaçam aqueste mot fantasiós "simpletat",per un mot mei corrècte com simplèr o simplicitat. Camps e Botet (dic. français- catalan) qu'arreviran "simplicité" e "en toute simplicité" respèctivament en "simplicitat" e "francament". En aqueth tèxte de Bèc, en plaça de "en tota simpletat", que i poirem botar meilèu  "shens nada ceremonia" o "shens mei de ceremonia" o quauquarren atau.

Un aute exemple de mot incorrècte en gascon qu'ei "manègi":
Ja qu'èi perfèitament comprés lo ton manègi dab Danièl. (p. 65).
"Manègi" n'ei pas briga un mot deu lexic gascon. Que sembla estar ibride enter lo mot francés manège e lo mot provençau manegi, de l'italian "maneggio". En gascon, la fòrma qu'ei manètge (manèdge en Palay), mot adaptat deu francés (manège) qui l'a emprontat a l'italian (maneggio). La fòrma balhada per Palay qu'estó adobada d'ua faiçon regulara, peu dic. PN devath la grafia manètge,  adoptada au torn peu diccionari Tot en Gascon. La fòrma manètge que s'arretròba en diccionaris occitans s.s. (Laus, Lagarde, Dicod'Oc...).  Se la fòrma manètge ne l'agradava pas a Bèc, aquò rai, que podè cambiar lo mot e  remplaça'u  per intriga, doble jòc etc. Mès cambiar la fòrma generaument admesa per ua auta mei au son gost n'ei pas jamei la bona solucion per hòrt bonas que'n sian las rasons. E ne dobti pas que'n deven estar de las hòrt bonas. Totun rason non vau pas dret aquiu. La disciplina qu'auré d'estar la règla per totòm, los professors com los pacans. Sequenon, nosautes, los usatgèrs de la lenga, qu'èm perduts.

Un exemple d'incorreccion linguistica, d'escantilh singular, que'u trobam en aquesta frasa:
E totun, lo soviéner deu praube bogre (...) que'u hascoc ben (sic, p. 200).  Per un còp, l'idiotisme francés aqueste qu'ei corrent en gascon mès l'expression en gascon que demora un calc hidèu de l'expression francesa. N'ei pas "que'u hascoc ben" l'expression qui va plan aquiu mès "que'u hascoc deu ben" . "Har/ hèr ben" e "har/ hèr deu ben" n'an pas briga la medisha significacion !!!  Bèc que s'enganè en sajant d'adaptar tau gascon lo gallicisme occitan "far de ben".  Per tant, lo gallicisme qu'ei evitable aquiu com tostemp: en plaça de "que'u hascoc deu ben", que i poderé hicar ua auta locucion com "que'u hascoc gòi" (que'u hasó gai), "que'u hascoc content", "que'u hascoc urós" "que l'assenerè(c)", etc, etc.

Que poiretz trobar en aquesta òbra de Bèc un pialat d'autes exemples d'idiotismes francés arrevirats au mot per mot de manèira temerària, balhant un arrèrgost franchimand a la pròsa. Ne'us voi pas citar tots.

En conclusion,  la qualitat de la lenga de Pèire Bèc n'ei pas aquò briga.  Que sembla tròp sovent ua traduccion calc deu francés shens consideracion au fèit que los idiotismes en gascon é son especifics e diferents deus en francés. E qu'ei conhida d'occitanismes, mès aquerò n'ei benlhèu  pas tan grèu. La lenga aquiu qu'ei influenciada per la dòxa de l'occitanisme e la qualitat que's n'ensent. La lenga qu'ei pro occitanizada dab ua proporcion tròp grana de mots qui son absents deu Palay e deus autes diccionaris de gascon. E la sintaxi com lo vocabulari de la pròsa de Bèc ne son pas tostemp plan hidables. Que se'n cau mauhidar e avisà's plan com cau abans de citar Bèc com a exemple lingüistic peu gascon. La lenga mairau de Bèc n'èra pas lo gascon e aquò que's pòt notar clarament a la soa pròsa. Lo gascon composicionau de Bèc, tròp sovent fantasiós e d'inspiracion francesa,  non pòt estar un bon modèle entà la navèra generacion de gasconofònes, ce'm pensi jo.