Cachalot, cachalote, catxalot: un prèst gascon viatjaire viengut de Sent Joan de Lutz: 'caishalut' , 'caishalòt'.

Com ns'ac ensenha lo Diccionari de l'Ancian Gascon (DAG 12, p. 878), de totas las lengas romanicas, qu'ei plan lo gascon qui a lo mot d'atestacion mei anciana tà designar lo 'caverat' (Per Noste, TeG) o caueràt (Palay) (fr. cachalot, cat. catxalot). Lo mot qu'ei atestat com 'cauerac'  en un manuscrit de 1258, puish 'cauerat' en 1356. Jo que pensi lo mot qu'ei d'origina galesa, derivant per afixacion deu mot galés cauarus qui significava eròi, campion e tanben gigant (Delamarre, Dic. L. Gauloise, adrèça cauaru-). *Cauaracus -> cauerac. Que trobaratz mei d'explics sus l'etimologia deu mot gascon 'caverat' en un aute messatge dedicat ad aquera question, aquiu.


Aquesta prevalença deu mot gascon que s'explica per la preséncia de l'animau en la mar de Gasconha e per l'activitat balenèra, ua  especialitat basca e baionesa per excelléncia.

Lo quite mot francés 'cachalot' (e esp. cachalote, cat. catxalot, etc) qu'ei, shens nada traça de dobte, un prèst gascon tanben. Lo mot qu'apareish escriut peu prumèr còp  com 'cachalut' en ua letra de P. Rousseau, apoticari de La Rochelle (1628), qui i descriu lo mot com tèrmi pròpi de Sent Joan de Lutz.

Letra de P. Mousseau, citada per J. e P. Contant, Commentaires sur Dioscoride, p. 63 segon R. Arveiller en R. Ling. rom., t. 28, pp. 313-314 : le masle de la Baleine, que l'on appelle [...] à S. Jean de Luz [...] Cachalut) (cf. CNRTL, adresse "cachalot").

Aqueste mot 'cachalut' (autament grafiable caishalut) qu'ei plan gascon. Que deriva per afixacion de 'caishau' e que significa literaument  'provedit de caishaus' (fr. pourvu de dents ; cat. dentut, queixut). Aquesta  caracteristica d'aver caishaus que distingueish lo caverat de la baléia sensu stricto. Lo caverat b'ei plan ua baléia caishaluda!  Aquesta fòrma "cachalut' qu'ei la mei prumèra mencion escriuta d'aqueste mot qui va reaparéisher devath la soa fòrma modèrna 'cachalot' quasi cinquanta ans mei  tard, lo mot tostemps notat com deu vocabulari pròpi de Sent Joan de Lutz (1675) . Caishalòt que deriva a l'evidéncia de caishalut per substitucion deu sufixe -ut per -òt. Aquesta substitucion que's pòt explicar per confusion devuda a la natura hòrt mei correnta deu sufixe -òt en gascon, a la dificultat fonetica pausada per la prononciacion deu sufixe -ut peus basconofònes deu sud o peus bascos monolingues e lo fèit que lo sufixe -ot(e) qu'ei familiar en çò deus bascos  (sufixe -ote; lo sufixe que i ei augmentatiu en espanhòu e non disminutiu com en gascon). En espanhòu, lo mot n'i ei pas atestat abans 1795, quan s'i gaha la fòrma 'cachalote' qu'arretrobam  en portugués  tanben (cachalote, 1855 ) com en basco ('kaxalote', sinonime deu neologisme 'zeroi', en gasc. : 'caverat'). Lo mot catalan 'catxalot' que sembla viéner de l'espanhòu com ac suggereish lo tx deu mot. Deu francés, lo mot qu'arribé en anglés ('cachalot', sinonime de 'sperm whale') , en rus: 'кашалот' ('kashalot'), en danés: 'kaskelot' o 'kaskelothval',   en finés: kaskelotti (deu suedés o danés), en estonian: kašelot , en gaelic escocés e en irlandés: caisealóid (via l'anglés), esperanto: kaĉaloto, romanés: caşalot, ozbèc: kashalot (via lo rus) e en mantua auta lenga mei.


Lo praube Coromines, qui èra perfèitament conscient de que l'atestacion mei anciana deu mot 'cachalot' qu'èra en realitat gascona, que suspectava plan un ròtle deu mot gascon 'caishau' en la formacion deu mot hispanoportugués cachalote, totun que imaginè ua derivacion d' aqueste darrèr mot deu mot...portugués cachola (cf. D.E.L.Cast.) Lo mot 'cachola', deu lexic informau e popular portugués, que significa cap, tèsta. Aquesta significacion que devó (faussament) inspirar lo lingüista catalan en evocant-lo lo mot 'capgròs', escaish-nom deu 'catxalot' en catalan (cf. lo nom de l'espècia P. macrocephalus). Un sinonime de cachalote, cacharréu, que resulta probablament d'ua confusion similara en portugués. D'ua manèira interessanta, lo quite mot 'cachola' que seré explicat per un prèst gascon en portugués (vediatz l'article cachalote de la wikipèdia en portugués). Los portugués, enganats per Coromines, que l'arreligan au mot gascon... caishau. Non crei pas qu'ajan rason.  En realitat, l'etimologia deus mots portugués 'cachola' qu'ei distinta de la de 'caishalut', 'caishalòt'. Aquestes dus darrèrs mots que derivan per afixacion  deu mot gascon  'caishau' (fr. dent, molaire) mentre lo mot portugués cachola (cap, tèsta; fr. tête) que poderé viéner deu mot gascon 'caishòla' (fr. grande casserole) se non, de manèira indigèna, deu latin tardiu *caccŭlus o *caccŭla (ola, topin, recipient arredon).  En gascon, lo mot 'caishòla' qu'ei assimilat a un derivat sufixat de 'caisha' (lat. tard. capsa), totun qu'ac seré per confusion, caishòla que poderé proviéner en realitat deu mot latin *caccŭlus o *caccŭla, com l'espanhòu 'cacho', 'cacha'. En espanhòu, lo mot 'cachola' qu'a ua signifcacion diferenta (cf. D.R.E.) e qu'ei un tèrmi especificament de la marina, çò qui suggerereish lo mot hispanoportugués cachola que poderé viéner deu gascon via l'argòt deus naulers. En tot cas, la significacion plan clara en gascon tant de caishalut com de caishalòt e la data e lòc de prumèra atestacion deu mot qu'apuntan clarament de cap a un gasconisme maritime dont la formacion non deu pas arren ni a l'espanhòu ni au portugués. 

La màger part de las ipotèsis etimologicas ignòran la natura gascona deu mot cachalot, a maudespieit de l'evidéncia tan clara. La pista gascona tà explicar l'etimologia de cachalot, cachalote qu'ei sonque evocada en har lo mus, com dab degrèu, quan n'ei pas completament ignorada com ei lo cas dab lo CNRTL.  Aquò que s'explica per dus tipes de rasons: 

1- Lo sistèma absurd e problematic (non solament eticament) de ierarquizacion deus parlars en lengas, dialèctes etc sus loquau la linguistica e's basa. L'emprenta d'aqueth sistèma ierarquizat qu'explica lo trabuc inconscient qu'encontran un gran nombre de lingüistas entà acceptar qu'un mot d'un parlar classificat com dialectau, qu'ei a díser, volens nolens, d'un rang inferior en aqueth sistèma piramidau de classificacion, quitament un mot ultralocalisat com caishalòt,  e posca contribuir au lexic d'un parlar considerat com de rang superior (aperat lenga). La realitat que desmenteish la percepcion qui n'an aqueths lingüistas . 

2- Lo gascon qu'ei ua lenga plan sovent denegada e, en tot cas, largament desconeguda, per un gran nombre de romanistas deu sègle passat e aquerò que contunha enquèra uei lo dia. 

Autament resumit, prejudici e ignorància que hèn que lingüistas, quitament romanistas, non an sabut detectar lo mot  'cachalot' com gasconisme viatjaire. Pas mei, daulhors, que d'autes mots com (h)arlot / arlote/arlotto/al·lot;  gal(l)et/ gal(l/h)ete / gal(l)illo; gal(l/h)eta /galleda; gadget; friar- fray etc. Ua caracteristica deu noste gasconisme deu jorn qu'ei totun rara: lo mot que vien deu País  Basco. Lo cas n'ei pas solet, ce'm pensi, que poderí mentàver un aute mot probablament prestat peu gascon deus bascos: tornada, vaduda tornado, en fr. tornade (lo mot prestat tà l'anglés qu'estó grafiat anticament - segle 17- 'tornathe' en la lenga de Shakespeare, çò qui soa gasconissime). Aquerò qu'auré de recordar-nse lo gascon qu'ei - o qu'estó- ua lenga basca tanben, au sens etnic , que non lingüistic, qu'ei a díser ua lenga de bascos, deu Bascoat.  Lo gascon qu'èra istoricament lo romanç deus bascos deu nòrd. Qu'èra en particular la lenga de Baiona e deu son parçan, la lenga administrativa e juridica deu Bascoat-nòrd, lenga mairau de las familhas infançonas de Sola, de Labord e de Baisha-Navarra, tanben parlada peus letrats deu Bascoat francés e per de comunautats de pescadors disseminadas per la còsta basca de Baiona dinc a Sent Sebastian.  Las mencions escriutas mei antigas deu nom de la vila de Sent Joan de Lutz (< Luïtz) qu'ac son en latin medievau e en gascon.