Gamar-se (Gasc. : gamà's, gamar-se): id, ved. Palay e Alcover-Moll.
Lo vèrbe qu'ei pan-occitan, dab significacions divèrsas en relacion dab la santat (Mistral). De manèira notabla, n'ei pas sonque pronominau en catalan com en gascon, çò qui n'ei pas lo cas en occitan. Lo gasconisme en catalan qu'ei probable, lo mot n'i ei pas atestat sonque a partir deu sègle 17 e que presenta - de manièra sonque colloquiau - totas las significacions deu mot gascon en parlars de la Catalonha nòrdorientau, region istoricament de hòrta immigracion gascona.
En catalan normatiu, lo tèrmi qu'ei limitat au lexic veterinari, que designa un tipe de parasitòsi qui afècta lo bestiar. Per contra, en catalan dialectau, lo sens deu vèrbe que i presenta totas las nuanças que i trobam en gascon. Lo gascon, e qu'ei autanplan lo cas en catalan colloquiau, que sap aplicar lo mot shens qu'entaus animaus o umans, autanplan entà las plantas (gamà's : gahà's l'eslor, lo póire tà ua planta, dessecà's tà ua planta o un organe com lo palmon, malautejà's tà un animau o un uman ) (ved. Palay). A Massat, gamà's que significa "maigrir beaucoup" (J.P. Laurent, Le dialecte de la vallée de Massat, 2002).
Que cau precisar qu'en lenga catalana, lo mot que vien deu lexic pastorau segon Alcover-Moll. En aquesta lenga, l'atestacion mei antiga n'ei pas sonque modèrna segon lo G.D.L.C (a partir deu sègle 17), çò qui va plan dab l'ipotèsi d'un gasconisme. Lo lexic gascon qu'a los mots "gamàs" e "gamassa" qui designan un matàs, un broishòc (Rohlfs, Palay), aqueths mots qui'nse poderén miar tà un "gam"o ua "gama"tà designar ua planta caitiva, pauqueta o seca, totun lo mot non-afixat n'i ei pas atestat dab aquesta significacion . Qu'ei possiblament extint o l'etimon qu'ei disitint. Per contra, que i ei plan lo mot gama qui designa lo póire sec qui arroganha la husta. "Gamat" que significa cussoat ( per la husta), esblasit, dessecat (per ua planta) e, peus umans e bèstias, aflaquit, afeblit, mingòt. En rosselhonés, gamat que significa autnaplan "caquectic", "caitiu", "aflaquit", "mingòt" (Dicc nord-cat, Camps-Botet). Lo mot que s'aplica autanplan a las plantas en rosselhonés: "esblasit", "passat", "dessecat", com en gascon. En Conflent, d'ua persona qui s'ei arremetuda d'ua malautia, que's ditz que "s'ha purgat el gam" (Dicc nord-cat, Camps-Botet).
Lo catalan normatiu qu'emplega lo mot "gam" tà designar la distomatòsi (infestacion parasitària causada per nematòdes) o, de manèira generau, ua malautia lenta qui hè pérder progressivament las fòrças a las bèstias. Que i son tanben gamadura, sinonime de gam, e gamadiu: un prat gamadiu que provoca la gamadura en los ruminants qui i pèishen, segon ua credença populara (Alcover-Moll,. tanben en Roergue, ved. gama hens Mistral). De fèit, la malautia que's gaha generaument per ingestion d'ua cuca infestada (un òste intermediàri com l'arhomic o un gasteropòde, aquò que depen deu parasite implicat. La cuca que s'infesta per contacte dab la cagalha deus ruminants). En catalan normatiu, l'acepcion que n'ei dongas hòrt mei especializada, qu'ei vadut un tèrmi exclusivament veterinari, eretat deu lexic deus pastors qui eran gascons o gascocatalans.
L'etimon deu vèrbe qu'ei controversat:
Segon lo GDLG (qui n'i a pas vist lo gasconisme, com a la costuma ):
| [1602; d'origen incert, probablement de l'àr. ġamm 'entristir-se; sufocar-se', possiblement difós a través de les escoles de veterinària i medicina de Salern i Montpeller, de notable influx àrab |
Segon l'Alcover-Moll, après Dauzat, lo mot que seré un germanisme, probablament visigotic, de wamm o wamb.
| Jo qu'èi hèita l'ipotèsi lo vèrbe gamar qu'entra en la composicion deu mot catalan d'ahur gascon gamarús ( *gamar-hus) (gasc. cavèca, gavèca): o sia ausèth nocturn qui balharé (supausadament, praubet) la malautia. Ved. gamarús | ||
Gamarús. Cavèca (Strix aluco). Lo mot qu'ei d'atestacion pro recenta (sègle 19). Que provien deus parlars de las regions septentrionaus de la Catalonha istorica, com ei lo cas dab los mots babeca, lo vèrbe gamar-se e un gran nombre d'autes gasconismes en catalan, particularament los d'origina pastorau. Ua explicacion etimologica tàd aqueste mot que nse'n hè hrèita. La terminason "-ús" deu mot - qui s'assembla a la de "gaús" en catalan, que'm hè pensar a ua construccion especificament gascona qui implica l'element "hus" (hus= ausèth - o voladiu assimilat - nocturn, cf. lo mot basco hontz, navarro-lab. : huntz, soletan: hüntz , sinonime de gauhontz, gauhuntz etc o sia gahús en gascon). Aqueste "mot" qu'entra en la composicion deus mots tinhahús (grafiat tigne-hus per Camelat e Mistral, tignehùs per Palay) e tumahús (= tumar-hus, grafiat tumahùs per Palay. Notatz plan la distincion fonetica de la vocau qui precedeish hùs, plan marcada per la grafia febusiana: tignehùs e tumahùs, sinonimes d'ausèth-tinha etc. (cat. ratapinyada, rat penat etc). Los gascons que con·honen o assimilan sovent los tinha-hús e los ausèths de la familha deu gahús. Locaument, peu parçan de Tarnós en las Lanas, lo gahús que's ditz garahús.En aquesta ipotèsi, se la darrèra sillaba deu mot gamarús compren plan "hus", lo prumèr element deu mot compausat que poderé simplament estar lo vèrbe gamar qui vienem de véder. "Gamarús" que poderé representar *gamar-(h)us exactament com, en gascon, lo mot tumahús e representa tumar-hus. Lo vèrbe gascon "tumar", que significa "dar un còp dab lo cap", n'ei pas coneishut en catalan, lhevat lo rosselhonés. A prepaus d'aqueste gasconisme en rosselhonés, ved. aquiu. Per contra, lo vèrbe gascon "gamar" que i ei estat adoptat, quitament en catalan normatiu. La sonorizacion de la r de gamarús que s'explica per la pèrda de la h aspirada. Segon aquesta interpretacion, la cavèca que seré dita "gamar-hus" pr'amor de la soa mala reputacion d'ausèth-broish, acusat de mala sòrt e de provocar malautia e misèria. Babèca qu'a exactament aquesta significacion en gascon, la de mala broisha, ved. babeca.
En Santa Pau, vilatjòt de la Garrotxa (region volcanica deu pièmont sudpirenenc, de capdulh Olot, a un quarantenat de quilomètres de Figueres), qu'estó arrecuelhuda ua legenda com n'i a tandas peu parçan. Un paisan deu vilatge vesin de Mieres qu'avè un problèma dab lo son tropèth de bovins. Tot an, peu dia de la Hèsta Major deu vilatge, ua bèstia, la mei bèra deu son tropèth, que's moriva shens que lo malurós i pogosse har arren entà sauvar-la. Alavetz, un bèth dia, lo paisan que fení per tuar un ausèth d'un còp d'escopeta. Un còp mòrt, l'ausèth que's tornè gahar ua fòrma umana: qu'èra la sògra deu païsan, qui èra broisha (contat per Teresa Freixas, 1951, J. Romeu i Figueras, Llegendes de la Garrotxa, Farell).
Lo mot "gamarús", desconeishut deus lexics gascons de uei lo dia, que poderé estar simplement un calc deus mots gascons "tumahús" e "garahús".
Qu'ei dedicat une article suus gasconismes segurs, probables o possibles en catalan, que'u podetz arténher en clicar acitau.
Cap comentari:
Publica un comentari a l'entrada