Diccionari ortografic, gramatical e morfologic de l'occitan

Nòstes amics los occitans - enfin, que volèvi díser los occitans-qui-parlan-l'occitan-segon-los-parlars-lengadocians, los lengadocians, qué- qu'an sòrta: qu'an per fin un diccionari ortografic, gramaticau e morfologic de la lor lengua (non m'agrada pas lo mot dialècte qui non correspón pas a la mea vision deu món). Aqueth obratge monumentau qu'ei estat apitat per dauna Josiana Ubaud.

Enquèra que la consultacion d'aqueth obratge e posca indusir pècas d'ortografia en gascon pr'amor de las particularitats deu lengadocian (prene per préner, chuc per suc/shuc, etc...), lo beròi òmi que i trobarà un gran interès en consultà'u, estosse gascon o non, lexicograf(e) o non. Totun, n'esperetz pas las indicas sus la significacion deus mots. Que'vs calerà acontentar de la lista, e punt. La rèsta serà per mes tard, supausi.

 Aqueth diccionari estant lengadocian, lo títol principau de l'obratge, Diccionari ortografic, gramatical e morfologic de l'occitan qu'ei pro inexacte e enganaire: qu'ei un diccionari d'UN occitan: lo lengadocian,  e non pas de l'occitan. Qu'ei ja enòrme, puish que contien haut o baish cent mila entradas (enfin, potenciaus, las entradas, que m'avetz comprés. Lo tribalh mes gran que demora tà hèr). En comparar ua lista lexicografica de mots gascons començant per la letra a dab la lista corresponenta de dauna Josiana, que hèi l'estima, a vista de nas, que i caleré hornir dilhèu vint o trenta mila entradas mes s'i volossem aplegar tots los mots deus dus maines lingüistics lengadocian e gascon. Non soi pas a parlar de doblons evidents com abadial / abadiau, segur, senon de mots com, per exemple: abaishalenga, abalot, abalotà's, abalut, abalutar, abambar, abanderar, abandoar, abarcalh, abarquèr, abarreis, abarrir, abarroar, abarrotar, abastoar,  etc, etc, e tots los sons derivats en -aire, -at, -ada, -adís-, -ader; etc, etc,  e ua montanha d'autes mots gascons qui son logicament tots absents d'aqueth diccionari.

 L'utilitat practica d'aqueth diccionari peus gasconofòn(e)s qu'ei particularament evidenta per çò qui tanh aus tèrmis scientifics e aus neologismes en generau. Totun, las entradas toponimicas que seràn mensh convienentas per duas arrasons. La prumèra qu'ei los toponims gascons n'i son pas tròp plan arrepresentats. Que n'i a, clar. Totun que n'i mancan quauques-uns qui m'aurén agradat d'i véder. Notatz plan que soi hòrt content d'i apréner que Palaiseau e's ditz Palaiseau e qu'Orsay s'arrevira per Orsay. Totun, que'm seré estat plan mes utile de saber, per exemple, quin e cau escríver "Pays de Buch" en la lengua pròpia d'aqueth país: País de Bug, Buig, Bush (non, pas lo Jòrdi, hilh de pica),  Buish, o Buch? En tot cas pas País de Buc com ac estó prepausat erronèament per l'equipa deu diccionari de Per Noste. La segonda rason: los noms de vila gascons, contràriament aus lemosins, que i pareishen en generau devath ua forma mes "lengadocianizada", perdon peu neologisme,  que non pas gascona : Sant Gaudenç, Sant Guironç i remplaçan Sent Gaudenç, Sent Guironç... La vila basca de Sent Sebastian, a l'edat miejana, que's disèva plan viele de Sent Sebastian (que non de Sant Sebastian), en bon gascon,  segon los archius guipuscoans de l'epòca (tots en gascon, per exemple, aqueth de 1304). Dens lo diccionari de dauna Josiana, Banhères de Luishon que vad Banhèras de Luishon. Aquò rai, los lengadocians qu'an perfeitament lo dret de "lengadocianizar" los toponim(e)s gascons e l'obratge qu'ei un diccionari de lengadocian. Totun, las formas pròpias deus lòcs gascons que i aurén podut èster ahijudas aquiu tanben, a costat de l'adaptacion lengadociana.

 Qu'èi avut lo plaser de constatar Maremne  que i ei estat correctament ortografiat dab ua e finau e non pas dab ua a. Qu'a deishat d'èster transsexuau, per fin. Òsca!  Totun, Coserans que s'i a perdut la s finau, malaja! Aquesta pèca que's tròba dejà dens lo diccionari de Per Noste. B'ei vertat lo mot Coserans que presenta un tracanard : la s finau no's pronóncia generaument pas en gascon contemporanèu! Coserans que's pronóncia popularament /Coserann/, mes soent que non pas /Coseranns/ ( /-ns/ com dens la forma plurau de joen: joens). Totun la s que demora tostemps notada, segon la tradicion e l'etimologia (Conserannes), qu'ei atau. Qu'ei un cas hòrt semblant au de tostemps qui, en gascon contemporanèu,  e's pronóncia /tostemm/, exactament com la forma verbau tostem!  (de tostar). Brembatz-vos de "Tostem, tostem, tostem, gascooooooons!"  qui ei la frasa consacrada en hèr las tostadas de l'esdejuar.

Dauna Josiana qu'ei mes arreputada per los sons tribalhs lexicografics e etnobotanics que non pas per la soa vision geopolitica. Que'u perdonaram donc de situar Betleèm en Jordània.

 Qu'èi avut ua gran suspresa en liéger que h n'ei jamés emplegat...(que citi:) "a l'iniciala en lengadocian, levats noms estrangièrs". Efectivament, n'èi pas trobat en aqueth diccionari toponim(e)s gascons com Hagetmau,  Sent Helix, Herran o La Hitèra...totun, dauna Josiana no'ns ditz pas quin e cau díser, en occitan, aqueths mots "estrangièrs". Qu'ac demandarèi au Yann Lafita, lol.

 En realitat, l'òbra qu'ei enòrma, que hè gòi e qu'a trobat la soa plaça dens la mea bibliotèca. L'unica causa que m'a reaument tahurquejat qu'ei la partida introductiva longassa, pesuga, e escriuta...en francés. Perqué en francés e non en lengua d'òc? L'autora l'agosse escriuta en occitan, e, perqué non, en la modalitat oficiau de l'occitan,  se non en nòste gascon, qu'auré evitat d'emplegar aqueth mot òrre de "francisme". Remplaçar "gallicisme" per "francisme" en francés, qu'ei com emplegar lo mot "condrechador" per "corrector" en occitan, enqüèra que l'autora hè ua distincion plan personau enter gallicisme e francisme. Tà hè'c brac e s'èi plan comprés, un "francisme", segon dauna Josiana, qu'ei un gallicisme qui l'autora tròba desagradable e inutile. Per exemple, blu o blue que't hè un gallicisme hòrt digne en italian o en anglés, mentre  en occitan, praubòt,  que cad dens la categoria maudita deus "francismes", qu'ei a díser, en nhirgo emplegat per l'autora, la deus gallicismes indignes e inacceptables. Totun blu en gascon n'ei pas briga arressentit com un gallicisme peus locutors, pas mes qu'en anglés o en italian. Au sègle 21, la filiacion de blu dab lo mot francés non sembla pas sautar a l'uelh deu pacan. Blu que hè plan partida deu lexic de la lengua occitana oficiau, qu'ensenhan lo mot en las escòlas aranesas. Escrivans de nòste com Lapassada, Manciet e hèra d'autes que l'emplegan. A mes, blu que i conviu hèra plan dab blau,  cadun dab ua significacion distinta de l'auta. Alavetz, non soi pas convençut que la lengua i ganharé en claretat e riquessa de nuanças dab la disparicion de blu au profieit de blau.  En tot cas, lo mot "francisme",  en lengua francesa, n'a pas briga la significacion qui'u prèsta l'autora. Per sòrta, aqueth mot  francisme non figura pas dens la lista deus mots occitans d'aqueth obratge. Totun, n'i son pas tanpòc los mots gallicisme e francesisme, e aquò b'ei pecat! Arrai! Qu'esperaram dab impaciéncia la segonda edicion ...o melhor enqüèra tà nosautes, la version gascona.

 Per quan un diccionari ortografic, gramaticau e morfologic deu gascon?  Ja seré òra, ja!

 Josiana Ubaud, Diccionari ortografic, gramatical e morfologic de l'occitan Dictionnaire orthographique, gramatical et morphologique de l'occitan. Casa editoriau "Trabucaires" (Canet de Rosselhon, 2011). En venta en totas las librerias deu país, e en las  librerias granas de venta  online de França e d'Espanha.


PS1. Un legedor anonim que m'entressenha e que'm corrigeish sus la grafia de País de Buc dens un comentari ací-dejós. Mila excusas tà l'equipa deu diccionari de Per Noste. En tot cas, qu'ei pecat que lo mot  non sia dens la lista de dauna Josiana.
PS2 (escrit lo 24 de seteme). Un auta legedora, pas briga anonima aquera, e drin mosquilhosa, que m'enviè un mèl hòrt aimable, enqüèra qu'un shinhau gasconofòb(e), tà'm díser, enter autas causas, que lo mot gallicisme i èra plan en la soa lista. E que n'aprofieita tà m'ensenhar un mot qui'm sembla plan beròi: asenada. Totun, asenada, aquò n'ei pas gascon. Qu'èi cercat en tots los mens diccionaris gascons, n'apareish pas dens nat. Qu'endevini que serà ua especialitat culinària regionau,  ua sòrta de tapenada provençau de puç d'aso dab plantas mediterranèas. Enfin, qu'ac supausi. En tot cas, qu'èi verificat dens lo diccionari de madama Ubaud, lo mot asenada que i ei plan present e madama Ubaud que'u m'escrivó plan com cau. Well done, madama Ubaud! Mercès hèra per la vòsta contribucion ad aqueste blòg !

 PS3 (escrit lo 2 d'octobre). Dens un messatge deishat suu sit Gasconha.com, Domergue Sumien que i escriu: "... Lo centralisme francés que tua drin a drin las personalitats culturaus de las regions e deus parçans qui hèn l'arquitectura territoriau d'Occitània en generau e de Gasconha en particular. Lo País de Bug qu'ei un parçan hèra ancian. Qu'ei de dòu har de véder l'incultura e l'alienacion pregona deus nòstes elegits. "

La grafia "País de Bug" emplegada per Domergue Sumien que'm sembla la mes bona. Qu'ei compatibla dab las duas pronóncias conflictivas Bu(t)sh e Buc. Qu'ei susquetot la mes coherenta au còp dab lo gentilici bogés e dab l'etimologia deu mot Bug. Los Boii que son la nacion cèlta a l'origina deu País de Bug. La prumèra letra i deu mot boii que devèva èster un iòd, qu'ei a díser un glide, que non ua vocau. En latin, i que pòt servir tà notar j, Boii = Boji. Bojes (->bogés)  qu'ei la forma de l'accusatiu plurau de la declinason latina de Boius/Bojus.  De Boju(m) , o de Bojes, que devó venir lo nom deu País de  *Bog  (dab la g finau soant a sh o ch com dens passeg -de passejar -e com dens estug - de estujar. Aquera -g qu'ei l'equivalent grafic de -ig finau en catalan: puig cf. pujar , passeig etc, autes còps emplegat en bearnés tanben, cf. Beigbeder per Bèthvéder).  E puish *Bog que's vadó Bug, ua mutacion comparabla a la de potz tà putz, un trèit tipicament gascon, fin finala . Jan Lafitta qu' afirma, dab arguments solides, que la pronóncia deu mot ei plan bush despuish sègles. Que prepausa la grafia lafittana Bux (o sia Bush). Totun, que horneish lo mot qu'ei trobat grafiat Bug dens un manuscrit bearnés. B'ei clar que l'argument de Jan Lafitta non pleiteja guaire per la grafia Buc! La pronóncia buc /byk/ qui trobam dens lo diccionari de Mistral, que podó èster provocada per ua mala interpretacion de la grafia Bug deu manuscrit bearnés. La pronóncia bush que devó èster percebuda, a tòrt, com un gallicisme. E la faussa correccion buc que's podó espandir peu monde deu felibrige bogés pr'amor deu gran prestigi de Mistral.  Que's cau brembar deu felibre bogés Emilien Barreyre qui èra un contemporanèu e un gran admirador de Mistral. Que'ns deishó quauques poèmas escriuts en provençau, o mes exactament en pseudoprovençau, cas excepcionau en Gasconha, en demiei d'un pialat de poèmas en gascon.

Adonc, jo que m'estau dab lo País de Bug o lo Captalat de Bug, gentilici: bogés.