Guardar e güeitar...nham!

En gascon, guardar (var. güerdar) e güeitar (var. guaitar, argüeitar, aueitar...) que son chic o mic sinonims. Que pòden voler díser susvelhar, conservar e espiar. Los dus mots que son d'origina francica (germanica). Notatz que, tà díser espiar en occitan nongascon, qu'emplegan meslèu agachar. Aqueth mot qu'ei completament incomprehensible peus gasconofòn(e)s. Quin e voletz que poscam endevinar qu’agachar ei un variant “dialectau” de güeitar, qui vòu díser espiar?  

De tot biaish, la correspondéncia enter los mots gascons e los de l’occitan deus linguistas n’ei pas tostemps evidenta.

Que vse’n balhi dus exemples.

Quan ua regenta aranesa comanda aus sons escolans de guardar era pissarra, çò qui’us demanda qu’ei d’espiar lo tablèu e non pas de’u conservar. En aranés, com en hèra d’autes parlars gascons, guardar qu'ei lo mot corrent tà díser espiar. Lo mot aueitar (forma sudorientau de güeitar) que i ei coneishut tanben, totun n'ei pas d'us tan corrent en la val. Aueitar, e non pas espiar, qu'ei emplegat en sudorientau en concurréncia dab guardar. 

E quan Pèir Morà e ns'explica dens l'introduction deu son diccionari tot en gascon que pensava guaitar ua fluiditat lingüística en aplicant tau o tau règla, aquò non vòu pas díser que pensava contemplar la dita fluiditat, plan segur.

Se guardar e güeitar e son plan sinonims, totun que i a prioritats de significacion qui pòden variar segon los parlars. N'avem un beròi exemple dab guardar en aranés, mès cada parlar qu’a las soas preferéncias d'usatge. Alavetz, quinas e'n son las preferéncias en la koinè gascona (qui dic en men nhirgo : gascoinés) ?

Espiar que correspón plan a espiar en lengadocian e en catalan septentrionau, o sia agachar en la lengua occitana deus linguistas.

Quan l'espiar ei insistaire o a cercar detalhs, qu'emplegam mirar. Tanben que’ns miram quan e’ns contemplam en miralh. 

Las significacions mes correntas de guardar que son conservar, preservar com en las autas lenguas vesias. 

Lo sens mes corrent de güeitar qu'ei susvelhar (lo tropèth, los nens), hèr atencion, e qu'a tanben lo sens d’espiar a l’esconut. L'expression occitana mèfi! que pòt èster arrevirada en gascon per güeità't! var. guaita-te!! 

Qu’avem tanben aquera interjeccion au còp plan enigmatica e plan gascona : uèra!  ueratz! (o güèra! güeratz!) ! Qu’ei a díser: mira! miratz! Ueratz (güeratz) seguit per un mot que vòu tanben diser quaucòm com aquiu qu’avetz…: ueratz la nòvia  com e ditz la canta. L’etimologia d’aqueth uerar/güerar n’ei pas guaire clara. Lo Lespy-Raymond suggereish que posca venir de güerdar, variant de guardar. Non soi pas completament convençut per l’argument. O mes exactament, l’istuèra non deu pas èster tan simpla,  pr’amor de l’existéncia de las formas cortas uè, uatz (var. güè, güatz), de medish sens e qui s’emplegan de la medisha manèra que uèra, ueratz. Uè, uatz que son presentats peu Palay com de formas imperativas de véder. Qu’ei pòc credible, aquò, ça'm sembla.  Alavetz , que supausi lo gascon ancian qu'avèva un vèrbe  derivat de uelh, quauquarren com   *olhar/ *uelhar, (cf. cat. ullar, cast. ojear, gasc. ulhada, uelhada) tà díser espiar, mirar. Que’s devó morir,  acaçat e remplaçat  peu germanisme guardar. Totun, las formas de l'imperatiu de *olhar / *uelhar que's son fossilizadas dens aqueras interjeccions plan tipicas qui hèn que los gascons... e son tostemps gascons, diumedau!  Las formas cortas uè  e uatz  que poderén viéner  de *olhar e las largas: uèra, ueratz, de *uelhar. Las evolucions foneticas un pòc complicadas de cap tà uè, uèra e ueratz que podón èster facilitadas au còp per la desaparicion deu vèrbe corresponent e, efectivament, per atraccion de, o crotzament dab, las formas imperativas güèrda, guerdatz. Totun, que n’i manca la prumèra persona deu plurau en aquesta conjugason de l' imperatiu de *olhar/*uelhar! Be la devem trobar fossilizada dens l’expression nham! Nham qu'ei sinonim de vedem! (=vejam!). L'evolucion de  *olham  tà nham, aquiu, non pausa pas nat problèma fonetic, que crei. Los linguistas que'm corregiràn, senon. Uè, nham, uatz...Qu'an devut véder a passar sègles e sègles, aquestas formas verbaus deformadas peu briu deu temps!

En tot cas, jo que m'estau dab l'expression sud-orientau aueitar lèg (aver un lèd espiar) apresa de la lectura de las novèlas de l'escrivan d'expression coseranesa Joan Pau Ferré. Aqueth « aueitar lèg » que m’encanta.