Mots gascons: babau, babèca, gavèca. Mots catalans: babau, babeca.

Aqueste article qu'ei tirat de l'article precedent consacrat aus gasconismes en catalan. Que m'a semblat pro long e interessant tà'n har un article en si. Los mots en italic que son los mots catalans qui èi volut comparar aus mots gascons.


Babau:  Lo gascon, l'occitan e lo catalan que comparteishen aqueste mot. Lo mot n'ei pas atestat en catalan abans lo sègle 14, çò qui poderé har-nse'n suspectar un manlhèu. La significacion qu'a lo mot en catalan qu'ei "nèci", ""persona nècia. N'ei pas briga la significacion qu'a lo mot ni en gascon ni en occitan. En gascon, lo mot que designa un personatge mitic, fantastic, orrific, broish, animau imaginari o monstre hèra lèd. Aquesta significacion qu'ei atestada locaument en catalan (significat dialectau segon lo G.D.L.C.). Dongas, aquiu plan que i ei, lo gasconisme clar. Lo babau gascon que'm sembla derivar, mitologicament se non etimologicament, d'un personatge de la mitologia vascona, lo "Gaueko", l'Esperit de la Nueit en çò deus bascos, que i tornarèi mei avath (ved. babeca). Lo mot en gascon que serveish tanben tà designar cucas pas guaire simpaticas com la blata e d'autes "insèctes negres e lèds divèrs" (P. Morà, entrada "babau" deu Tot en Gascon).  Aqueths insèctes negrets e qui hugen la lutz que degón estar considerats com a unha auta manifestacion visibla de l'Esperit de la Nueit, en demei de la quita gavèca, d'aquiu lo nom babau reservat tàd aquesta traca d'insèctes e los mots babèr (sinonime de babau) e babeca tà l'ausèth.  Per contra, en  lengadocian, lo mot babau non presenta nada connotacion especiaument mitica, orrifica, nocturna ne inquietanta, que designa los insèctes o las bestiòtas assimiladas, en generau. Que pòt servir tà arrevirar simplament lo mot gascon cuca (segon lo diccionari d' Alibèrt). Los lengadocians que l'emplegan, per exemple, tà designar la coccinella (vòlamaria etc), çò qui seré un contrasens en gascon.

Babeca. Que designa lo gahús blanc (Tyto alba). Lo mot qu'ei gascon com n'ei dilhèu  gamarús -(<*gamar-hus) (Syrnium alico), lo catalan qu'a òliba (Tyto alba) (ant. e dial.  òbila, mot eretat deus visigòts) e que i trobam tanben lo mot xibeca, un aute gasconisme (de "chavèca", fòrma deu mot cavèca en las Lanas e en Bigòrra.  La fòrma landesobigordana xabeca qu'ei atestada en catalan rosselhonés (Dic. ros. P. Verdaguer) ved. xibaca.  Lo mot babeca que vien de "gavèca" (medisha significacion). La mutacion de g tà  b qu'ei frequenta e non significativa en gascon, la g e la b que i son sovent intercambiablas shens distincion semantica. Com a exemples, que podetz considerar agòr / abòr (en gasc. landés (la) gorra, aragonés agüerro, id., medish etimon que lo mot basco agor qui significa sec); grau / brau (cf. cat. grau, lo de València= fr. grève, de grauus / graua); dauguns / daubuns (cf. cat. alguns, id. ); gavet, gauèc / bauèc  (Rhododendron ferrugineum) cf. cat. gavet, gavec, id. )  etc, etc.. .

En gascon, la "babèca" qu'ei la mair "babau", ua broisha, ua vielha hèra lèda,  mentre lo mot landés "babèr" o "babè" que sap designar  la gavèca (l'ausèth) com lo quite babau (l'èste  mitologic gascon, lo pair babau com la mair babau) (Palay). Aquiu qu'avem los dus mots gascons babau e gavèca plan arreligats enter si. La rason que'n deu viéner de la confusion de l'etimon indoeuropèu *kau ( = cridasser, a prepaus d'un ausèth, segon X. Delamarre, dict. langue gaul. ) qui ei lo de gavèca e de ga(h)ús, ausèths nocturnes (los mots que'ns vienen deus cèltas),  dab lo mot aquitan e basco gau: nueit.

Que i torni tà explicà'm un drin mei.

Lo mot "gavèca" qu'ei etimologicament e semanticament identic a l' oc. (tanben gascon e rosselhonés) cavèca,  fr. chevêche, id.  L'etimon deu mot qu'ei compartit dab gahús e guèhus  (*"càu us", cf. oc: còis, caús , id.), totun lo mot qu'ei ací de fòrma femenizada e afixada dab l'afixe despreciatiu èc (*"Kau èkka").  Lo mot *kauèkka qu'ei d'origina celtica, com ac son "cauannus", probablament, segon jo, d'un mei ancian *"Kau amos" o sia , literaument "(ausèth) "hèra cridassèr, cridasserissime" > gasc. chavan (manlhevat deu santoniés), fr. chat-huant; autanplan "kau etta" -> fr. chouette; e, fin finala,  *càuus dont los autes mots dejà mencionats e son tots derivats afixats. Entà léger l'article consacrat a la familha etimologica de gahús, qui includeish "cauva" deu mot soritz-cauva (i en fr. chauve de chauve-souris) com los mots gascons cava (o caua) qui designa locaument l'agraula (un germanisme, deu francic kaua, agraula, medish mot que lo mot celtic *kàuos, *càuus, totun emplegat tà designar un corvid en çò deus germans; cf. tanben lo mot gascon chauga, manlhèu d'òil, qui designa ua espècia de corvid, Coloeus modenula) , ved. acitau.

 Lo" babèr" (qui pòt estar autanplan masculin com femenin, aqueste detalh qu'ei significatiu, que i tornarèi) qu'ei  plan sinonime de "gavèca" en gascon landés  e que sap autanplan significar "lo babau" com la "mair babau". Segon Palay lo mot babèca que designa especificament la "femelle du Babau" (sic),  ua broisha, ua vielha hèra lèda. Lo fèit que babèr- a l'evidéncia reconstrusit a partir de babèca- e pòt servir tà designar la mair babau e la gavèca e lo fèit que lo quite mot babeca en catalan e designa la gavèca que'ns permet de supausar la medisha dobla significacion tau mot babèca en gascon, aumensh en quauque lòc e en ua cèrta epòca. (EDIT lo 9 de gèr de 2016:  Efectivament, babèca que designa la cavèca en Lavedan (Ausèths, F. Beigbeder, d'après l'ALG).

Jo que crei la relacion semantica enter babau e gavèca qu'ei a cercà's en la mitologia vascona. En efèit, lo mot gascon "gavèca" que's pronóncia generaument (sauv en la zòna d'antiga influéncia navarresa autorn de Bearn com en d'autas zònas,  perifericas, de l'airau gascon) "gauèque"  o com lo mot  basco "gaueko"  (lit. "lo de la la nueit"). Gaueko qu'ei lo nom de l'Esperit de la Nueit en çò deus bascos. Que pòt demorar invisible o préner ua fòrma quina que sia, que 's transfòrma sovent en monstre o en animau nocturne e/o negre e inquietant com gahús, tinha-hus, lop negre, taure negre… A Gaueko non l'agrada pas briga que los umans e sorteishin de l'ostau de nueit. "La nueit entà lo de la nueit, lo dia  entà lo deu dia!!!" (Gaua gauekoentzat, eguna egunekoentzat!) qu'ei çò qui crida generaument  Gaueko quan rencontra un malurós (mei sovent ua gojata)  qui ei a har cuentas dehòra de nueit. E Gaueko de se l'emportar a tot jamei.   Lo babèr o babau gascon que'm sembla representar un avatar d'aqueste gaueko. Lo mot babèr e dilhèu babau que'm semblan poder derivar - au mensh en partida-  de gaueko a partir de la fòrma romanizada deu mot qui's confon dab gauèca -> *bauèca/babèca -> babèr e babau  reconstrusits o dedusits a partir de las arraditz supausadas de babèca e *bauèca. L'evolucion de gauèca  tà babèca que podó estar influenciada per un mot d'etimon indoeuropèu  (lo deu mot baboïn) emplegat tà nomentar personatges, sovent lèds e espaventós, de condes mainadècs en mantuas lengas europèas, dilhèu lo quite mot babau (plan atestat en francés ancian) o un mot foneticament pròishe. Totun la relacion estreta, au còp fonetica e semantica-qui uneishen lo mot babèca (la mair babau) e lo mot gavèca (l'ausèth) qu'ei significativa e tipicament vascona /gascona. Pr'amor de l'ahur deu mot babèca, aqueste mot qu'avè d'estar assimilat a un personatge femenin,  la mair babau.  Que calè dongas un mot entà masculinizà'u o mei precisament neutralizà'n lo genre. Qu'ei interessant de constatar lo mot babèr - qui sap designar lo babau, la mair babau e la gavèca- qu'accepta los dus genres, autanplan "lo" com "la" babèr (Palay). Gaueko n'ei pas sexuat, que's pòt gahar, per exemple, l'aparença de taure com la de vaca. Lo mot babau - possiblament adoptat per confusion dab un mot omonime o semblant com ac suggereish la significacion deu mot babau en catalan (absenta en gascon, en tot cas lo contemporanèu)-  que poderé aver, se non provocat, aumensh facilitat la transformacion gauèca -> babèca. Babau  que s'assembla au quite mot babèr en  presentant, faussament, l'"arraditz " bau (=gau, babèr = gaue o sia nueit en basco) de *bauèca.  Quant a la significacion particulara de nèci qu'a lo mot babau en catalan normat, que cau remarcar qu'èra precisament la deu mot de francés ancian "babau" sinonime de baboe (a l'origina deu mot baboïn). Gallicisme?  En tot cas, l'imprenta de la mitologia vascona que m'apareish hòrt clara en la definicion gascona deu mot babau e que l'arretrobam conservada en catalan dialectau, de fèit probablament gascocatalan.

N.B. L'imatge de Gaueko qu'ei emprontat a:
 http://cmapspublic.ihmc.us/rid=1GZP6HMTD-125Z46T-
VWJ/Recursos%20para%20mitolog%C3%ADa%20vasca

Los autes imatges que son tirats de wikipedia.

EDIT 9/1/2016 Lo babau (sic) com a personatge espaventós de condes mainadecs qu'ei espandit per Galloromania tota e peu maine italian (ved. lo prumèr  comentari). N'ei pas especificament gascon.  A l'evidéncia, lo babau qu'ei estat assimilat peus v/gascons  a un personatge de la lor mitologia, l'Esperit de la Nueit, lo gaueko deus bascos, d'aquiu lo nom de "babau" o "babèr"  balhat tà la gavèca (babeca en catalan) e tà la blata (Palay, Tot en Gascon) , animaus nocturnes o qui cèrcan l'obscuritat.  Que devón estar considerats, hens la ment populara, com a manifestacions visiblas de l'Esperit de la Nueit qui, en condes bascos, e's gaha sovent ua fòrma animau tà aparéisher aus umans.

EDIT 10/1/2016 Que caleré investigar la possibilitat d'un empront francés -aumensh semantic-  tau mot babau en catalan pr'amor de la significacion de nèci qu'a lo mot en las duas lengas, significacion qui pogó estar influenciada peu mot "bébête" en francés. De la medisha faiçon, aqueste mot francés babau con·honut dab bébête (qui a un doble sens: nèci e bestiòta) que poderé aver ajudat a la signifcacion de bestiòta qu'a gahat lo mot babau en lengadocian.