dimarts, 10 de setembre del 2019

Cambiament de genre de prèsts gascons en espanhòu e en occitan: marraisha, tornada, bèrla, Maremne, *lugra, a l'arronç.

Lo gascon qu'a balhat mots ad autas lengas. En passant deu gascon tà l'auta lenga, que pòt ocórrer lo mot que càmbie de genre .  A còps, aqueste fenomèn que pòt estar botat en relacion dab las caracteristicas foneticas deu gascon occidentau.

Aquiu qu'avetz dus exemples dejà vists, dab mots lanusquets e/o bascogascons (i.e. gascon de la Còsta Basca) balhats a l'espanhòu.

Marrache s.f.  (en gascon de Baiona, segon Palay in Suppl. Dic.) (var. marracho s.f.  en Guiana segon lo TdF), o sia en grafia alibertina: marraisha s.f.; en  fr. chien de mer, sorte de squale. Lo mot que vien deu galò: marache, (s.f.  fr. sorte de squale, requin, fòrma romanizada  deu mot breton morc'hast var. morc'hach (raquin, literaument: canha de mar.).

Qu'avem dejà vist lo mot que viatgè deu gascon, probablament lanusquet o de la còsta basca, tà l'espanhòu:

Gascon lanusquet o basco marrache (en grafia alib.: marraisha, s.f.) - > esp. ancian  marraxo (s.m.) - > esp. modèrne (a partir deu sègle 17) marrajo s.m. (fr. squale, requin).

Lo mot breton que contunhè un deus sons camins de l'espanhòu tà... l'occitan (lengadocian).
En efèit, de manèira interessanta, lo mot espanhòu "marrajo" qu'estó emprontat per l'occitan (lengadocian maritime) qui l'adaptè devath la fòrma "maraco" (grafia deu TdF)  (s.m.) adaptat en grafia alibertina en  "maraca" (s.m.) per J. Ubaud (Dic. ort. oc.). Lo mot qu'ei plan masculin en occitan e que i significa esqüale, raquin. Normaument, en lengadocian orientau, la "a" pòst-tonica finau consèrva lo son "a". Aquiu la prononciacion qu'ei "o" segon lo TdF, un lèish deu mot espanhòu.

Dongas que podem resumir la seguida:

Gasc. Le marraisha (s.f) ->. esp. ancian el marraxo (s.m.)  -> esp. modèrne. el marrajo (s.m.)  ->  oc. lo maraca (lou maraco en grafia deu felibrige)  (s.m.).

Adonc qu'avem aquiu un exemple de mot viatjaire breton morc'hast  (s.f.) romanizat en galò , puish passat peu gascon qui n'assegurè la geminacion (rr) puish lo gascon que'u balhè a l'espanhòu, çò qui provoquè lo cambiament de genre (s.f. - > s. m.)  e, fin finala, lo mot espanhòu qu'estó emprontat per l'occitan qui l'adaptè en "maraca" (s.m.) (en grafia mistralenca maraco). Estonant, lo viatge, non?

En catalan, que i co-existeishen dus mots derivats deu mot gascon "marraisha". Lo prumèr qu'ei "marraix" (s.m. fr. requin, en part. "requin-taupe"), possiblament - totun non necessàriament-  via l'espanhòu ancian marraxo. Que i a tanben locaument en catalan lo mot "marraco" qui designa, a Tarragona, ua sòrta de monstre de la tradicion populara. L'origina deu mot que n'ei la fòrma modèrna deu mot en espanhòu: marrajo. En fèit, en espanhòu, lo mot que s'i a gahada ua dobla significacion. La significacion originau deu mot, "raquin", "esqüale", qu'ei conservada, plan segur, enqüèra que lo mot b'ei  pòc emplegat dab aquesta significacion uei lo dia, remplaçat per un aute mot: "tiburón". Totun l'espanhòu que n'a derivat un adjectiu marrajo/a qui significa faussilhàs, perfide, mandret, d'emplec plan viu, eth. Lo mot catalan marraco qu'ei ua adaptacion d'aqueste mot.

En gascon, que i a  tanben duas formas deu mot, com en catalan. Prumèr, lo mot emprontat au galò (probablament per difusion a travèrs lo peitavin-santongés) marraisha, a l'origina primària de totas las fòrmas ibericas e de l'occitana. En gascon que i trobam tanben lo mot "marraca" (s.f.), sinonime de telaranha (fr. toile d'araignée), aqueth que vien de l'espanhòu "marraja"qui significa(perfida, faussilhassa. Com ac podetz véder, lo noste mot breton mar(r)ache que hasó un viatge anar e tornar enter gascon i espanhòu!

Adara que voi tornar au mot... "tornade", fòrma de tornada (tournade), qui jo supausi arcaïca e d'origina geograficament localizada (estrem sud-oèst deu maine gascon, deu costat de Baiona e de Sent Sebastian).

Gasc ancian  tornade s.f. (uei tournade, en grafia alibertina:  tornada: fr. 1- volée, châtiment - >  2- t. meteorol. :  tornade ) - > esp.  tornado s.m. (fr. la tornade).

Lo mot "tornada" qu'ei evidentament 100 % gascon.  La vila de Baiona qu'avè ua hòrta activitat maritima, de tradicion flibustièra a mei de caçaires de baleias. En 1554,  lo corsari Jan de Sore e la soa flòta de vaishèths partits de Baiona que prengón la vila de Santiago de Cuba e que l'arlandegèn shens pietat, causant la ruina definitiva de la vila.  N'èi pas nat dobte que la significacion meteorologica deu mot tornada e la soa fonetica particulara: "tornade" be son d'origina baionesa e n'an pas arren a véder dab la tronada.  Sus la conservacion de la prononciacion de la "o" pretonica deu mot "tornade", que podetz consultar las remarcas qui n'èi hèit au pòst passat, que las torni arrepréner d'ací un pòc enlà. De notar que D. Sumien, enganat per ua ipotèsi etimologica borida e arreborida, pro complicada, e qui non hè pas nat cas de l'existéncia deu mot en gascon, que  recomanda l'adopcion en occitan de la fòrma espanhòla : (lo) tornado (s.m.), en plaça de la fòrma gascona: la tornada (ved. aquiu). O sia que lo cambiament de genre, que l'observam aquiu en occitan tanben.

Gasc baionés. ancian (le) tornade ( gasc. generau: la tournade -. alibert. la tornada) s.f.  - > esp.  (el) tornado s.m. (fr. la tornade) - > oc. (lo) tornado (Sumien).

Un aute exemple similar qu'ei le bèrla (le bèrle) (deu gallo-latin se non galés= berula, s.f. : creishon, bèrle; en protoceltic berura, s.f., id.) qu'arretrobam com a berro (s.m.) en castelhan, aragonés e galician; berru (s.m.) en astur-leonés. Lo mot n'ei pas portugués. Qu'ei probable lo gascon que prestè lo mot a l'espanhòu e, indirèctament, a las autas lengas d'Espanha (lhevat lo catalan). 

Aquest procèssus de cambiament de genre, que'u podem botar en relacion dab duas caracteristicas de la varietat de gascon a l'origina deu passatge deu mot a l'espanhòu.

Prumèr, la fòrma de l'article definit femenin lanusquet e bascogascon  "le", aisidament con·honut dab un article masculin peus Espanhòus. Que cau remarcar, d'aulhors qu'a Passaje /Pasaia au ras de Sent Sebastian (Guipuscoa), l'article definit en gascon  b'èra vadut epicèn. Tant la fòrma masculina de l'article definit com la femenina qu'èra "le". Qu'ei un euskarisme en gascon. Aquesta informacion suu caractèr epicèn de l'article gascon au Guipuscoa, que l'avem mercés a l'article de Serapio Múgica (ved. aquiu) e qu'ei confirmada peu tèxte de la cançon Aitona Ixidro Elusu en gascon de Pasaia - Passaje  publicada per Firmin Iturriza de cap a las annadas 1950. Que i legem:  le niñ ploraue fr. l'enfant pleurait (ved. aquiu). Notatz, en passant, la fonetica de la fòrma verbau "ploraue" (de léger a la faiçon espanhòla e non occitana). Lo gascon de Passaje presentava trèits fonetics particulars, possiblament arcaïzants, per arrepòrt au biarnés com la conservacion de la prononciacion /o/ de la o pretonica, que non /u/, totun non pas a tot còp, dilhèu pas sonque en mots on la o s'i trobava en combinason dab "r" . En gascon passajar (passajar:= de Passaje), qu'escrivèvan en grafia espanhòla,  pausats per exemple: "ploraue" (e non pluraue);  per contra plan "supat" e non "sopat" (cf. l'article de Múgica, sopat en gr. alibertina, soupat en gr. IBG). En gascon de Baiona-Anglet-Biàrritz (BAB), qu'arretrobam aquesta faiçon de prononciar la o pretonica vesiant la r. Que podem léger, per exemple,  "oratge", "florete", "trobat" etc.  aus poèmas de l'escrivan baionés Justin Larrebat en plaça d' "ouratge", "flourete", "troubat" qui èran las fòrmas emplegadas en biarnés contemporanèu de Larrebat  e en gascon occidentau de manèira generau  cf. las "Poésies Gasconnes" de Larrebat e l'abans-díser d' Henri Gavel on aqueste trèit particular deu gascon baionés i ei soslinhat. Aquesta observacion que hè hòrt probabla l'origina baionesa deu mot "tornade" (sic). De notar en biarnés, lo toponime "Ortès" (fr. Orthez dab o prononciada o e non /u/,  en gascon com en francés) que testimònia  tanben, de manèira fossilizada, d'aquesta faiçon anciana de prononciar.  Ua auta particularitat deu gascon de Passaje qu'èra la prononciacion de la v intervocalica a la faiçon deu gascon generau: /w/,  mentre qu'èra passada a /β/ en gascon de BAB com en parlars de Biarn (hòra Vic-Bilh).


Dusau,  en gascon occidentau, la "a' pòst-tonica a la fin deus mots no's diferéncia pas foneticament de la "e"pòst-tonica. Que hè impossibla la deduccion deu genre d'un mot a partir de la simpla terminason e o a.  Negue o nega que's pronóncia tot parièr en gascon lanusquet. Qu'ei ua caracteristica compartida enter lo gascon occidentau e lo catalan orientau (negre = negra).

Que podem observar aquesta caracteristica de las "e" e "a"  pòst-tonicas con·honederas en gascon occidentau  qu'ei autanplan a l'origina de quauques cas de cambiament de genre de mots gascons  especificament passats tà l'occitan.

Qu'ei lo cas dab Maremne (cf. "Lo Marensin e lo Maremne d'autscòps") vadut "Maremna" en occitan segon Sumien e lo Jornalet. En gascon, la "e" pòst-tonica de Maremne (deu lat. maritimu-) qu'ei de sostien, n'ei pas etimologica, exactament com la deu toponime catalan  Maresme (El Maresme) qui'n partatja exactament la medisha origina etimologica.

Adara que sec un exemple qui, au contra deus qui precedeishen, n'ei pas sonque deu maine teoric, que demora ipotetic. Que s'ageish deu mot occitan "lugre" o "lugres,  mot masculin o masculin plurau.  Jo que jògui ua confusion de genre e aquiu qu'avetz las rasons. En occitan deu prumèr quart deu sègle 19, segon A. Fabre d'Olivet (Dictionnaire de la Langue d'Oc rétablie),  lugres (s.m.p.) que significava:  1- astres, estelas, 2- per metafòra, uelhs . En gascon contemporanèu, ne trobam pas lo substantiu sonque devath fòrmas de las afixadas com lugran dont la significacion ei: 1- astre lusent, estela, 2-uelh 3- locaument: lugranhet (fr. ver luisant) (Palay); autanplan en Gasconha garonesa, que i trobam  lugret, var. alugret (1- estela, 2-eslambrec) (ved. lugret, TdF). Tots aqueths mots afixats que son masculins. Lo brèç deu mot "lugre" qu'ei probablament garonés, cf. lo libe de G. Balloux suus mots de la Natura en Gascon garonés. Lugret qu'ei autanplan emplegat peu poèta agenés Jansemin (1798 - 1864) dab la significacion d'estela (TdF). L'origina d'aqueste mot "lugre" qu'ei galesa. En efèit, *lugra (s.f.) que significa "lua" en (proto-)celtic e la significacion etimologica deu mot qu'ei (la) lusenta (ved. los diccionaris de proto-celtic, per exemple lo celticon  de l'Universitat de Guallas, aquiu). En celtic, lo mot qu'ei plan femenin, com luna en latin, d'etimologia analòga se non cognat (luna < *lugh-na ved. Delamarre Dic. Gaul.). L'existéncia deu mot alugret que permet de postular lo mot qu'èra tanben femenin en gascon ancian: la lugra (o la lugre en grafia anciana) - > l'alugra (l'alugre) -> l'alugret. De la medisha faiçon, lugra ou lugre (s.f.) - > lugret -> lugre (s.m), puishque *lugra e lugre e's pronóncian parièr en gasc. occidentau. Lo mot gascon "lugran" (s.m.), derivat afixat e sinonime deu mot "lugre", qu'empacha tota confusion de genre.  Lugret e alugret, tot parièr. Jo que supausi lo mot *lugra (s.f.) qu'estó  espudit deu gascon, remplaçat peus sons derivats vaduts masculins per afixacion. En occitan, la significacion d'astre lusent, estela, deu mot "lugre" (s.m.), plan atestada per Fabre d'Olivet (1820), qu'ei desconeishuda au TdF. Que sembla largament perduda, non la tornam trobar en nat diccionari occitanista contemporanèu, sauv error  de part mea.  En occitan, "lugre" (dab la significacion d'astre qui luseish) qu'ei estat remplaçat per "lugarn". Totun, la significacion deu maine astronomic qu'a lo mot occitan "lugarn" que resulta probablament de l'influx deu mot"lugre" via lo son derivat e sinonime gascon  "lugran". L'etimon de "lugarn" qu'ei lo mot proto-celtic loukarnon var. loukarna (s.n). qui significa  lampa, lum artificiau (ved. los dic. de proto-celtic, per exemple lo de l'Universitat de Gualas, consultable aquiu). Lo mot occitan "lugarn" qu'ei cognat deu mot fr." lucarne", deu mot breton "lugern", etc. En fr. ancian "lucarne" = fr. "lampe", "torche", "flambeau" (Ved. l'entrada lucarne au Dic Godefroy) ; en breton "lugern" = quauquarren qui luseish, qui brilha. En las lengas celticas de Gran Bretanha e d'Irlanda , los cognats deu mot occitan lugarn (guallés llugorn, cornic lugern, gaelic ancian lócharn, irlandés lóchrann ) que i significan tots "lampa", n'i trobam pas nada traça de significacion astronomica.

Per fin, qu'acabarèi dab ua locucion gascona a l'arronç qui significa a l'abandon. Arronç (s.m.) qu'ei lo derivat post-verbau d' arronçar qui significa gitar (dab violéncia), abandonar. L'etimon qu'ei debatut. Segon jo e en contra de Wartburg, arronçar qu'ei un derivat de honsar e ua varianta d'ahonsar e qu'auré a escríve's arhonsar (etimon: fundus). La fòrma occitana "ronçar" que'n seré ua ipercorreccion. En espanhòu que tornam trobar aquesta locucion "a l'arronç" adaptada especificament au registre nautic devath la fòrma "a la ronza" qui significa "a la deriva" (per ua barca, ua nau etc). En catalan qu'ei a la ronsa, id. Qu'ei un gasconisme clar en las duas lengas, segon jo.