Aitona Ixidro (cançon en macaroni basco-castelhano-gascon de Pasaia- Guipuscoa, sègle 20)

Aqueth post qu'ei dedicat au men compatriòta vascon Asier G., de Bilbao.
A Pasaia (Pasajes de San Juan) (Guipuscoa), lo gascon que i èra parlat dinca l'entrada deu sègle 20. Traças de gascon que son enqüèra de (mes o mensh) bon reconéisher en cançons tradicionaus d'aqueth parçan. Un exemple d'aqueras cançons, arrecuelhut e publicat per Fermín Iturriza de cap a 1950 qu'ei Aitona Ixidro (Pair-Gran Isidòre, en basco). Lo gascon que i ei hèra deformat, cantat per monde qui'u parlavan pas mes despuish aumens duas generacions, totun que i podem reconéisher gasconismes de gran interés lingüistic. Que vse'n prepausi un assai de virada en gascon clar. La version arrecuelhuda qu'ei com sec:

Aitona Ixidro

Elusu belt tort

Que contentico estagua

Pixa tasunlo

Aita arotza

Que le ville bortsou

Para que se dorma

Le niñ con Vou

Le niñ ploraue

San José le dit

Aguinta chinet pisque

Que le ville granit.

De notar: estagua, deu gascon estaua (que non estaba), prumèr element qu'amuisha l'abséncia de betacisme de la u intervocalica en gascon de Guipuscoa, en contra deu de Baiona. En gascon maritim (lhevat lo baionés) estava que's pronóncia [ǝs 'tawǝ], en baionés: [ǝs 'taβǝ].

pixa tasunlo Aita arotza: que compreni: (de) pujar tà çò'n lo aita arotza,

Aita arotza que vòu díser pair hustèr en basco, doncas: pujar (- e non pishar ;)- tà casa deu pair hustèr . En gascon, pujar que's pòt prononciar püyà o püjà. En gascon maritim, que s'i esperaré meslèu püyà. Totun, dens lo lexic de Múgica, minja qu'ei grafiat minche, çò qu'amuisha la j que i podèva soar j (vadut sh) en gascon guipuscoan, doncas la transformacion pujar > pishà grafiat pixa, qu'ei possible.

Que le ville bortzou: que li vui cantar vèrs. Qu'èi supausat ville = vulh. Vui o vulh qu'ei la 1a persona de l'indicatiu present de voler en gascon maritim -o sia voi en gascoinés e en aranés. La u occitana o francesa, qui n'existeish pas en espanhòu ni en basco de l'Estat espanhòu, que devèva èster de mau prononciar peus descendents deus gasconofòns guipuscoans. Que trobam bèths exemples de remplaçament de u per i en aqueth tèxte. Que la e finau sia dens la version originau (vulh, vulhe o vulha ?) o ahijuda mes tard peus non-gasconofòns no'm sembla pas clar.

Los pronoms gascons lo /lu/ e li /li/ son absents en aqueth tèxte, remplaçats per le.

bortzou= supausi de " bertzo" : versificar en basco, bertzo = vèrs . En gascon maritim, la e, tonica o non, qu'ei prononciada /ǝ/ e non /e/, d'aquí possiblament la derivacion bortzou, fòrma "gasconizada" de bertzo. En gascon de Labord, ò que's substitueish frequentament a e en posicion tonica: huòc per huec, aveisher (a Anglet) o avòisher (a Urt) per aver (aushut = avut).

para que se dorma, notatz lo gasconisme dorma, cast. duerma.

Le niñ con vou (lo nin dab bueu). Aquiu, lo mot gascon nin que's tròba crotzat dab l'equivalent espanhòu niño, notatz tanben la confusion entre las fòrmas masculina e femenina de l'article definit en gascon maritim: le (/lǝ/) e non lo (/lu/). Le qu'èra utilizat autanplan tau masculin com tau feminin en gascon de Pasaia. Qu'arretrobam aquera particularitat dens lo lexic de Múgica.

Vou: probablament bòu, fòrma de bueu qu'arretrobam "a l' oèst de las Lanas" (segon S. Palai). A Urt e Anglet (Labord gasconofòn), qu'ei beu. Sus la substitucion ò/é, vejatz en-haut a bortzou. Aqueth bueu qu'ei lo deu presep.

Le niñ ploraue (clarissim, notatz enqüèra un còp l'abséncia de betacisme de la u intervocalica en gascon maritim de Guipuscoa). En gascon maritim, la a atòna finau soa parièr com e, [ǝ], aqueste son n'existeish pas en basco ni en castelhan. Dens aqueth tèxte, l'an corregit en a (estagua, cf. castelhan estaba) o en e /e/ : ploraue (com en aranés). De notar: ploraue e non pluraue, probablament per crotzament dab l'espanhòu lloraba.

San José le dit (Sant Jausèp li ditz):

Aguinta chinet pisque: arretén-te un pòc chinet

aguinta: fòrma deu castelhan aguanta de aguantar: suportar.

Segon ua monografia de Serapio Múgica consacrada aus gascons de Guipuscoa e pareishuda en 1923, dab un lexicòt inclós, pisque que vòu diser un pòc. Doncas pisque n'a pas arren a véder dab puishque mès qu'ei plan un aute basconisme. Piska, varianta de pixka, que vòu díser un pòc en basco. En gascon de Guipuscoa, qu'èra doncas prononciat "a la negre": pisque.
Aguanta chinet pisque / que le ville granit : Arrèsta un pòc, chinet / que't (que'u) voi grandit.

Granit qu'ei la fòrma plan gascona per grandit.

Sus la monografia de Múgica, i tornarèi dens lo pòst qui vien.

que le ville granit : voi que grandescas (lit. puishque lo vui grandit).

Elusu: pas clar per jo, dilhèu lo nom de l'Isidòre, fòrma crotzada de elisa - glèisa en basco- e iusu -gesú ?

Belt < beltz = negre, maishant, lèd (en basco)

-------

Doncas, aquò que't da:
Aitona Ixidro Elusu (Pair-Gran Ixidro Elusu),

belt tort ((quin) lèd tòrt),

Que contentico estagua (que contentet èra)

Pixa ta sun lo aita arotza (de pujar tà casa deu pair hustèr).

Que le ville bortsou (que'u voi cantar vèrs )

Para que se dorma (tà que s'endromesca)

Le niñ con vou (lo nin dab bueu).

Le niñ ploraue (lo nin plorava).

San José le dit (Sent Jausèp que'u ditz:)

Aguinta chinet pisque ("arretén-te chinet un pòc)

Que le ville granit. (voi que grandesca(s)").

Aquera cançon qu'ei suu sit deu grop vascon (basco-gascon) xarnegue.

Edit: alguns comentaris per als lectors catalans (em cal cuidar el meu lectorat majoritari, e!).

Primer, un petit vocabulari gascon-català.

Pair-Gran (pronunciat pai gran) = iaio, avi

tòrt = coix

tà (o entà) = a (moviment, destinació), per a

Pair (pronunciat pai) = pare

vui o vulh (pronunciat /büi/ o /büll/) en gascó maritim, aquí bille (vulha o vulhe) per influència de la fonetica espanyola , ü = u francesa, és voi /bui/ en gascoinés e en aranés, vull en català. Aquesta cançó va ser recollida a Pasaia en 1950. En aquesta època, el gascó com a llengua vernacular - parlada per bascos de Guipuscoa del segle 12 a la debuta del segle 20- hi era extint però s'hi pot trobar traces de ben evidents en aquest non-non nadalenc.

pujar (pronunciat püyà o püjà segons els parlars): sembla que hi hagi una confusió -volguda o no- entre pujar e pishar/ pixà/. Pishar (pronunciat pixà com en català) vol dir pixar, el mot és també basc: pix en basc és un manllevat directe del gascó pish (pixada, orina). Pix egin = pixar (lit. fer pixada). Opino per pujar i no pishar, en particular a causa de ta qui segueix pixa. Tà és un mot tipicament gascó (adoptat tanben per l'aragonés), forma abreviada de entà = a (amb moviment) o per a.

bueu (variants: bòu, beu, buu )= bou, escrit vou aquí.

presep = pessebre

Sent Jausèp que'u ditz = Sant Josep li diu

nin, chin= nen

chinet = nenet

(en)gran(d)ir= fer-se gran

Ara en teniu la meva traducció completa en català:

L'avi Isidor Elusu,

(quin) lleig coix,

que contentet s'havia posat

de pujar a can Pare Fuster!

Li vull cantar versos

per tal que s'adormi

el nen amb bou.

El nen plorava,

Sant Josep li diu:

aguanta un poc, nenet,

que vull que et facis gran.