Doble sens e engèni gascon.

Au gascon non l'agradan pas briga los mots de significacion ambigüa, e que s'an inventat mei d'ua manèra tà resòlver l'ambigüitat. Aqueths gasconismes que marcan l'engèni de la lenga deus gascons.

Un cas plan conegut qu'ei lo vèrbe pensar qui pòt voler díser suenhar  (cuidar en catalan) e imaginar, saunejar...perpensar, qué! (pensar en catalan). Lo vèrbe perpensar qu'ei un gasconisme qui permet de sortir de l'ambigüitat semantica de pensar. En gascon, un pensaire qu'ei un suenhaire, un infermèr,  que non un perpensaire (cf. Lespy, Palay). L'emplec de pensaire tà diser perpensaire o pensador qu'ei un "onguesisme" (occitanisme non gascon). En catalan tanben, l'ambigüitat qu'ei estada resolguda. Lo significat de suenhar  deu vèrbe pensar qu'ei cadut en desús, totun qu'existiva plan hens la lenga antica (cf. Alcover-Moll). Pensar dab lo significat de suenhar qu'ei estat remplaçat per cuidar (deu latin cogitare). Atau, en catalan contemporanèu, (un) pensament qu'ei tostemps sinonim de (una) pensada.  En francés, l'ambigüitat semantica deu mot penser, eretada deu vèrbe  latin pensare,  n'ei pas estada lhevada sonqu'a l'escríver,  mercés ad ua reformeta ortografica (penser vadut panser).

Un aute cas plan conegut d'ambigüitat en gascon qu'ei lo deu doble vèrbe horar. Un que vien deu latin fullare (catalan follar, leng. folar, fr. fouler), l'aute  deu latin forare (leng. forar, fr. forer, prt. furar). Lo gascon que s'a resolgut lo problèma de l'ambigüitat semantica gràcias a dus gasconismes (o aumens un gasconisme e dilhèu un  manlhèu). Lo prumèr qu'ei pèhorar ("horar dab los pès"), derivat de horar (fullare).  Lo segon qu'ei horadar, qui ei ua reconstrucion a partir de horat qui arretrobam hens las lengas latinas meridionaus en contacte dab lo gascon  (esp. horadar, cat. e  arag.   foradar) e  qui lo gascon s'estima mei d'emplegar  quan los occitans non gascons e dísen forar. La forma corta horar sinonima de horadar qu'ei caduda en desús, probablament victima de la soa omofonia dab l'aute vèrbe horar. Aquera forma demora  fossilizada hens la toponomia  (Pèirahorada) .   On aquera forma longa apareishó prumèr? En gascon tà evitar la confusion dab l'aute horar?


Un tresau cas qu'ei lo deus omonims gat (cat. gat, leng. cat, gat) e gath (cat. gall, leng. gal), qui's va resòlver per l'extincion quasi generau d'aqueth darrèr mot au profieit d'ua seria de sinonims incluant-i lo biarnesisme  hasan au costat de poth e deus meridionalismes galh, galhe, galho..., etc.


Totun, que i a quauques cas qui los gascons i pòden emplegar un solet mot o ua medisha expression  tà díser ua causa e lo son contrari, d'ua manèra qui non mancarà pas de suspréner lo qui n'ei pas gascon. Un exemple qu'ei coma (var. comba)  (deu mot latin popular d'origina celtica cumba) qui pòt designar ua depression geologica (significat etimologic) e...un tuc, un pujòu.  Unha ambigüitat semblanta caracteriza lo medish mot "coma" en catalan  on, a mei de la dita depression, lo mot e pòt designar ua pradèra situada au som d'un tuc.  Totun, que cau senhalar lo gasconisme baticomba (var.  baricomba, de vallis + cumba) qui permet de designar especificament la depression.  Un aute exemple qu'ei lo vèrb chautar (o shautar): las locucions que me'n chauti e me'n chauti pas que pòden estar completament sinonimas enter si en gascon. En realitat, la significacion de chautar que depen, aquiu tanben, deu parlar. N'i a qui emplegan que me'n chauti tà diser quaucòm com que me'n foti, mentre, tà d'autes, que serà tà exprimir lo contrari. Un tresau exemple que serà trigà's, qui pòt voler diser pèrder temps, hicà's en retard,  autanplan  amanejà's, esdeburà's o sia... destrigà's, qué! Aquerò tanben que marca l'engèni deu gascon.



NB Edit (27 d'agost de 2013). Lo diccionari etimologic de la lenga espanhòla (J. Coromines) que ns'ensenha horadar qu'ei atestat en espanhòu despuish lo sègle 12, mentre que foradar en catalan remonta au sègle 14. Qu'ei donc probable que tant en catalan com en gascon, lo mot qu'ei estat manlhevat de l'espanhòu. Alavetz, horadar, com galho, que son meridionalismes qui an remplaçat horar e gath, en perméter atau d'evitar la confusion dab los omonimes  horar (pè-horar) e gat.

.

Abandoar e abandonar

Un deus trèits mei caracteristics deu gascon qu'ei la pèrta de la n intervocalica latina: ua, lua, cosia. Aquera caracteristica qu'aparta lo gascon de l'occitan e que l'aprèssa de lengas de la peninsula iberica: basco e galaïco-portugués. L'engèni de la lenga gascona qu'a tirat profieit d'aquera caracteristica fonetica tà  afinar e enriquir lo son lexic en i includir  pars de mots  totaument desconeguts en occitan non gascon com, per exemple, cosina e cosia, abandonar e abandoar.
L'occitan referenciau non sap diferenciar cosia (lo membre de la familha. cosina en catalan) de cosina , (o sia cuïna en catalan), que n'a pas sonqu'un solet mot tà virar  los dus (cosina). Lo gascon n'accepta pas confusions d'aqueth escantilh, e quitament en parlars gascons periferics qui la n intervocalica latina i ei conservada, los dus mots que i son distinguits:  cosia que s'i vira per cosina e cosina per codina.
En gascon qu'existeish un aute faus-doblon caracteristic: abandonar e abandoar. Com cosia e cosina,  abandoar e abandonar que son cadun d'etimologia distinta. Abandonar qu'ei un gallicisme,  que vien d' abandonner  (o sia a ban donner, originaument deishar en poder o juridiccion de quauqu'un, deu francic ban: juridiccion ) e que n'a las significacions. Lo son faus parion abandoar qu'ei un gasconisme, construsit a partir de bandon (estrem) derivat de banda, deu francic binda. Abandoar qu'a, o qu'avè, lo sens generau d'imprimir un movement repetit en forma  d'arc de cèrc e en anar e tornar d'un estrem tà l'aute. Segon los parlars, lo mot que s'a prengut sens deus especializats. A Luishon, abandoar que significa jumpar, breçar. Hens las Lanas que significa har soar las campanas, abranlir. En Bigòrra, un abandoader qu'ei un eslagèth (flagell en cat.).  En Aran, lo significat pròpi d'abandoar que s'i ei estat perdut, actuaument abandoar que i ei con.honut dab abandonar.