Qu'èra emplegat tà derivar un adjectiu a partir d'un substantiu, adjectiu eth medish substantivable. Per exemple markos (chivau) > markākos (cavalhèr, lit. deu chivau) (cf. . Aqueste sufixe que s'arretròba en mots gascons e occitans. Per exemple, mots com colac (< colācus), creac (< cragācus), craca, (< cragāca), brac (<birrācus) derivan de fòrmas latinizadas de taus mots celtics afixats dab -akos, -aka (ved. FEW per las significacions, lhevat lo cas deu mot "brac" erronèament prengut per un hellenisme per Wartburg, quan non i avèva pas nada colònia grèca en Gasconha). Aqueste afixe qu'ei comun en toponimia gascona e occitana (Blanhac, Merinhac etc). En gascon, lo sufixe celtique -ākos que pòt balhar duas solucions foneticas. La solucion de la toponimia: -ac, que provien d'un cambiament d'accentuacion deu prèst celtic en latin:, que l'arretrobam hens aquestes mots colac (colācus), creac (cragācus), brac (birrācus), etc. En celtic, los derivats afixats en -ākos qu'èran proparoxitons a maudespieit de la quantitat deu dusau "a": ex. / 'kra gā kos/ (accent sus la prumèra sillaba) mentre, en latin, los mots en -acus qu'èran tractas com a paroxitons ex. cragācus /kra 'gā kus/ (accent sus la dusau sillaba). Un aute exemple: kawarākos (lit. gigantesc, colossau; fòrma afixada de kawaros = gigant, colòsse ) > carauācus > gc. cauerat, caurat (Palay) (= caishalòt; cauerac au sègle 13). La gràfia caverat, dab "v", qu'auré d'estar considerada fautiva, com la prononciacion dab /β/.
L'auta solucion fonetica de l'afixe -ākos en gascon que's hè en -òc: calhòc (fr. mouette, goéland) (< proto-celtic kàlyāko- = gc hasán, pòth, fr. coq); briòc (fr. vautour) (< brígāko-= gc, de la montanha, montanhòu, celt. brig- = mont, hauteur); bisòc, bidòc (fr. milan, hibou) (benlèu wídjāko- = gc deu bòsc, silvestre, celt wida-, husta, widja- = bòsc; fr, bois (comme matière et comme groupement d'arbres), bostòc (<bostako- = de la pauma celt. bosta- : pauma), broishòc, bruishòc (< wrojkjako = qui sembla broish de brucs: celt. wrojkja : ensemble de brucs, wrojka = bruc) etc . Que son celtismes frequents a la còsta, de Baiona fins a Garona e au Medòc, totun que's tròban en lòcs mei tanben. En aquestes cas dab -òc, la fonologia que nse suggereish lo -āko- deu mot celtic qu'èra demorat en posicion atòna en gascon, dit autament lo manlhèu (en "latin" o dirèctament en (proto-)gascon, dejà format au sègle VI), que conservè l'accentuacion celtica abans de patir ua correccion diatopica de l'accentuacion deu tipe música > musica. Ex. /'kàlyako-/ (gc. hasan) > *càlhac / 'kaljək/ (accent sus la prumèra sillaba, com entau son cognat breton kilhog (/'kiljok/ gsc hasan). E puish *càlhac > calhòc /kalj'ɔc/ (accent pausat sus la dusau sillaba, afectant l'apertura de la vocau vaduda tonica) (fr. goéland, "coq de mer"). En lengas com lo catalan e lo castelhan, la dusau etapa, la de la correccion diatopica de l'accentuacion, ne's hasó pas. Exemple, *banatlako- (qui a la texture ou la couleur de la paille ou du genêt sec, pailleux; lit . qui est du balai; *banatl-āko- : broom-coloured (segon lo Celtic Lexicon). Lo mot celtic qu'ei format a partir de banatlo- qui significa escoba e, per extension, la gèsta utilizada per har escobas (fr. balai < balano < *banatlo per metatèsi o meilèu de *banatlano per pèrda deu "n" intervocalic ).
proto-celtic *banatlako-> > gsc ancian : *bàlac (fr. genêt, paille, petite paille) > balòc (en gascon mod.). Lo mot deu gascon ancian *bàlac /'balək/ que s'a conservat en catalan : bàlec, prononciat segon la zòna dialectau /'balək/ o /'balek/ , cast. mod. bálago (conservacion de l'accentuacion originau).
Notatz lo derivat de bàlac > balaguèr (Toponime, en gascon ancian, balaguer = gestar (lieu de genêts), en cat. baleguer (gsc. gestar), top. Baleguer, Balaguer , esp. balaguero, Balaguièr en occitan. En Capcir et environ, le mot "bala" est utilisé pour désigner le genêt, il désigne la balle de paille ailleurs.
En gascon, lo sufixe -òc qu'estó naturalizat (ex. tarròc < terra etc).
En agenés (gascon marmandés e occitan agenés), lo sufixe -ac que vadó -at. Exemple: cauerac (sègle 13) > cauerat; colac > colat; creac >creat. Aquesta varianta fonetica -at de l'afixe -ac que coneishó un gran succès com a afixe viu e productiu en gascon e en occitan. Au debut, lo sufixe gascon -at que's guardè la valor de l'afixe celtic -akos en poder indicar:
-un gentilice: bagergat, bagergata (qui ei de Bagergue) com en irlandés Sasanach (gascon: anglés; -ach que representa-akos en irlandés modèrne), Éireannach (gascon: irlandés) etc
- ua especificitat o gropament especific: lobat (lit. qui ei deu lop, l'ensemble deus lops), vopat (lit. qui ei deu vop, l'ensemble deus vops), ossat (lit. qui ei de l'os, l'ensemble deus os). L'afixe que permet de tirar un genre masculin d'un nom femenin. per exemple: goja > gojat; vopa > vopat; pavèssa > pavessat; lobia (cf. cat. llobina) > lobiat; verra > verrat; ossa > ossat; cèrva >cervat. Au masculin, lo mot que pòt designar lo mascle (ex. gojat, verrat, ant. cervat, autanplan lobiat etc) o lo mascle E lo petit (ex. vopat) o sonque lo petit (ex. ossat, lobat, baleiat), aqueste darrèr usatge restrictiu deu sufixe -at, mei recent, que n'ei probablament per confusion dab lo sufixe -et. Mès aquesta darrèra n'èra pas la significacion prumèra deu sufixe : ua ossatèra que designa plan un lòc frequentat peus os e non pas particularament peus "ossats". De la medisha manèra, lo lobatèr que s'aucupa deus lops com a ensemble, com a espècie e non pas particularament deus "lobats". A notar lo mot gascon "verrat" qu'estó manlhevat per l'occitan e peu francés (fr. verrat), lo doble "r" deu mot verrat que signa un gasconisme clar ; en francés com en occitan, los derivats afixats de "ver" ne presentan pas nada geminada : ver > veron. En gascon, si: ver(r) (m., mot extint ) > verra (f.) >verrat. Lo mot en francés qu'a conservada la geminada deu mot gascon. A notar l'espanhòu qu'a conservada la fòrma "verraco" (= gsc. verrat), fòrma plan isolada en aquesta lenga, probablament heretada de la lenga nosta (*verrac, allofòn extint de verrat).
Lo sufixe gascon -at qu'estó recuperat peu francés modèrne: fr. le lectorat (l'ensemble deus lectors) , fr. le professorat etc. L'afixe en -ac que's gahè un aspecte despreciatiu, n'èra probablament pas lo cas d'autescòps cf. pavessac, pavassac fòrmas allofònas e probablament arcaïzantas de pavessat (fr. coq de bruyère).
Lo sufixe gascon -òc que vadó -òt en marmandés e agenés. Atau kawākos > chòc > chòt (lo ch a causa de chavan, un lemosinisme en gascon < lat. cauannus < celt. kawānos) ; uideākos > bidòc > bidòt etc. kawakos e kawanos que son fòrmas afixadas regularas de kàwos (fr. hibou, chouette) (celt. kàwos > gsc càus, caús , guèhus, gahús (fr. hibou); alem. kauz (id.), eusk gauhuntz, gauhontz (id.)). Aquesta fòrma de l'afixe en -òt qu'encontrè un succès enòrme com a afixe viu e productiu en gascon e shens qu'en gascon, autanplan en occitan e en las lengas romanicas vesias com l'arpitan, lo francés, l'espanhòu, lo portugués etc (en ibero-romanç devath la fòrma -ote) etc: fr. Charlot, esp. grandote etc. En gascon, que pòt presentar ua valor despreciativa: caganhòt, cagairòt, cagòt (< caga), arlòt ( mot vadut pan-romanic, arlòt <arla ), mossuròt; cascaròt (en plaça de cagòt a la còsta basca au sègle 17, après un decret eclesiastic baionés qui prohibí l'usatge deu mot cagòt, la significacion aquesta de cascaròt qu'ei extinta mès lo mot qu'ei enqüèra emplegat uei lo dia tà designar las vendedoras de peishs a la criada); diminutiva: caishalòt (caishau petit); cascaròt (cascar petit); afectiva: gojatòt, Janòt; Peiròt; augmentativa: un sarròt, (que plau) a chorròt, augmentativa e despreciativa: qu'ei un planhòt (cf. Coromines, el parlar de la Vall d'Aran) etc. Lo sufixe -òt que pòt autanplan servir tà derivar un gentilice o designar un animau shens nada nuança despreciativa, augmentativa ni diminutiva, ex. Biarròt e caishalòt (sinonime de cauerat) en substitucion de "caishalut" (parlar gascon de Sent Joan de L., sègle 17, uei lo dia extint). Lo sufixe -òt en gascon qu'ei polivalent, de fèit.
Atau que vedem l'apòrt de l'afixe celtic -akos com a hont de sufixes en gascon. Segon l'accentuacion deu manlhèu celtic en latin, celt. -akos > gc -ac o -òc, aquests sufixes qu'estón naturalizats en gascon e que balhèn duas fòrmas de mei: -at e -òt, respèctivament, mercés a la prononciacion mirandeso-agenesa. Atau, -akos >-ac, -at, -òc -e òt. Deu gascon e de l'occitan pròishe aquests sufixes -at e -òt que viatgèn per totas las lengas romanicas vesias.
PS-1 En francés e domeni d'oil, lo sufixe celtic -akos qu'ei autaplan hèra representat en toponimia: Blagny, Merigny etc. Qu'ei tanben present au lexic francés, per exemple lo mot francés "vrai" (<verai, emprontat peu gascon ancian : verai) que provien de "veracus" (calc probable deu celtic: *wirakos), forma afixada de "verus" (fr. vrai, veritable, en celtic: *wiros). La relacion enter lo celtisme veracus ( celtic *wirakos) e lo mot latin verus (o celtic *wiros) qu'ei la medisha que la qu'arreliga lo mot latin tardiu birracus, celtic birrakos au mot birrus (celtic birro- segon Dic. Gaul. Delamarre, E.D.Proto-C. Matasović e Checklist Ward, berro- segon lo Celtic Lexicon) qui significa "cort" (fr. court). Lo nom galo-roman de persona Biracus qu'ei plan atestat , Delamarre (Dic. Gaul.) que'u vira en "Courtaud". Lo celtisme birrus qu'ei l'etimon deus mots gascons barret/berret ( birrittu, berrittu fr. berret), bret (allofòn de barret, berret) (bret: fr. personne courte sur jambe), brac (court), braquet (courtaud, se dit d'une personne, c'est un nom de famille, mais le mot sert aussi à désigner un type de bovin court sur patte) e barraquet (allofòn de braquet, fr. personne rondelette et de petite taille) (ved. Palay tà las significacions respectivas). Generaument, lo gascon que s'estima mei emplegar lo celtisme "brac" que non lo mot romanic comun "cort" . Lo succès de l'emplèc de "brac" per "cort" que's pòt explicar per rasons au còp de fonetica (expressivitat deu mot "brac") e sustot de desambigüacion. En efèit, "acortar" en gascon que s'emplegava tà díser har entrar, arrecaptar, lo bestiar lahens la cort (de la bòrda); alavetz, emplegar lo verb "abracar" per "acortar" dab la significacion de "har mei cort", que lèva tota confusion possibla. Lo mot "brac" qu'ei un celtisme originari deu gascon costèr com ac indica la soa fonetica, caracteristica deu gascon negue (elision deu schwa pre-tonic cf. broi per beròi, cantrèi per canterèi etc) . Lo mot deu gascon costèr, au còp hòrt expressiu e hòrt utile, que viatjè de cap a l'orient, per Gasconha e part de Lenguadòc, acompanhat per ua tièra de derivats. La quantitat mei grana de derivats de brac qu'ei trobada en gascon occidentau, que s'achicoja a mesura de la distància deu viatge. Qu'ei lo derivat verbau abracar, abracada qui viatjè lo mei luenh, que l'arretrobam, tot solet, en provençau, totun non lo quite mot brac ni los sons autes derivats.
PS-2 En contra de çò qui poderatz liéger en tots los bons obratges, los sufixes gascons -at e òt ne derivan pas de sufixes "latins" -at(t)us e -ot(t)us. Que son aquestes sufixes latins (medievaus) -attus e -ottus qui derivan deus sufixes gascons -at e òt qui, eths-medish, derivan respectivament de las fòrmas -ac e -òc peu biaish de la fonetica mirandeso-agenesa. Las terminasons -attus e -ottus que representan meras latinizacions de -at et -òt, que son gasconismes en latin medievau. Que cau raperar lo gascon qu'èra dejà format au sègle VI mès lo latin que continuè d'estar la modalitat escriuta de la lenga durant sègles e sègles quan lo gascon ne n'èra pas sonque la modalitat parlada. Que la lenga correnta (gascon) b' influeishi la modalitat escriuta (latin medievau) qu'ei naturau e normau.
