Lengües e colors de l'arcolan

Es linguistes son estacadi a ua tradicion universitària que los obligue a classificar es parlars. Son acostumadi a classificar es parlars en « dialèctes « e puish qu’amassen es « dialèctes » en un ensemble que diden « lengua ». Era classificacion qu’ei un biaish comòde e necessari tà ordenar e simplificar er ensemble des parlars umans. Totun, es critèris tà decidir se dus parlars hèn plan partida d’ua madeisha lengua o de dues lengües distintes non son cap gaire quantificables ne universaus. Alavetz, qu’èm obligadi d’adméter qu’era classificacion des parlars a sonque ua valor relativa e non absoluda . Era classificacion pòt variar, e varie de hèt, segon eth classificaire. Per exemple, eth regretat mèstre catalan Joan Coromines classificaue eth benasqués laguens eth catalan, e d’auti filològs – mes que mes catalans- continuen d’èster d’aguesta opinion. Un aute gran lingüista catalan, Antoni Badia Margarit e mantuns filològs benaquesi e aragonesi placen eth benasqués laguens er aragonés. Quant ath lingüista benasqués José Antonio Saura Rami, eth preferís ua tresau opcion, qu’ei a díder la de ne aragonés, ne catalan en tot hèr deth benasqués ua tresau lengua distinta deth catalan e der aragonés. Toti aguesti excellenti lingüistes an rasons des bones tà classificar eth benasqués segon era sua pròpia opinion. B’ei evident qu’eth hèit qu’aguesti lingüistes non son toti d’acòrd entre se non vien d’un defècte o d’ua manca de sabença, sinon des critèris divergents emplegadi per cadaun tà establir era sua classificacion. Non i a cap de critèri scientific, quantificables e universaus, tà classificar es parlars en lengües.


Tà hèr-vos compréner eth costat arbitrari e, fin finau, pòc important, dera classificacion lingüística, que voi hèr-vos ua analogia. Prengam coma exemple es colors der arcolan de Sant Martin. Encara que l’espèctre des colors der arcolan forme un continuum vertadèr sens cap de frontèra entre se, solem descompausar-lo, de manèra arbitrària, en sèt: vermelh, iranja, auriò, vèrd, blu, indigo e violet. Aguesta manèra de descompausar es colors de l'arcolan ei completaments arbitrària, non a cap arren d’ universau. Per exemple, en cultures asiatiques e amerindianes verd e blu son tradicionauments ua sola e madeisha color. Açò non vòu pas dider qu’aguesta gent non son capables de distinguir eth blu deth vèrd, senon que consideren que son dues varietats d’ua madeisha color. Tà dider blu o vèrd, es vietnamesi empleguen indiferentaments eth madeish mot xanh. Quan vòlen especificar “blu” diden xanh bầu trời (ei a díder : “xanh” coma eth hons deth cèu) e quan s’agis de vèrd, diden xanh lá cây (“xanh” coma es huelhes d’ua planta).
Auti còps es basqui considerauen que blu, vèrd e gris èren ua medisha color qu’aperauen urdin. Ue dia, que hèn era diferéncia entre aguestes tres colors . Arreserven eth mot urdin tà díder blu e an manlhevat es mots castelhans verde (en eusquera berde) e gris tà díder  respectivaments vèrd e gris. En cambi, en d'autes cultures, eth mot generau tà diser blu non existís pr'amor que hèn era distincion entre varietats de blu que consideren coma colors distintes. Per exemple, es mongòus distinguissen dues colors blues: цэнхэр (tsen·her) e xex (höh), era prumèra estant mès clara que non era segona.

En linguistica, qu'ei parièr: n’i a que consideren gascon e lengadocian coma dues varietats dera madeisha lengua qu’apèren occitan, d’autes que consideren que gascon e lengadocian son dues lengües diferentes. Alibèrt consideraue que catalan e occitan èra ua madeisha lengua. Coromines classificaue eth parlar de Maurin coma catalan mentre que d’auti lo consideren coma lengadocian...Tot açò qu’ei tant arbitrari coma es sèt colors de l’arcolan. Non i a cap de frontèra linguistica ben neta entre lengadocian e catalan, se passe de l’un a l’aute progressivaments coma, en arcolan, deth roge ar irange e puish der irange ar auriòu. Aquò vau tanben per aragonés per arrepòrt ath catalan, e, probable, per occitan per arrepòrt ara "lengua d’òil".
Aquerò que’m hè diser que çò d’important ei eth parlar mès que non era « lengua », era lengua qu’ei ua construccion der esperit o ua convencion tà simplificar era realitat, coma es suposades sèt colors de l’arcolan, mentre qu’eth parlar ei era realitat.
Qu'eth benasqués sigue classificat coma aragonés, catalan o ne un ne er aute non a gaire d'importància. Çò d'important ei qu'es benasquesi agen era possibilitat d'exprimir-se e de víuer en benasqués.