En gascon, lo mot lengua que pòt préner formas distintas segon los parçans : lenga, luenga, lenco (lhèu de grafiar lenqüa ?), lenca.
Lengua e luenga (de prononciar loenga) que son duas formas eretadas deu hons lexicau comun enter aragonés e gascon, rèsta d’un ipotetic diasistèma transpirenenc deu quau aragonés, benasqués e gascon e serén los eretèrs. Aus mots lengua e luenga (llengua/lluenga en benasqués) que i podem hornir ua lista de mots tan fonamentaus com ta, pai, mai (tà, pair, mair en grafia occitana) etc. comuns a las tres lenguas e sonque ad eras.
Totun, se luenga ei tipicament e exclusivament pirenenc, n’ei pas lo cas de lengua, forma pangascona emplegada, per exemple, per l’escrivan lomanhòu Joan Giraud d’Astròs (sègle XVII). Un variant de lengua qu’ei lenga, resultant de la simplificacion gu > g ben coneguda en gascon com en catalan. Aquera simplificacion fonetica que podó èster facilitada per l’influéncia de l’occitan de Tolosa (lenga) e de la deu francés (langue).
L’abat Vincens Foix qu’ei l’autor d’un diccionari gascon-francés segon los parlars de las Lanas e de Baish-Ador (Labord). Qu’amassa doncas mots deu gascon clar (on e's ditz "la lenco") e deu gascon maritim (dit gascon "negue": le lenco). Lo gascon maritim que cobreish un airau pro larg qui va de las lanas girondinas dincau país basc (Labord, e autes còps Sent Sebastian dab quauques lòcs mes de Guipuscoa), sia, uei lo dia, un airau de 150 km de long sus ua largor de 50 km, haut o baish.
Aqueth diccionari magistrau, redigit enter 1885 e 1932, que demorè inedit dincà 2003, quan las premsas universitàrias de Bordèu e s’encarguèn de’u hèr paréisher. La forma referenciau en aqueth diccionari n’ei pas lengua senon lenco (grafiat léncou per l’autor). Que deu provenir de lenqüa, o sia lengua > lenqüa (léncoa) > lenco. Un variant considerat com minoritari per Foix qu'ei lenca (grafiat lénque per l'autor).
L’obratge de Vincens Foix qu’ei hèra interessant en tot hornir un sarròt d’expressions e d’idiomatismes gascons. Per exemple, per lenco :
Tira le léncou d’un pam.
Se gnaca le léncou.
Le léncou que ba toustém.
Lou bos petit qu’a fort de léncou.
Abe le léncou loungue.
Quegn’uoü lencou !
N’a pas lencou.
Ne pas esta mèste de le sou léncou.
Qu’a u léncou égnférnable.
N’a pas lou hioü a le lencou.
Que l’èï sus le lencou.
Aquere hemne qu’es uoü machante léncou, uoü léncou de serp.
Cop de léncou.
Que l’an hèt le léncou.
Prene léncou.
Qui léncou a / A Rome que ba.
Que caoü bira sèt cops le léncou den le bouque aban de parla.
Ha bara nau cop’ le léncou deban parla.
Le léncou n’a pas nat os, e que’s paghe for gros.
Léncou de perrèc ;
Enigme : Qu’y a u petite damiseléte, Qu’é toustem mouilhade, E n’y plau pas jamei dessus Respounse : la léncou (Amou)
Toustem dehen e toustem den l’aigue : le léncou (Cauna)
Un petit hournoun, pleï d’escalhoutouns, dap u paléte au miéï : la lencou (Shalòssa)
Qu’y a petits lencouets per dehen enta pienta
Etc, etc…
E derivats : lencouet, lencouic, lencoulou, lencous, lencut…
Qu'ei ua mina vertadèra de mots e d’expressions, aqueth diccionari !
4 comentaris:
"un ipotetic diasistèma transpirenenc deu quau aragonés, benasqués e gascon e serén los eretèrs" = E poiriá s'agir mai simplament d'un Sprachbund que de las rèstas d'una lenga desapareguda, non?
Digó János: Lengua desapareguda? Non, lo gascon, l'aragonés e lo benasqués que son encara vius.
Sprachbund? Se vòs. Mès l'ipotèsi mes simpla es que lo roman desvolopat peus vascons deu sud èra lo medish que lo desvolopat peus vascons deu nòrd, a quaucòm pròishe. En tot cas a la debuta. Lo prumèr testimoniatge escriut de l'aragonés que son las Glosas Emilianenses, anotacions sus un tèxt latin escriutas a la fin deu sègle X. Hi apareishen mots com geitat, muito, feito, aplecare, tiengo, uellos e formas deu vèrb ser com ies, iet. En gascon modèrn: geitat, mout (vielh per hèra, fòrça), hèit (encara a l'edat miejana: fèit ), aplegar, tieni (sègle XIII: tienc, tenc), uelhs, ès, ei.
Las convergéncias enter aragonés e gascon non son pas sonque lexicaus, que son tanben gramaticaus, particularament la manièra de formar los imperfèits de l'indicatiu deus vèrbs II e III, sentiua ->sentiba, adoptada tanben en catalan ribagorçano-palharés. Qu'ei la forma propiament pirenenca. En lòc mei, qu'ei sentia. En gascon sud-orientau (comengés, aranés e coseranés), la forma qu'ei l'occitana:sentia per influéncia de la lengua de Tolosa, lhevat lo Naut-Aran, en continuacion deu catalan ribagorçano-palharés, on la formacion ei de tip pirenenc (sentiba).
Lo tractat de Corbeil (1258), en tot fixar ua frontèra estatau enter los reiaumes d'Aragon e de França, qu'avó com consequéncia de canalizar los corrents d'influéncia linguistica: castelhan peu sud, ongués e francés peu nòrd, accentuant la divergéncia. Totun, la frasa aragonesa "Que s'a feito de nueit" demora tostemps mes comprensibla per un gascon que la frasa onguesa "que s'es fach de nuèch", ça'm sembla.
Adishatz,
Estant un locutor gascon "negue" que'm permeti de hornir lo mon gran de sau. Lo gascon maritim n'a pas forçadament ua fòrma unica, e jo, que sui deu país deu "Pèc de Le Bohèira" (Félix Arnaudin)n'èi pas jamei entinut díder "lenco". Aquesta fòrma que diu començar, haut o baish, de cap a Mezos, on i a un cambiament hòrt entà çò de la darrèra sillaba ( per ex : "Coishe" que ven "Coisho"). Donc a nòste qu'es "le lenga" e non pas "la lenco". Lo Halip Lartiga, d'après un estudi son, qu'ic a amuishat. Mé d'un parlar dab l'accent "negue" qu'i a!
E tè que'n profiti entà har la mia publicitat, qu'èi hèit un blog dab qauques poesias en gascon....Chís !
http://casteths-en-laire.blogspot.com/
Lo crèc deu sovier: Mercés per la rectificacion!!! L'abat Foix que balha efectivament lenga com forma mensh espandida. Mès dens los sons exemples, que balha sonque lenco. Que cau díser qu'èra de Tursan, eth. Pas de l'airau maritim. Qu'ei hornit lo vòste blòg a la lista. Super! Mercés enqüèra!
Publica un comentari a l'entrada