Arrian, arrianglo...etimologia au corrent.

Lo mot "arrianglo" que designa lo vóder (fr. vautour) en gascon deu Haut-Comenge garonés (Luishon, Aran). Qu'ei sinonime d'"arrian" (n velar, o arriang segon Rohlfs et Palay), qui lo praube G. Rohlfs  (Le Gascon) é pensava poder har derivar deu mot basco "arrano", ipotèsi adoptada per Wartburg (FEW) shens precisar la via gahada per aquesta derivacion. Aquesta ipotèsi de Rohlfs, a la fèita fin, n'ei pas acceptabla per rasons d'impossibilitat morfologica. Totun, que podem guardar l'ipotèsi d'ua parentat etimologica enter lo mot gascon e lo basco. Que'n parlarèi mei baish.

En seguir Coromines (el parlar Vall d'Aran), que pensam poder descompausar lo mot arrianglo en arri e -anglo.
Duas ipotèsis entà explicar anglo.
 i )-A(n)glo qu'arrepresentaré ua masculanizacion a la mòda gascona de "angla" varianta atestada de "agla" en gascon (lat. ăquĭla) - > anglo, "mascle de l'agla".
ii)- Alternativament, aqueste - a(n)glo que derivaré deu mot latin  ăquĭlus qui significa marron (cf. l'arriu Aglí < lat. aquilinus, "arriu marronenc" a causa de la color de l'aiga). En aqueste dusau cas, lo mot gascon arrianglo que poiré representar un sintagma similar au basco arranogorri, arranobeltz qui designan lo vutre (lit. agla arroja, agla negra). Notatz lo haube (lat. fulvus) o marron n' èra pas ua color repertoriada peus Aquitans qui n'avè pas cap de mot entà definir-la. Lo basco qu'a emprontat au  romanç lo mot arrei (< arena) e lo mot marroi (< marron) tà díser gris o cascant e marron, respectivament. Per contra, los galés qu'avè mei d'un mot tà díser marron, per exemple, *giluos passat tau latin com a giluus (marron clar, que s'aplicava aus shivaus, com badius, fr. bai.)

Lo mot proto-celtic entà agla qu'ei estat reconstrusit com a erero- (Celtic Lexicon)  o eriro-  (R. Matasović Etym. Dic. Protot-celtic). Aquesta fòrma a l'origina de l'irl. eryr, e deu breton erer que sembla aver un doblon  representat peu mot deu cornic e deu breton miejan: "er" qui significa agla.  Aqueste darrèr mot que hè saupausar ero- (R. Matasović Etym. Dic. Protot-celtic), fòrma non derivada de la prumèra.

Aqueste etimon "ero-" que poiré estar a l'origina d'arrianglo < eri-anglo. Arrianglo > arriango -> arrian(g). A la basa que i podem véder ua nocion sia de masculinizacion: l'arrianglo que seré considerat com au mascle de l'agla (-angla - > -anglo, -ang) o ua referéncia de color (-aquilu- -> -anglo, -ang):lo mot latin aquilus qu'a la significacion de marron. A l'instar deu mot taram (Tarranis), la conservacion de l'etimon celtic en luishonés que's poiré explicar per ua motivacion d'òrdi etnoculturau o religiós.

 

Per çò qui ei d'aqueste etimon celtic en gascon haut-comengés, que voi referi'm au  teonime galloroman Er(r)iap(p)us, corresponent a un diu locau venerat peus ancians Coserannés e Comengés qui'u dediquèn un santuari situat suu penent deu Mont d'Arrie a Sent Biat. Que dispausam d'ua representacion deu diu devath l'aparéncia d'un Silvanus desnudat, la figura qu'ei acompanhada d'ua inscripcion votiva qui l'identifica formaument.  Que jo sapi, duas ipotèsis que son estadas prepausadas entà explicar lo teonime. La de J. Gorrotxategui, qui vòu har derivar  Er(r)iap(p)us deu teonime latin Priapus, adobat a la mòda aquitanica. Que dobti que sia corrècte per duas rasons: la representacion d'Er(r)iap(p)us n'amuisha pas arrén de priapic. A mei, totas las inscripcions que son redigidas en pro bon latin.   L'auta suggestion qu'ei la de X. Delamarre qui explica o teonime peu galés  Eri-*òpos= uelh d'agla o semblant a ua agla. Totun, aquiu tanben, arren hens la rpresentacion que hè supausar ua relacion quina que sia dab lo rapinhaire. Alavetz, jo que'n prepausi ua tresau. Meilèu que non l'uelh de l'agla, lhèu que poderem compréner lo teonime com a l'uelh (*òpos en galés cf. los dic. de protoceltic) d' *Er(r)ie, qu'ei a díser lo guardian de la quita montanha marmièra qui's ditz uei lo dia Mont d'Arrie o de Rie en francés  e qui abriga lo santuari d'E(r)riapus (*Er(r)ia- *òpos),  diu d'aqueste mont, protector e curaire. Lo santuari compren mei d'ua vintenat d'autars dab inscripcions votivas en pro bon latin e esculpturas e gravuras  divèrsas.  Qu'a marcat la toponimia locau: aquesta part deu mont qu'ei dita "malh deras higuras", en aludir a las representacions litograficas. A mei, lo quite diu Eriapus qu'a possiblament legat lo son nom a la quita marmièra deu santuari, marmièra aperada "carrière de Rap" en francés.  Rap que vieneré deu gascon Arrap, e aqueste  de *Erriap (cf. en gascon  priable var. preable, prable).  En tot cas, qu'ei ben possible l'etimon de l'oronime Arrie (a còps Rie en francés per "ipercorreccion")  be sia lo medish que lo deu noste mot "arrian".  En gascon, lo mot que representaré un derivat d'ero- (s.m.) o eris (s.m.) agla, possiblament adaptat en en latin pregascon com a  *eris, *erem   sinonime locau d'agla e de vóder.  Los doblons en -is deus mots en -o que son plan coneishuts en galés: cf. pennis vs penno, taranis vs - tarano, dubis  vs dubo- etc.  Lo (o meilèu eth)  mont d'Arrie que seré alavetz un "mont deus aglas o deus vóders" (*eria). Arrian que poiré representar un simple derivat d'aqueste mot afixat ero- dab -anu: *erānu > arānu >*a(r)ran >  a(r)ian (per influençia de l'aute fòrma, la sintagmatica) , . N'ei pas tanpòc impossible que lo sintagma *eri-aquil-us/a sia solet a l'origina deus dus mots "arrian" (grafia de l'I.E.A.,  possiblament  fautiva en plaça d'"arriang", cf. Rohlfs e Palay) e d'arrianglo, aqueste darrèr dab ua vocau de sostien. Aquesta darrèra proposicion que's basa sus l'existéncia d'ua tresau fòrma recuelhuda per Coromines en Aran: trango (vóder). Coromines que l'explicava per un ipotetic *vulture-aquilus. Jo, en seguint la medisha dralha, qu'aví prepausat *astore-aquilus. Mès uei que'm voi corregir en postular n'ei pas sonque ua fòrma derivada d' arriang e arrianglo.  Que poderé viéner d' ua corrupcion simplificaira d'arriang e d'arrianglo (cf. E(r)riapus e Arrap) o deu crotzament deu derivat d' "ere-aquilus-a " dab lo d' "erāno" qui seré a l'origina deu mot basco arrano. En tot cas  *arrango  -  > *rango  (ipercorreccion)-> eth *rango. -> eth trango - > un trango. Aquesta explicacion que'm convien mei non pas lo sintagma dab vulture o astore. Lo mot basco arrano que poiré plan representar un mot celtic erāno. Erāno- que seré a ero- çò qu'ei bunnāno- a bunno (butòr en celtic, irl. bunnàn <  bunnāno- , guallés bym, gascon bom < bunno- ), cassāno (gasc. cassan) a casso (gasc. casso, casse, cassi) e possiblament kauānno (gasc. chavàn, un prèst d'oil) a kauo-, kaua (caús, cavèca). 

En conclusion e tà hà'n brac, que supausi l'element *arri-, antigament *eri-  qu'auré a's botar en relacion etimologica dab lo mot deu breton mejan e deu cornic  "er" qui significa agla (*ero-). Aqueste mot que poiré estar  *eris, *erem fòrma latinizada derivada deu mot celtic eris. Lo mot arrianglo que combina aqueste mot dab angla, de ăquĭla, masculinizat, o anglo, de ăquĭlus (marron en latin). Lo mots arrian o arriang  que'n seré ua simpla varianta shens la vocau de sostien = *eri-ăquĭlu -arriang e lo mot trango ua tresau varianta a partir d'ua ipercorreccion simplificaira d'arrianglo e d'arriang : arrango- >(eth) *rango. -  > (eth, un) trango.