Calhòc, malhon, cravan: etimologia.

Las lengas occitana e catalana e las iberoromanicas qu'utilizan derivats deu latin gavia  (gaviota,  gabian, gaivota, gavià, gavina etc.) tà designar lo calhòc (goéland en fr.). N'ei pas lo cas en gascon, n'i trobam nat derivat deu mot latin "gavia" tà designar aqueste ausèth, aquesta particularitat que distingueish lo gascon de las lengas vesias. Per contra, qu'avem mots especificament gascons com lo quite calhòc e malhon, enter autes, qui son dus gasconismes deus beròis.

Calhòc (Larus argentatus).

Calhòc. Segon jo, lo mot que deriva deu protoceltic "kaliākos" qui significa poth, hasan (ved. caliācos in DicGaul Delamarre,   kaliākos in EDProtocelt e CeltLexicon). Donc, lo mot "calhòc" que seré un cognat gascon deus mots breton "kilhog", guallés "ceiliog", irlandés "coileach" qui significan poth.  L'etimon deu mot que hè referéncia au cant o crit sonòr de l'ausèth segon Delamarre e Matasović. Que seré lo mot proto-indo-european reconstituit *kelH1 qui significa aperar, cridar cf. latin calo : qu'apèri, que cridi, que convoqui; grèc kaleo : id. Lo mot protoceltic qu'a l'ahur d'un derivat, obtiengut per afixacion dab l'afix plan frequent -ākos,  d'un mot *kalios, cognat celtic deu mot latin "gallus". Los Gascons de la còsta septentrionau qu'an conservat lo mot celtic deu poth tà nomentar l'ausèth marin com a "poth" (de mar), allusion au caractèr cridassèr de l'ausèth. Notatz qu' a l'aute estrem deu maine gascon, en gascon baionés, autanplan que disen, o meilèu disèn,  (un) "gàrie" per "calhoquet" o "malhoquet", (fr. mouette), segon lo diccionari de P. Rectoran. Aqueste mot gàrie qu'ei ua fòrma masculina reconstrusida, probablament a partir d'un derivat masculin afixat de garia (lat. gallina), precisament gariat (m) (= poret) o gariòu (= gairin, fr. héron) --> gàrie (m) = poth (de mar), adonc gàrie (garye) en plaça de la fòrma etimologica  "gath" deu lat. gallus (poth, hasan). Lo quite mot "gath" (< lat. gallus, fr.coq)  qu'ei rarament present en parlars gascons, probablament espudit a causa de l'omonimia dab "gat".

Vanèu (Vanellus vanellus)

Malhon, qu'ei lo nom que balhan tau calhòc au sud de la còsta. Qu'ei autanplan lo nom balhat a un aute ausèth de lòcs umides: lo vanèu o pigueta de mar (Vanellus vanellus) (fr. vanneau huppé). Lo mot "malhon" emplegat entà nomentar aquestes ausèths que's pòt comparar dab noms bascos deu calhòc, concrètament "marloi" e "marloiñ" segon Agud e Tovar (cf. Dic. Etim. Vasco), "marloin", marloiñ , "maloin" e "maloiñ" en basco labordin (ved. aquiu). Lo mot que vieneré, segon Agud e Tovar, deu mot galician "merliao" (sic) . Lo mot galician que deu estar mei precisament "merlón" en aplicar la grafia de la Real Academia Galega. Qu'ei un derivat, per afixacion augmentativa, de l'espanhòu "merlo" (gasc. merlo). Segon lo Diccionario de la Real Academia Galega, lo mot merlón que designa un peish, Labrus merula (merlo de mar en gascon, merle o labre merle en fr.), que non lo calhòc, ved.  aquiu, que i poderatz escotar lo mot tanben. Totun ua auta significacion deu mot merlón, ornitologica aquesta,  n'ei pas inversemblanta.  Ua ipotèsi alternativa, segon jo, que hè derivar lo mot basco "marloi" e los sons variants non pas d'un mot galician mès deu son equivalent en gascon negue (parlat a Baiona, Biàrritz e dinc au sègle 20 a Sent Sebastian, Fontarràbia e Passatge e d'autecòps probablament a Sent Joan de Lutz, cf. cachalut, un mot gascon deu parlar de St Joan de L. recuelhut au sègle 17, a l'origina de cachalot), o sia deu mot gascon "merlon" prononciat (ancianament) [mƏɾˈloŋ], un derivat afixat de merlo dab valor augmentativa de l'afix per influéncia de l'ibero-romanç. En efèit, la derivacion deu mot gascon merlon- en basco marloi qu'ei totafèit regulara. Las variantas marloin, marloiñ, maloin, e maloiñ que s'explican per la prononciacion de la n finau /ŋ/ deu mot merlon en gascon negue com en galician. Aquesta n velara qu'ei un fonèma inexistent en basco, çò qui explica las balanças foneticas deu mot en aquesta darrèra lenga.  "Malhon", aquiu, que'n deu estar ua adaptacion gascona  possiblament per atraccion deu mot gascon mar [ma] (fr. mer)  e sustot per assimilacion fonetica de fòrmas com maloin e maloiñ au mot gascon malhon (l'utís, fr. maillet). Un "malhon" que's ditz autanplan d'un marin de longa durada en lengatge familiar (Palay). Donc, l'etimon a l'origina deu mot deus nostes ausèths e deu noste marin qu'ei en realitat lo latin "merula" (gasc. merlo). Aquiu qu'avem ahar non pas a un "pòth de mar", mès a un "merlàs de mar". Qu'èi notat que trobam en un tèxt d'archiu medievau agenés (1279)  la mencion d'ua "merla blanqua" , ausèth non identificat, possiblament un merlo blanc, qu'ei a díser qui padeish ua anomalia genetica pertocant la via de biosintèsi de la melanina (DAG, vol12, §1506). (Aquesta darrèra frasa que pisha en dehòra deu vriulon, d'acòrd. Que la i boti sonque per convenéncia personau. Aqueste blòg qu'ei shens qu'un caièr personau qui comparteishi entà provocar discussions, correccions e criticas constructivas, que demora prumèr un notèr qui m'ei utile a jo.)

Cravan (prononciat crauan). Que's tracta d'un vièlh mot oèst-germanic qui trobam aus lexics de las versions ancianas de l'alemand, deu neerlandés e de l'anglés.  Vèrbe krauen = cridassar (per un ausèth), croacar; subst. krauan, kraua : corbaish, corbashina ved. lo dic. d'alemand deus hrairs Grimm, aquiu.   Lo mot de l'anglés vielh krawe qu'ei a l'origina deu mot modèrne crow (corbaishina). Lo vèrbe de l' anglés vielh krawan qui significa croacar (fr. croasser) qu'ei a l'origina de "to crow" qui significa "quiquiriquiquejar com un hasan" (e non croacar com un corbaish).  En francés, un "crave" qu'ei ua espècia de corvid. Rabelais qu'emplegava lo mot "cravan" entà designar ua espècia d'auca aurèsta (fr. espèce d'oie sauvage). En francés contemporanèu, lo mot cravan que s'emplega entà designar ua sòrta de craca (fr. coquillage), per confusion dab l'etimon galés cragācos qui significa etimologicament  "qui a ua clesca", "clescat" (fr. qui a une carapace, carapacé) a l'origina deus mots gascons creac ( fr. esturgeon) e craca,  crèca (cosquilha, fr. coquillage), ved. lo CNTRL aquiu.

Tiravent: sintagma de significacion evidenta, allusion a l'engenh deu calhòc com a planaire.