Conjugasons gasconas : cantar, present de l'indicatiu, present deu subjontiu

Un legedor que'm demanda quauques explics sus la conjugason deus vèrbes gascons. Doncas, d'acòrd. Començarèi peu vèrbe tipe deu prumèr grop, lo vèrbe cantar.

PRESENT DE L'INDICATIU
En gascon la terminason -i serveish tà indicar la prumèra persona deu present de l'indicatiu en guaireben tots los vèrbes de totas las classas: mingi (de minjar), preni (de préner), segueishi (de seguir), mori (de morir). Lo vèrbe cantar non hè pas excepcion. 

EN GASCON GENERAU:

1-Gascon canti, cant-as, -a, -am, -atz, -an.

Totun, en castelhonés (Vathmala, Coserans, departament d’Arièja, en contacte dab lo catalan palharés a travèrs de la cadia pirenenca ): cantatz (prononciat en generau cantat) qu’ei remplaçat per cantau. Qu’ei la t finau gascona qui’s vocaliza : petit -petita > petiu –petiua ; polit ->poliu- poliua.

Enqüèra en castelhonés, cantan qu’ei tanben remplaçat per cantanh, com an (annada) per anh (catalan : any; en castelhan: año).

Donc en castelhonés :

2- Cant-i, -as, -a, -am, -au, -anh.

EN ARANÉS:
Lo patron 1 qu'ei quasi generau en gascon, totun, en aranés qu'ei diferent. Lo patron aranés que continua lo deu haut-benasqués (Vath de Benàs, Aragon) dab lo quau ei en contacte (non, lo món non s'arrèsta pas a la cadia pirenenca ni a la frontèra virtuau d'Occitània).

3-aranés:          Cant-i, -es, -e, -am, -atz, en. (tz = /ts/ e non /t/, sauv en baish-aran.)

4- haut-benasqués: Cant-o, -es, -e, -em, -etz (/ets/), -en

Mes avath en la vath de Benàs, lo patron qu'ei confòrme au de l'occitan. 

5- baish-benasqués: Cant-o, -as, -a, -am, atz (/ats/), -an

En haut-benasqués com en aranés, luishonés e en catalan occidentau, los mots qui s'acaban per -a atòna que  hèn lo lor plurau en –es : la filla, les filles, mentre qu' en baish-benasqués, la pronóncia de la a finau de mots com filla ei conservada en las formas pluraus: la filla, las fillas, com en gascon generau e en catalan orientau (a despieit de la grafia, puishqu'en catalan orientau la a atòna que’s confón dab la e atòna). Lo patron de conjugason que segueish aquesta caracteristica. Lo patron medievau que devèva èster comun enter aranés e haut-benasqués, lhevada la prumèra persona.

Aranés medievau: *cant, cantes, cante, cantam, cantatz, canten

Haut-benasqués medievau: canto, cantes, cante, *cantam (deu latin cantàmus),

*cantatz (deu latin cantàtis), canten.

La diferéncia enter cant e canto qu’ei parallèla a la qui i a  enter los mot masculins qui s'acaban dab  –o en aragonés e qui la pèrden en gascon.  

Comparatz los pars de mots aragonés/gascon:   uello (ll = lo nòste lh)/ uelh; agüerro/agòr (en lengadocian e en catalan: tardor); apero/apèr (en lengadocian: esplech agricòla e non pas apèro), gato / gat, campo / camp etc. . Per las formas pluraus, lo benasqués que’s demarca de l’aragonés tà apressà’s au catalan e au gascon. Que podem comparar la formacion deus pluraus en aragonés : uello ->uellos, agüerro->agüerros, apero->aperos, gato->gatos, campo->campos. Lo cas benasqués qu'ei diferent:  güello-> güells, agüerro->agüers, apero->apers,  gato->gats, campo->camps (en gascon: uelh ->uelhs, agòrs, apèrs, etc.).

Notatz la diferéncia entre la desinéncia de la prumèra persona en gascon e en benasqués. cant-i e cant-o.  La desinéncia i- deu vèrbe gascon que s'emplega tanben en ua partida meridionau deu lengadocian (l’auta part lengadociana qu’a cante en lòc de canti) e que’s continua dinc a la part mes septentrionau deu catalan (qui a tanben, segon los dialèctes, càntuc, canto, cante e cant).

En rosselhonés:

6-catalan rosselhonés: cant-i, -es, -a, -en, -eu, -en.

Com lo lengadocian, lo rosselhonés que pronóncia la m de cantem com ua n, totun dentau aquí.

Mes au sud de l’airau gasconolengadocianocatalan de canti, lo catalan orientau septentrionau (dit de transicion) qu’a càntuc, cantes, canta, cantem, canteu, canten. La linha isoglossica canti-càntuc que traversa lo Principat de Catalonha, doncas au sud de la cadia pirenenca, e non au nòrd. Que va de Gisclareny en Berguedan, que passa peu sud de Ripoll, Olòt, Besalú per Sant Llorenç de la Muga e Mollet e arriba dinc a Cadaquès.  Qu’ei a díser la partida mes septentrionau deu catalan deu Principat de Catalonha qu’a plan (jo) canti, com en gascon. En estandard principatin (catalan centrau), qu’ei canto (‘kantu).

La desinéncia en –uc  de càntuc que vien probablament per imitacion  de prenc, tinc, puc. En gascon medievau,  la prumèra persona deu present de l'indicatiu deu vèrbe préner qu'èra prenc (ara preni, prengui; en  catalan estandard: prenc, totun, en rosselhonés: preni), tier o tiener/tener: *tiec, *tienc, tenc (ara tiei, tieni, teni, tengui; en catalan: tinc, en rosselhonés: teni), díser: dic (enqüèra viu en gascon mes generaument desplaçat per disi, tanben  didi de díder e digui de díguer; en catalan estandard: dic ; en rosselhonés: diui), posc (enqüèra viu en gascon com a poish /puʃ/, mès generaument desplaçat per pòdi, en catalan estandard: puc, totun podi en rosselhonés); sonc (ara son, enqüèra viu, desplaçat per  soi, sui, sòi, sò, en catalan sóc, só, sun, sum, son) etc.

 LO PRESENT DEU SUBJONTIU

Com lo catalan, lo gascon que comprén dus grans grops de dialèctes: l'occidentau e l'orientau. Lo grop orientau que s'assepara de l'occidentau per un trèit fonetic:  En gascon occidentau, la e atòna que's pronóncia /e/ e la a finau atòna /a/ o /o/ o /ə/ de manèra variabla segon lo lòc, mès tostemps distingabla de la e atòna finau.

.

EN GASCON ORIENTAU: 

Lo patron deu subjontiu present de cantar en gascon orientau qu’ei similar o identic au patron emplegat en  catalan occidentau,  dab l’equivaléncia –tz = u

7-gasc. ori:     canti o canta o cante, cant-es, -e, -em, -etz, -en.

8-cat. occi (valencian): cante, -es, -e, -em, -eu, -en.

Notatz qu'en castelhonés (Coserans, Arièja, sosgrop sudorientau deu gascon orientau, en contacte dab lo catalan palharés per la linha de crèsta pirenenca), lo subjontiu de cantar que hè::

9-castelhonés:- cant-e, -es, -e, -em, -eu, -enh.

 EN GASCON OCCIDENTAU:

Lo gascon occidentau que's caracteriza per ua a finau atòna qui's pronóncia exactament com  la e finau atòna (o sia chic o mic com ua e neutra /ə/).  Lo grop occidentau  deu gascon qu'ei lo simetric deu grop orientau deu catalan. Las duas modalitats - a despieit qui no's troban  pas briga en contacte ua dab l'auta- qu'an en comun que son incapablas de distinguir foneticament cante de canta. Qu’ei a díser los patrons 1 e 3 non hèn pas nada diferéncia de pronóncia ni en gascon occidentau, ni en catalan orientau, que serén aquí sonque diferèncias de convencion grafica.

Las medishas causas provocant los medishs efèits, que s'a inventat un subjontiu en –i tant en catalan com en gascon.

Subjontiu present de cantar en gascon occidentau e en catalan orientau

10-gasc.occ: cant -i -is -i, càntim , càntitz, -in.

11- cat. ori.:  cant -i, -is, -i, cantem, canteu, -in.

Notatz lo grop -tz finau qu’ei generaument prononciat /t/t en las modalitats oraus deu gascon.

Menin, menina, ponin, penin

Los portugués qu'an lo mot menino entà díser nin, los espanhòus que disen niño. En gascon, qu'avem lo mot menin (n dentau, fem.: menina) qui ei sinonime de petit. Menin que pòt servir tanben tà designar lo darrèr vadut (en catalan: benjamí) d'ua frairèra, alavetz qu'ei un sinonime mensh trufandèr e mes afectuós d'escarranid o d'escarra-sac.
Menin que s'emplega tanben tà designar lo dit mes petit de la man: lo/eth dit menin. Qu'ei tanben lo cas en portugués: o dedo menino. Lo castelhan qu'emplega un mot aparentat: el dedo meñique.

En aranés,  menin no's ditz pas, qu'ei remplaçat per ponin (n dentau, fem. ponina): ponin qu'ei plan sinonime de petit .  En aranés, eth dit ponin qu'ei l'exacte equivalent d' eth/lo dit menin aulhors. Ponin e menin que deven èster duas fomas d'un medish mot deu hèit de la confusion de m dab p qui coneishem plan en maine vasco-romanic. D'aulhors lo mot penin qu'existeish en dehòra de la Val. Penin en gascon que designa ua hemna de petita talha, e que s'emplega tanben per designar la darrèra hilha d'ua frairèra. Penin (mot masculin) qu'ei l'escarra-sac au femenin.

Que pòt semblar paradoxau que penin sia un mot masculin tà designar ua hemna o ua nina, susquetot quan penin e hè pensar a un aute mot: penis.   Justament, la forma femenina de menin:  menina, que pòt servir tà designar lo penis. En gascon, menina qu'ei meslèu reservat tau penis d'un nin, qui's ditz autanplan penin. Menina per penis o penin , aquiu qu'avetz un aute exemple de confusion p/m, hens l'auta direccion, aqueste còp. La confusion no's limita pas au maine gascon, puishque  menina e vòu díser "membre viril"  (en mots ben catalans) a la franja d'Aragon (cf. Alcover-Moll). Qu'ei probablament un vasco-romanisme (aragonesisme e/o gasconisme?) pr'amor menin, menina non s'utiliza pas aulhors en catalan. La o deu mot aranés ponin que's poderé explicar com  un biaish de repulsion deu mot penin-penis.

En gascon d'Armanhac e de Lomanha, menina que  designa ua hemna fòrça atjada. Qu'ei tanben lo cas en Lengadòc. Aquiu lo mot que s'a pres un sens especializat. Que podem imaginar d'on vien aquò.  Las hemnas atjadas que's hèn mes petitas en agorrudà's.  


Menin, penin, ponin: tres formas d'un solet mot. Que soi segur un lector avisat que nse'n balharà ua etimologia documentada.

Post-scriptum 1. Qu'obreishi lo debat de l'etimologia. Menino, menin e lo castelhan meñique que poderén  remontar tà unha arraditz *menn sufixada en *menninnu  per uns e per l'aute  *mennicu. Dus celtismes? Totun, la terminason -ique de meñique que pausa un problèma en castelhan, e un crotzament de menino dab un mot francés qu'ei soent evocat tà explicar-la. Aqueth  *menn que poderé arrepresentar l'ètim indoeuropèu *mend : popar, nenet, en irlandés ancian menn que volè díser petit d'animal,  cf. X. Delamarre, Dic. de la langue gauloise). *Menninnu que's podó tanben crotzar e/o confóner dab lo latin mínimu tà préner lo sens de petit . Nin e nen (e niño en castelhan) que poderén proviéner de *menninnu per simplificacion,  la prumèra sillaba qui 's podó hèr sentir com un possessiu e non com partida deu mot. O mes simplament, nen e nin que poderén viéner deu mot cèlta latinizat ninnus, atestat com nom de persona: ninnos, nennius, nennus, nennicus, ninnius, dab la significacion possibla de macip, vailet segon X. Delamarre  (X. Delamarre, Dict. de la langue gauloise). En irlandés ancian nen que volèva díser goja, macipa, segon lo quite Delamarre. N'ei pas impossible que lo sens prumèr deu mot cèlta ninnos sia gojat, fin finala.

Post-scriptum 2 (escriut lo 25 d'octobre). Tà clavar lo debat de l'etimologia, ara que'vs vau balhar las ipotèsis dab las quaus m'estau.

Minimus qu’ei lo superlatiu de parvus (petit en latin), construit a partir de minus. Minimus que vòu díser lo mes petit. Qu’ei plan lo cas deu dit menin : lo mes petit deus cinc dits. Minímo (dab l’accent sus la segonda sillaba) >minin / menin. Menin que volèva díser a l'origina lo mes petit (deus dits, de la frairia), puish que's hasó mes generaument sinonim de petit en gascon. De menin qu'estó format penin per mutacion m/p (dilhèu influenciada peu parelh mair/ pair, ja que lo menin designa LO mes petit de la fraira, e lo penin designa LA mes petita d'ua frairia. Notatz, com anecdòta, que lo mot pair pot èster tractat a vegadas com un mot femenin en gascon: ma pair, sa pair.). L'aranés ponin qu'ei un variant de menin/penin com a sinonim de petit : penin >ponin.

Ara quauques mots sus lo castelhan dedo meñique: Minino var. menino (de minímo) que balhè en castelhan *minico, *menico , per confusion de la terminason deu mot dab un sufix diminutiu -ino qui estó remplaçat per un aute sufix diminutiu, mes popular en castelhan, -ico. La transformacion de dedo minico-menico en dedo menique/meñique que devó èster motivada per ua sòrta de tabó religiós (dedo minico que hè pensar a « de dominico » en latin). La terminason "-que" en lòc de -co  que serví simplament tà mascar aquera similitud dab dominico (com anecdòta mes: Menique qu'ei - o qu'èra- ua forma mes correnta deu nom Domenge en gascon). 

Los mots gascons nin e nen, e los lors equivalents en las autas lenguas romanicas,  que provienen deu  mot  latin  ninnus, variant nennus, com explicat mes haut. Aqueth mot qu'ei un manlhèu deu gau segon X. Delamarre (Dictionnaire de la langue gauloise). 

La dita deu jorn: "grans mans non plean lo topin".

Adonc, que voi aprofieitar de la dita deu dia tà m'apregon(d)ir  un punt fonetic essenciau deu gascon: la distincion entre las n velaras e dentaus. Grans mans non plean lo topin.  D'acòrd, que l'èi inventada, aquera dita. Totun, e poderé passar per tradicionau, vertat?  En tot cas, qu'ei aquiu sonque tà illustrar lo men devís. Grans mans non plean lo topin. De qué vòu díser aquó?
En gascon, la n finau que pòt èster dentau (on, quin, lo joen, pregon, gran, lo pan, son, man) o velara (camin, gascon, topin, gran, lo pan, lo son, la man). Notaratz que la mea grafia, (d'acòrd, la mes marrida de totas, totun, qu'ei l'oficiau e n'èi pas arrecebut nat mandat tà poder cambiar-la), non hè nada diferéncia enter la n velara e la n dentau. Non m'estenerèi pas sus las arrasons d'aquò, Jan Lafitta qu'ac hasó dejà.

En tot cas, gran en gascon no's pronóncia pas com gran en gascon...e los dus mots n'an pas la medisha significacion. Gran dab n dentau (prononciat grann) qu'ei lo contrari de petit. Gran dab n velara (prononciat grang en gascon e graa, dab un aa leugèrament nasau, en biarnés) qu'ei lo gran (deu blat, per exemple).  En lengadocian e en catalan lo problema no's presenta pas pr'amor los dus mots non s'escríven pas parièr. Lo lengadocian qu'a grand e gran, mentre lo catalan qu'a gran e gra. La n velara finau deu gascon que correspón a ua n muda en lengadocian e en catalan, totun aquesta n qu'ei notada en lengadocian (gran), n'ac ei pas en catalan (gra). Au plurau, la n (velara) finau vad muda en gascon com en lengadocian ( grans prononciat /gras/) mentre que reapareish en catalan  (grans, omonime de grans, plurau de gran). En cambi, la n qui soa dentau a la fin deus mots gascons qu'ei tostemps conservada en formas pluraus: joens, ans etc (/-ns/)

La n velara finau en gascon (-ng) qu'ei doncas la muda en catalan: en gascon: pan, vin, pin, man, camin, gascon, catalan etc; en catalan: pà, vi, pi, mà, camí, gascó, català etc.
Au plurau, aquesta n vad muda en gascon, a despieit de la grafia e au contrari deu catalan: pans, vins, pins, mans, camins, gascons, catalans. Aquesta n desapareish tanben (o se palatiza) enter duas vocaus: vesin-vesia (en cat. veí-veïna), plen-plea, plia o plenha (en cat. ple, plena), daugun-daugua (en cat. algú-alguna), un-ua,  gascon- gascoa (uei lo dia  "corregit" en gascona, com catalan-catalana),  etc. Lo plurau de ben, plen que hè bens (/bes/), plens (/ples/),  e deu costat de Baiona: pleis, beis, dejà escrits atau en manuscrits medievaus de Sent Sebastian.

La n dentau finau qu'ei comuna au gascon e au catalan: gran, pregon, on, quin... A vegadas, la n dentau correspón a ua n  palatizada en catalan: an / any, pan / pany. Quauques parlars gascons  qu'ac hèn de manèra semblant: panh, cantaranh. Lo sufix diminutiu -in que's hè en biarnés dab ua n dentau : berogin (g=y), berogina,  totun mantuns parlars gascons qu'ac hèn de manèra mes regulara  dab n velara: berogin, beroginha. Lo sufix -on que's hè dab ua n velara (dentau en biarnés): petiton-petitonha (en biarnés petiton-ona). La formacion deu sufixe dab n dentau  -in, ina qu'ei lhèu un ispanisme. Contrariàment a la n velara, la n dentau qu'accepta la companhia de duas vocaus:  joena, pregona, ponina, menina.

Doncas en gascon qu'avem gran qui no's pronóncia pas com gran, ni pan com pan, ni man com man, ni son com son etc.  Aus petits que'us agradan los grans: aquesta frasa, escrita atau, n'ei pas briga clara, qu'ei ambigua, que cau vertaderament poder escotar la version orau tà la poder compréner. N'ei pas normau que la grafia introdusca ua ambigüitat qui n'existeish pas briga dens la modalitat orau,  aquiu qu'avem absoludament ua reforma de besonh. Los linguistas occitans  que's pòden plànher de la multiplicitat de las grafias gasconas. S'agossen hèit lo tribalh correctament, lhèu que no'n serem on èm uei lo dia. Lo problèma qu'ei la norma grafica gascona qu'estó elaborada per letrats francés acostumats a escríver les poules du couvent couvent e a la grafia impossibla deu francés. S'agossem avut un Joan Coromines encargat de fixar la grafia a la debuta de la renavida nòsta...Bon, aquò rai, que coneishetz la sonsaina.

Doncas, continuem.

Man (dab los cinc dits) que's pronóncia donc dab n velara (catalan mà) en gascon.  En biarnés, aquesta n qu'ei muda, e lo mot soa un chic com mar /ma/ (l'ocean). Man (fem. mana) dab n dentau que significa esterile: ua vaca mana, ua tèrra mana.  Grans mans que vòlen donc díser grans esteriles, grans qui germinaràn pas, qui non daràn pas plantas. Se los grans e son mans, se'n tirarà nada cuelhuda e lo topin que demorarà vueit. Pas arren a véder dab mans granas!

 A còps, que's cau saber tornar taus fonamentaus:


Davant Pau, lo planèr que s'ei drin estretit,
Tà que la vila au Gave balhe
L'arrisolet e s'i miralhe.


E lo Gave, arredut, que s'ei tan divertit
A mièja tròta que s'estanga,
Abans de préner mei de ganga


Qu'a lèu hèit, que lo triga en chivau pè-hremant
De codejar los plaps de vinha
Que lo sorelh madura e pinha.


De Lagòr, de Monenh, lo terrèr n'ei pas man,
Vinhatèras que son las còstas,
Cèu, cèu gencèr que son las endòstas.


La planada largant-se e va juntar la mar,
Hanga plorosa que griseja,
E sens barrèra e's perlongueja.


E lo Gave e l'Ador, qui s'an dada la man
-de hus en hus s'espesseish l'assa,
Passejant, aiga tranquilassa


Que hèn la via lissa e l'esquiau deu naviu,
E puish qu'ei la mar, la mar grana,
La gorga verda e sobirana,


La prada, gojats, on lo qui cad n'ei mes viu:
Còpsec los monstres que'u pèishen,
E shens nhaspà'u que l'engoleishen.

Extrèit de Belina de Miquèu de Camelat (qui cau liéger e tornar liéger).
Notatz las arrimas: pè-hremant qu'arrima dab man (n dentau)
E mar dab man (n velara, muda ací, ja que l'estandard emplegat per Camelat ei biarnés).


Post-Scriptum. Lo regent Duplech, deu parçan de Sent Gaudenç, hens lo son diccionari patués  (gascon haut-comengés)-francés publicat en 1843,  que hè ua distincion grafica enter grân (deu blat, notatz l'accent en la grafia de l'autor) e gran (pas petit). Grân qu'ei acompanhat deus sons derivats: graa (o sia graar, en lengadocian  granar), graat (en lengadocian granat, notatz que Dupleish escrivó plan graat e non pas graatch, signe qu'aqueth biaish haut-comengés de prononciar la -t finau ei recent),  e graè (graèr, lo lòc on s'i consèrva lo gran). Notatz tanben la n que's pèrd sistematicament enter duas vocaus, com çò d'esperar per ua n velara. Gran (n dentau) qu'ei acompanhat de granet. La règla de la desaparicion de la n intervocalica simpla latina  (qui correspón a la n velara finau deu gascon) qu'èra mes sistematicament respectada autes còps, cf. gascoa.
Mes abans, au sègle 16, Pèir de Garròs dens las soas poesias gasconas,  que grafiava  grann tà non pas confóner lo mot dab l'aute gran. Aquesta solucion qu'estó represa e preconizada de manèra sistematica per Joan Coromines (joenn, cantann, Arann, onn, grann etc)  puish qu'estó represa per Jan Lafitta qui l'adobè d'un biaish astuciós en tier en compde l'etimologia (joenn, totun:  ond, pregond-pregona, redond-redona,  grand-grana dab nd finau = n dentau).

Post scriptum 2: En Cesc de Barcelona que m'a deman(d)at un explic etimologic sus man - mana. L'origina deu mot qu'ei vasco-romanica: *mando. Qu'ei plan conservat en basco: mando dab lo sens de mula.  Que'u trobam en aragonés e en catalan pirenenc devath ua forma exclusivament femenina, manda/ mana  (esterila), pr'amor que s'i aplica sonque tà las vacas, las oelhas, lo bestiar, qué, e pas taus grans ni taus terrèrs.

Post scriptum 3: A mes de la n velara e de la n dentau, que m'avèvi desbrombat d'un tresau cas de n: lo hantaume! La n qui no's pronóncia absoludament cap jamés en gascon! Que voi parlar de la n finau de non, de segur. En gascon, qu'auré d'èster no com en castelhan, en aragonés  e en catalan. Totun, linguistas occitans (ben francés, ça que la) qu'an credut hòrt intelligent d'i ahíger ua n, probablament tà evitar que los provençaus  ajan un diccionari de besonh tà compréner lo mot gascon. B'èm urós qu'an pas exigit de'ns hèr escríver gallinòta en lòc de gariòta! Bon, en tot cas, la n finau de non, per drin cretina que sia, non pausa pas nat problèma de comprehension, doncas nat problèma per jo.

Post scriptum 4: joen -autes còps jouen, que pausa un interessant problèma etimologic. S'imaginèssem ua filiacion dirècta a partir de iouene o iovene com lo castelhan joven e lo catalan jove, s'i esperaré ua n velara a la fin de joen, que non dentau.  Dilhèu un crotzament dab iuuent(u)>*jouend?

La Mela que s'a perdut lo blòg

Aqueste dimars de matin, la Mela qu'agó ua mala suspresa. Lo son blòg qu'avèva desapareishut, desfaçat per Blogger. Per qué? Ua enganada, probable. En tot cas, lo blòg "Ma vida amb ieu, la vida de Mela" n'existeish pas mes. La Mela n'ei tota sangvirada, n'i ei pas per arren e non l'an pas demandat lo son avís ad era, praubina.

Alavetz jo qu'espèri que poderà lèu lèu tornar trobar lo son blòg e que i poderà tornar escríver. Se necessari, qu'organizaram ua peticion tà que google e'ns torne lo blòg de Mela. Un blòg en occitan, aquò n'ei pas com un blòg en francés o en anglés, qu'ei quauquarren de riale e de preciós. N'avem besonh. E puish, lo blòg en occitan de la Mela n'ei pas sonque un blòg en occitan com quin se volha d'aute, qu'ei lo blòg  de la Mela. Que n'avem doblament besonh.  Los legidors regulars d'aqueth blòg que comprenen çò qui voi díser. 

Jo que prometi de recitar pregàrias, quitament en occitan montpelherenc, quan e reaparesca lo blòg de la Mela. Que v'assabentarèi de la seguida. 

EDIT: Uei, lo 15 d'octobre, Mela a recuperat son blòg!!!! Òsca!

Deu sèxe deus anjos

La lengua de Barcelona qu'ei clarament diferenta de la de Montpelhièr, qu'èm d'acòrd. La lengua de Perpinhan qu'ei catalana com la de Barcelona, qu'èm plan d'acòrd.  Totun, la lengua catalana de Perpinhan n'ei pas guaire diferenta de la lengua lenguadociana de Sant Pau de Fenolhet. Non podem pas parlar de duas lenguas diferentas aquiu,  las diferéncias enter lo catalan de Perpinhà e lo lengadocian de sant Pau que son ben tròp petitonetas, de l'òrdre deus parlars d'un medish dialècte, o lhèu de dus dialèctes vesins. Que son incomparablament mes petitas que las qui separan lo gascon de Pau deu provençau de Marselha.  E, segur, que serà van de cercar ua frontèra enter la lengua de Sant Pau  e la de Montpelhièr. A Maurin, qu'ei discutible se parlan lengadocian o catalan. La lengua de Maurin n'ei pas significativament diferenta de la de Perpinhan e enqüèra mens de la de Sant Pau. L'anciana frontèra aragoneso-francesa  n'ei pas jamés estada ua frontèra enter las lengas pròpias, lo contrari n'ei pas vertat, sonque ua frontèra apenas dialectau. Que serà ua frontèra istorica,  psicologica tanben, sus aquò que podem càder d'acòrd, totun, de lengua, non, pas briga.
Que's pòt díser exactament çò medish enter la lengua de Pau e la lengua de Montpelhièr. La lengua de Pau qu'ei clarament diferenta de la de Montpelhièr, b'ei evident.  Totun, en Coserans, on s'i parla gascon com a St Guironç e tanben lengadocian com a Labastida,  que seré boharòc de cercar ua frontèra linguistica vertadèra enter lo gascon e lo lengadocian.  Non n' i a pas nada.
E la frontèra enter catalan e aragonés? Non n'i a pas tanpòc. Se los especialistas de lingüistica non son pas  d'acòrd suu traçat d'aquera frontèra linguistica qui assepararé catalan de l'aragonés, l'arrason n'ei simplament qu'aquesta frontèra n'existeish pas dens la realitat. Pas mes qu'enter catalan e lengadocian, ni enter lengadocian e gascon. La frontèra enter gascon e aragonés e gascon e catalan qu'ei mes marcada pr'amor que's confón dab la linha de  crèsta pirenenca e dab la linha de la frontèra transestatau. E enquèra...qu'ac cau relativizar, aquò, totun. N'èra probablament pas tan marcada abans lo tractat de Corbeil. D'aulhors,  l'afinitat de l'aranés e deu luishonés dab lo benasqués mes que mes, e mes enlà dab l'aragonés tot,  e tanben dab lo catalan ribagorçanopalharés, qu'ei enqüèra plan evidenta uei lo dia. L'aranés qu'ei mes pròishe, e non sonque geograficament, deu benasqués e deu catalan ribargoçanopalharés que non pas deu provençau. A la question de saber de qu'ei l'aranés, ua responsa freqüéntament audida per las carrèras aranesas qu'ei "un dialècte deu catalan".


Qu'ei a díser qu'ei plan lo concèpte piramidau de lengua (qui seré un ensemble de dialèctes constituits de parlars), segon las definicions que'n balhan los linguistas, qui cau arrestar de sajar d'aplicar dens  la vita reau. Qu'ei inadaptat e inaplicable a la realitat, aqueth concèpte. Que'u cau considerar per çò qui ei vertaderament : sonque ua arrepresentacion teorica, simplificada e per conseqüéncia inexacta,  de la realitat.  Qu'ei ua aproximacion comòda entaus linguistas, plan segur.  Totun, e qu'ac vedem clarament exemplificat en nòste cas, aqueth concèpte qu'ei basat sus de critèris mes que mes ideologics, politics o culturaus, que non sus de critèris scientifics qui, d'aulhors, e son inexistents o en tot cas ni quantificables ni universaus. A mes, aqueth sistèma que't genèra un pialèr de problèmas etics evidents en ierarquizar los parlars, volens nolens. Qu'ei ua impostura intellectuau vertadèra en indusir l'idèa que lo parlar deu prince e deu lingüista au servici deu prince (o de la nacion trionfant) e seré ua lengua, mentre que lo pacan, en parlant la lengua de la soa comunautat, e parlaré quauquarren qui seré ua varietat inferiora, un "petit dialècte" o ua marca folclorica qui non cau pas tolerar a l'escòla e qui podem véder a desaparéisher shens nat arregret puishque, en morí's, que deisharà plaça neta entà la lengua deu prince.

Aquera simplificacion pròpia de la teoria linguistica qu'ei comparabla a ua auta simplificacion: la qui reduseish las colors de l'arcolan de Sent Martin a sonque sèt. Assajatz de hicar ua frontèra arrasonada enter lo jaune e l'irange sus l'arcolan: impossible. Assajatz de hicar ua frontèra arrasonada enter l'irange e l'arroge: impossible.  Per tant, l'arroge n'ei pas la medisha color que lo jaune, en tot cas en la nòsta cultura.  Ni tanpòc l'irange jaunàs be serà la medisha color que l'irange arrogenc! Los fisicians que ns'asseguran lo nombre de colors de l'arcolan que i ei guaireben infinit.

Totun, que i a ua diferéncia de las màgers enter  la simplificacion lingüistica e  la cromatica: contràriament au sistèma deus lingüistas, la simplificacion cromatica non genèra pas nat problèma etic.

Imaginatz ua segonda un arc de Sent Martí dab sonque sèt bandetas de color, cada ua d'ua soleta color distinta de las 6 autas, e pas arren d'aute enter eras...E seré triste, estranh e dab chica realitat, vertat? Qu'ei precisament lo hat qui mantuns deus nòstes lingüistas e volerén tà las nòstas lenguas arromanicas.

Discutir se lo gascon ei ua lengua diferenta o non de l'occitan qu'ei com discutir deu sèxe deus anjos. En món reau, aquera discutida n'a pas nat sens.

Capitar n'ei pas capitar

En la lista de discussion parlar occitan, ua colistaira que demandè, quauque temps a, quin e calèva arrevirar " je n' arrive pas à faire quelque chose" en occitan. Ua responsa qui'u hasón   qu'estó:   arribi pas a far quicòm, capiti pas de faire quicòm. Aquesta responsa que'm pausè un doble problèma en gascon. Prumèr, lo sens de capitar, e que'm disón qu'èra tanben lo cas en provençau, n'ei pas aqueth en gascon.  Capitar que vòu díser entamiar (ua tasca, un ahèr)... . Emplegar capitar de dab aqueth sens d'arribar a qu'ei un lengadocianisme. Segond, arribar a dab aqueth sens d'abastar a, d'escader-s'i a n'ei pas clarament exemplificat ni dens Palai ni dens lo diccionari de Per Noste. Que'm pensi los de Per Noste que devèvan considerar aquesta expression com un gallicisme. En tot cas, que semblan evitar-la a tot hòrt.  Los de la lista que'm convençón de que, de gallicisme, l'expression arribar a non n'èra pas briga.

E puish Domergue Sumien que s'exclamè - en ton de balhar leçons- que calèva evitar d'emplegar mots de significacion o d'usatge non generau en occitan. Que'm sembla drin complicat, aquò. No'm sembla pas briga aisit ni justificat  d'empachar un lengadocian d'emplegar expressions ben lengadocianas com capiti de faire quicòm, ni un gascon d'emplegar expression ben gasconas com que i poish plan abastar o  que m'i escadi (a har quauquarren) (ni lo quite Domergue Sumien d'emplegar l'expression totaument incomprehensibla -per perfieitament corrècta qui sia-  de lenga forestièra), dab lo pretèxte qu'aqueras expressions non son pas d'usatge universau o de bon compréner per tot lo maine occitan. Prumèr, los lengadocians, quan e parlan un bon lengadocian, que parlan un  bon occitan. E los gascons, quan e parlan un bon gascon, que parlan un bon occitan tanben. Segond, que soi totaument ignorant de la manèra de díser las  causas en dehòra deu gascon. Non poish pas apréner totas las varietats de l'occitan tà saber quin e s'i disen las causas, non m'i escaderèi pas, qu'èi dejà pro de tribalh dab lo gascon. En tot cas, en gascon contemporanèu, forestièr non vòu pas díser estrangèr, e horastèr,  segon Palai, qu'ei sinonim de forestièr (de l'ahorèst) , enqüèra que, se non m'engani pas, Camelat utiliza horastèra tà qualificar ua oelha qui s'ei perduda en s'anar divagar en dehòra deu tropèth (hens Belina).

L'occitan commun que demora ua lengua d'inventar. Qu'ei la tasca deus lingüistas, aquò.  Que s'i hiquen s'ac vòlen!  Jo qu'ac prometi solemnament: que'm botarèi a apréner l'occitan comun quan i aja ua gramatica e un diccionari generau de la lengua occitana segon lo parlar de l'occitan comun ...se soi pas mòrt abans. En atendent, que continuarèi d' apréner e de practicar lo gascon tà alindar lo men occitan...  e pro.

Doblons o...mes!

Que vedom doblons qui non n'èran pas, adara que voi parlar de doblons generats peus gallicismes gascons - o mes generaument occitans -  soent en provocar la restitucion o la creacion de mots considerats com mes occitans o mes gascons.

En gascon, los mots qui acaban per -èu que son plan soent gallicismes: drapèu, nivèu, burèu, tablèu...


 Drapèu qu'a un sinonim plan gascon enqüèra viu: bandèra o melhor banèra. Lo pòrtadrapèu que's ditz en bon gascon lo banerèr (Palay). Aqueth mot banerèr - prengut a tòrt per un derivat de banh- qu'ei emplegat a còps, e a tort,  tà designar la pèça cavada de la cosina on i cola l'aigua tà i poder netejar los plats. Banerèr qu'ei anormau dab aqueth sens, que'u cau preferir aiguèr. Com a sinonim de banerèr, Palay que nòta banderolèr, de banderòla. Totun, que caleré arreservar banerèr entau pòrtadrapèu e banderolèr tau qui pòrta ua banderòla.

 Nivèu qu'ei un gallicisme hòrt corrent trasvestit en mot occitan (lengadocian nivèl, provençau: nivèu). Lo mot genuinament gascon qu'ei nivèth / niuèth (deu latin nivellus). Nivelar qu'ei tanben un manlhèu, lo mot genuinament gascon qu'ei niverar / niuerar. Los mots gascons que son atestats en la lengua anciana, pas los gallicismes. Totun, aqueths gallicismes que son corrents pertot.

 Burèu n'ei pas emplegat en aranés, que'u prefereishen lo mot oficina, com en espanhòu e en catalan. Oficina qu'ei un mot pan-romanic, que hè partida deu lexic occitan, qu'ei evidentament plan mes beròi que non pas burèu. Totun, burèu qu'ei d'usatge corrent en gascon de França.


Tablèu n'ei pas tanpòc emplegat en aranés, que'u prefereishen pissarra, adaptacion de l'espanhòu pizarra qui a la medisha significacion. Pissarra - pizarra qu'ei un mot d'origina basca: dilhèu, segon Rodríguez-Navas, de pizca arria, literaument la petita pèira, o meslèu, segon Coromines, de laptiz-arri,  laptiz: mot basco derivat deu latin lapidus qui significa pèira e arria qu'ei la pèira en basco. Pissarra estant d'origina basca, qu'ei un mot hèra mes gascon que non pas tablèu.

E puishqu'èm a l'escòla: caièr? Un aute gallicisme, plan segur! Totun, quasèrn / quadèrn, creat tà remplaçar caièr,  que sembla plan èster un castelhanisme (cuaderno). Lo mot quadern n'apareish pas en catalan abans lo sègle 17, çò qui suggereish un manlhèu. Totun, non seré pas impossible qu'un mot semblant existisse en occitan ancian. En efèit, lo mot genuinament catalan que semblè èster cohern (atestat au segle 14, dab la h muda), que deu remontar tà un *cosern, de medisha arradic que cuaderno: lo latin  quadernu, forma mes recenta de quaternu (lo quart), allusion au hèit que las planas deu caièr èran hèitas de huelhas plegadas en quate o que lo quadèrn avèva sonque quate pajas. En francés, lo mot carnet qu'ei ua forma diminutiva vienguda deu medish mot mentre l'etimologia de cahier qu'ei mens clara e enqüèra debatuda.  Non sèi pas si lo mot quasèrn ei directament atestat en occitan ancian. En tot cas, n'ac ei pas en gascon. Non sabem pas se los nòstes davancèrs e utilisavan quadèrns / quasèrns...totun, qu'èm segurs qu'utilisavan sistèr(n)s, mot plan gascon, aqueth, qui remonta tau latin sisternu. Qu'ei a díser la huelha deu caièr gascon n'èra pas plegada en quate partidas, senon en sieis. Aquò non vòu pas díser que sistèrn no'i podèva pas convíver dab quadèrn/quasèrn, plan segur, totun que nse'n manca la pròva. En gascon literari, las duas formas quadèrn e quasèrn que son emplegadas en concurréncia segon l'esquèma de  càder/càser, créder/créser, véder /véser, vàder/vàser, etc, etc. Un doblon de tip dialectau: quadèrn / quasèrn en gascon! Be hè desòrdre, aquò, per un neologisme! B'ei pecat lo mot deu gascon ancian sistèrn o ua adaptacion modèrna shistèrn non sia pas estat arreviscolat com sinonim de caièr, en lòc de l'adopcion un shinhau rapida d'un doblon morfologic! Totun, caièr qu'ei d'us plan corrent pertot. Que l'utilizan a l'escòla aranesa. Que'u podem predíser ua vita tan larga com la de la lengua medisha.