Deu mot "rèn" en gascon e en las lengas deus vesins.

Las lengas escandinavas qu’an dus mots tà designar lo rèn. Un qu’ei simple : ren (suedés, danés) o rein (norvegian) o hrein (islandés). L'aute qu’ei un mot compausat, format en ajustar a la seguida deu prumèr mot, lo mot qui vòu díser bèstia, animau. Per exemple en suedés que i son los dus mots sinonims:  ren e  rendjur;  en norvegian que son rein e reindyr. 

Perqué  reindyr (lit. rèn–animau) e non sonque rein, mei simplament ? Pr’amor a l’origina deu mot ren o rein que i èra lo mot  hran o hrein  qui devèva estar ua sòrta d’adjectiu. L’arraditz indoeuropèa d'aqueth mot (krn, arraditz segondària de kr) qu'ei de bon arreconéisher : que la tornam trobar dens mots nostes com crani e còrn  (còrn en lengas germanicas que s'i ditz horn). Lo mot hrein o hran que ‘s referiva a l'òs deu cap, au còrn. Dongas, la significacion prumèra de hreindyr que devèva estar quauquarren com «animal dab còrns,  animal cornut ». En latin, qu’avem çò de medish dab lo mot cervus (cèrvi en gascon).  Etimologicament, cervus qu'ei, en realitat, un adjectiu  qui significa dab còrns, cornut  (keru-us).  Lo mot ancian Hrein que devèva estar un equivalent semantic deu latin cervus, qu’ei a díser qui’s devó compréner com un adjectiu qui volè díser « cornut » abans d'estar emplegat com substantiu tà designar lo quiti animau, exactament com cervus en latin.  En occitan contemporanèu, que i son hèras los exemples d'adjectius pres com a substantius tà designar animaus o plantas. Per exemple, qu'avem flamenc, allusion a la color roja deu plumatge de l'ausèth,  o enqüèra becarrut, qu'ei a díser qui a un bèc gròs, un becàs. Qu'ei lo nom lengadocian  deu flamenc.

Lo mot norués hreindyr qu’evoluè tà reindyr  (norvegian), rensdyr (danés) e rendjur (suedés). A costat deu mot compausat, que trobam tanben com a sinonims los mots simples provienent de hrein : ren (danés e suedés) , rein (norvegian) . 

Lo mot norvegian reindyr qu’estó incorporat en anglés (reindeer) ,  on i acacè lo mot hran (auta forma de hrein) qui èra lo de l’anglés vielh. L'irlandés, lenga celtica, que s'inventè un mot compausat : réinfhia, qui combina lo mot d'origina escandinava réin (rèn) e lo mot irlandés fia qui vòu díser cèrvi.  La i de réin n'a pas valor de vocau aquiu, que serveish sonque tà indicar quin e cau prononciar la consonanta "n" qui segueish, segon ua règla grafica e fonetica  pròpia deu gaelic. Lo mot irlandés qu'ei evidentament un calc deu mot anglés reindeer, puishqu' en anglés deer a pres lo sens especializat de cèrvi.

Los dus mots escandinaus, lo de forma simpla (ren) e  lo compausat, que viatgèn de cap au sud. L’alemand que s’incorporè  ren hens lo lexic (das Ren) e que s’adaptè com sinonim de ren lo mot compausat Rentier (tier que vòu díser animau en alemand). De la medisha manèra, lo neerlandés qu’a ren e rendier (dier: animau en neerlandés). En alemand com en neerlandés, las formas compausadas que son las mei correntas.

Aquestes dus mots non s’arrestèn pas a la frontèra de Germania. Lo mot compausat  qu’estó incorporat en francés devath la forma rangier, probablament per l'intermediari deu mot alemand, o mei exactament d'un mot escandinau manlhevat per l'alemand -probablament deu danés- e grafiat a l'alemanda , abans qu' estore adaptat a la mòda de l'alemand modèrn.  *Rendjier > rengier o rangier en francés.  Durant quauques sègles, lo mot rangier (tanben grafiat rengier, var. ranger) que coneishó un gran succès en francés e shens designar sonque lo noste rèn. La semblança fonetica de rangier dab sanglier que hasó que los dus mots e's podón con·hóner enter si e quitament ibridizà's. Per exemple lo poèta Joachim du Bellay (sègle 16) qu'emplega lo mot ranger per sanglier e que trobam lo mot ibrid ranglier en tèxtes d'autes autors tà designar o lo rèn o lo pòrc-sanglar.

Contràriament au son parion ren, lo mot rangier non s’i escadó pas tà passar las frontèras meridionaus de França. La causa n'ei probable la soa fonetica  pro particulara, complicada e plan francesa, e fin finau pro desagradabla. D'aulhors, rangier qu’acabè per càder en desús hens la  lenga francesa au profieit deu son sinonim concurrent ren, arribat en francés en viéner de l'alemand, e vadut renne en grafia francesa. Totun, lo mot rangier n’a pas completament despareishut deu lexic francés contemporanèu. Que'u i trobaratz plan present pr'amor lo mot rangier  que continua d'estar emplegat tà designar la figura deu rèn en eraudica.

Dongas lo mot escandinau  ren que contunhé lo son viatge de cap au sud, solet, shens lo son parion  rangier, oblidat hens las "pobèlas" de la lenga francesa. L’aragonés qu’a ren e reno, lo catalan qu’a ren, lo castelhan e l’asturleonés qu’an reno, lo galician reno e rena, lo portugués qu’a rena, l’italian qu’a renna, lo romanch qu’a ren etc. Lo portugués e l’espanhòu qu’an tanben lo mot rangífero, adaptacion de rangifer, lo nom pseudo-latin deu rèn. Rangifer, o meslèu rangyfer, qu’ei un neologisme enigmatic, lhèu un crotzament enter  lo mot latin ramiferus, lit. qui pòrta ramas, e un aute mot, sia un mot lapon raingo (adaptacion deu mot germanic en sami) sia lo mot francés rangier. Aqueth neologisme rangyfer,  o rangifer segon lo naturalista suedés Linnaeus, que remonta tau sègle XIII. Qu'estó inventat per (Sent) Albèrt lo Gran, l'avesque de Colònha.

En occitan, que i son dus mots prepausats en concurréncia tà designar la nosta bèstia. L’un qu’ei lo quite mot rangièr qui trobam notat hens Mistral : un beròi francisme a maudespieit de la soa cara occitana. En realitat, lo mot rangier n'ei pas atestat en cap document de l'occitan ancian ni mejan. Mistral que'u senhala au TdF, totun que balha com a illustracion ua citation de Gaston Febus tirada deu son libe" le livre de chasse" escriut sancèrament en francés. "La rangier est une beste semblable au cerf". Mistral que devè ignorar lo mot, plan atestat en francés ancian e mejan totun cadut en desús e en l'oblit en francés modèrne, lhevat au camp de l'eraudica. Lo poèta provençau que's degó figurar- a tòrt- lo mot qu'èra un occitanisme. L’aute mot qu’ei lo mot d’origina escandinava rèn, un neologisme en occitan, qui remonta tà la debuta deu sègle. L’avantatge deu mot rèn, adoptat peu diccionari de Per Noste (gascon) e peu de  Ch. Laus (lengadocian), e per d'autes en seguir, qu’ei multiple : que demora hens la continuacion de las solucions de las lengas sòrs deu gascon. En particular, l’aragonés e lo catalan qu'an, tots dus,  incorporat lo mot ren. Lo mot rèn qu’ei de fonetica simpla e que’s pòt incorporar en tots los dialèctes e dab tots los sistèmas grafics institucionaus en vigor, shens cambiament.  N’ei pas briga lo cas de rangièr, qui no’s prononciarà pas parièr  d’un parlar a l’aute pr’amor de la seguida « gi ». Aqueth mot rangièr que presenta ua fonetica mei qu’estranha en gascon. D’aulhors, tà sajar de har lo mot mei engolider peus gascons, la wikipedia occitana que se’n va inventar un variant "gasconoïd" : rangèir. Totun, aqueth barbarisme vertadèr que sona mei que lèd en gascon (« rranyèy » ). Lo mot « rèn » que sona hèra mei simple, hèra mei clar e hèra mei beròi e non pas sonque en gascon, senon en las autas modalitats, que tròbi jo.  En tot cas, hens los diccionaris gascons, lo Tot en Gascon inclús, lo mot rangièr o los sons variants pseudo-dialectaus n’i son pas. Que n'i a sonque lo mot rèn.

Aquò dit, lo recors a un francisme o a un neologisme tà díser rèn n’èra pas briga inevitable. Los bascos que disen elur-orein (lit.  nèu-cèrvi). La  solucion qu’ei identica en breton : karv-erc’h  (lit. cèrvi-nèu). En lenga jerriesa, qui ei  normanda, que disen chèr du nord, solucion compartida dab l’ebrèu ‘ayal hatsafon (lit. cèrvi deu nòrd). En chèc, que disen indiferentament sob polární e sob arktický (cèrvi polar, cèrvi artic), etc…Cèrvi neviscós, cèrvi nordenc, cèrvi polar, cèrvi artic, non hasè pas besonh  gran imaginacion tà  trobar solucions alternativas.

Totun, jo que pensi non hè pas besonh abandonar lo mot rèn au profieit d’unha auta expression quina que sia. Los autes n'an pas tanpòc besonh d’abandonar lo mot rangièr se’us agrada. De totas mòdas, quan parlen provençau, n’emplegan pas, e n'an pas a emplegar, mots nostes com gahús, sarri o panquesa. Nosaus tanpòc n’avem pas a emplegar mots estranhs com chin, gau  o rangièr tà díser can, poth, hasan o rèn. Lo gascon qu’ei en contacte dab l’aragonés, lo catalan, l’espanhòu e lo lengadocian qui, tots, an lo mot rèn, ren o reno. Lo maine gascon n’ei pas ni ua isla ni un finistèrre lingüistic. Qu’ei un pont de cap a las lengas d'Espanha. N’ac cau pas jamei desbrombar. Qu'ei tanben pr'amor d' aquò lo mot rèn que ns'està plan miélher que non pas lo mot rangièr qui'ns sembla viéner d'unha auta galaxia.

En tot cas, que'vs desiri a tots un bon an nau 2013!!!!

Un gasconisme: adirèr.

Lo gascon qu'a un mot pròpi, adirèr (n.m.) qui significa  pena, tristèr, mau d'amor (Palay). Aqueste mot n'existeish pas en occitan e en las autas lengas vesias, qu'ei dongas un gasconisme vertadèr. L'adjectiu qui'u n'ei ligat qu'ei adirós: triste, gahat per l'adirèr. Lo mot "adirèr "que vien deu vèrbe adirar.

En gascon,  lo vèrbe  adirar que vòu diser  anujar, avejar, aburar. Que non cau con·hóner  los adjectius adirós  e adirau (m/f) : lo prumèr que vòu díser gahat per l'adirèr, triste, melancolic lo dusau qu'ei sinonim d'avegiu, aburiu.

L'etimologia d'adirar qu'ei latina: lo vèrbe qu'ei format a partir de ad + ira qu'ei a díser, literaument, de cap a l'ira , de cap a la colèra. Lo mot qu'existeish en lengadocian e en catalan: respectivament asirar e aïrar. Totun, lo mot qu'a ua significacion particulara en gascon e ua auta en lengadocian, plan diferenta de la gascona, mentre lo mot catalan que combina o combinava las duas. 

 Las significacions deu mot asirar en lengadocian que son las de sentir òdi (odiar) e d'iritar, pas briga la de l' adirar gascon.   Lo lengadocian qu'a un mot derivat d'asirar:  l'asir, qui ei sinonim d'òdi e qui n'existeish pas tanpòc ni en gascon ni en catalan. Asir que vien d'asirar com desir vien de desirar. L'adjectiu lengadocian asirós que significa verenós (aplicat tà a ua persona),  mentre lo medish mot adirós, en gascon,  que vòu díser triste, afligit, en particular peu mau d'amor, l'adirèr. Qu'ei de remarcar lo gascon n'a pas de mot especific tà virar "asirós". Lo gascon qu'emplega "verenós". L'òdi qu'ei un veren peus gascons. Lo quite vèrbe odiar qu'ei absent deu diccionari gascon de Palay e deu Tot en Gascon de Morà mentre  òdi  que i ei hens los dus,  o sia que tanpòc lo vèrbe lengadocian asirar non sembla aver nat equivalent semantic en gascon. L'"asir" qu'ei occitan, pas gascon. 

Quant au mot catalan aïrar, que vòu diser  aburar hèra, iritar  en la lenga contemporanèa. Autes còps,  aïrar que volèva tanben díser odiar. Totun, en catalan contemporanèu, aquera darrèra significacion qui ei la deu mot lengadocian, qu'ei caduda en desús.

Lo mot, a l'origina, que devè aver los dus (o tres) sens: 1- iritar, aburar e 2- odiar.  Lo gascon que s'a perduda la significacion d'odiar, lo catalan que'n guarda traças, totun la significacion d'odiar que i ei caduda en desús.  Lo lengadocian, en cambi, que s'estima mei balhar lo sens d'odiar au mot. La nocion de tristèr, de pena, d'amorosèr penós e decebut, qui los gascons e ligan a l'etimon, que sembla estar ua invencion especificament gascona.

La mia craba d’Eishalabra (cançon)

La mia craba d’Eishalabra (cançon)

Bèth temps a, qu’anèi entau borg d’ Eishalabra,

En Aude, non luenh de Mirapeish,

Non tà crompar-m'i ni carn ni peish,

Mahé, b’èra tà’m cuèlher ua bèra craba!

En çò de la Sòfia, ua craba que’m trobèi:

Ua  de plan blanca e ventruda,

Just çò qui cau de pamparruda,

Autalèu argüeitada,  jo que'm l’adoptèi.

Aquera craba qu’èi  de la bona traca

Dont e son hèitas las bodegas

Qui's pòden audir a cent legas,

non de las qui s’ac hèn patrica-patraca.

Quan ei òra de sortir mila sons deu pregon,

Que s’en.hla la botassa blanca,

E, perfin, lo bordon b’arronca !

Lo cant crabèr que pòt començar adarron.

La mia crabeta no’s vòu pas carar  hèra !

Be lança dab gai sa melodia,

De galhcantant a sococ, tot  dia.

Qu’arressoa, hòrt e clar,  la caramèra !

En bals b’ei la craba qui vòu  miar danças !

Dab lo bordon, qui disen bonda,

Qu’acompanha de long la ronda 

Deus branlons, los shòtishs, las pòlcas, las valsas

E totas las cantas deu parçan e d’aulhors.

Be’n coneish hèra, la crabeta !

Mei pèthen·hlada qu' ua trompeta,

Que marca la cadença d’un ahur gaujós.

Lo bal fenit, la craba que’s bota trista,

Lo lum de l’empont qu’ei atudat,

Lo grailaire que se n’ei anat,

Los dançaires qu’an tots abandonat la pista.

E tot d’un còp, shens hicà’i  nada consciéncia,

Dab ua susmauta de dolença

Que largueja la soa planhença.

Plan que còrhereish a tota l’assisténcia !

 Atau qu’ei la crabeta : que sia gaujosa,

O ben adirosa, be canta !

Tostemp dab estrambòrd qu’encanta

L’audiéncia conquesida,. B’ei plan urosa 

La mia craba d’Eishalabra !

Lexic
- Mahé :  ma fé.
- Pamparruda: ventruda. Ua pamparra qu'ei un ventràs. D'ua bèra hemna, que se'n ditz tanben qu'ei ua "bèra pamparra". Deu costat d'Ortès, la pampa qu'ei ua monaca; lo mot que serveish tanben tà designar  ua hèmna aprestada.
- Argüeitada: aueitada, guardada, espiada, vista.
- Traca: genre, espècia, qualitat, aparéncia.
- Bodega: cornamusa de la Montanha Negra.
- Patrica-patraca: dab dificultat, malament.
- Botassa:  pèth, qu'ei a díser lo recipient de cuer on s'i guarda vin o un aute liquide, bota grana.
- Galhcantant:  só-rai, punt d'auba (de galh + cantant),
- Sococ: auba deu ser, nueitòta (de só = sorelh + coc = cocant).
- Arressoa: ressona.
- Caramèra: instrument de vent qui fonciona dab ua espiula  (incha), deu genre cornamusa, auboés o clarineta.
- Shòtish (n.m.): escotisha (n.f.) (dança).
En francés, aquera dança que's dishó schottish de 1850 dinc a las annadas 1915.  Com a conseqüéncia de l'antigermanisme francés durant lo conflicte dab Alemanha, que decidín de remplaçar aqueth mot,  d'origina alemanda (schottishe), peu mot anglés scottish  Totun, en lenga anglesa, la dança que s'i ditz plan schottishe e non pas scottish. A despieit deu nom,  la dança que vien de l' Euròpa centrau, probablament de Chèquia,  que non d'Escòcia. En catalan, aquesta dança que s'i ditz xotis (n.m.), en espanhòu e en italian qu'ei chotis, en portugués deu Portugau chotiça (n. f) o xote (n.m)  en brasilian ( la dança qu'ei hèra populara au Brasiu, en particular com a dança deu forró), en suedés e danés shottis...Com jo non soi pas briga anti-alemand e que demori de sentiment pregonament europèu, qu'èi presa la decision d'evitar lo francesisme anglés scottish e d'adoptar, o meslèu de restituir, lo mot shòtish en gascon  (o sia chòtis en gràfia occitana non gascona, qui non coneish pas lo digraf  sh).
- Pèthen·hlat: orgulhós, fièr (de pèth + en·hlat)
- Ahur (/a'hy/), (n.m.. ): biaish, faiçon, anar, traca.
Ahur qu'ei la forma gascona de agurĭum  qui balhè en catalan e occitan aür - uei lo dia extints (cf. lo derivat occ. aürós)- en basco agur, en francés heur (heureux,  etc). Notatz la confusion enter lo gasconisme ahur e lo gallicisme: alura (fr. allure) pres com a forma femenina de ahur.  (L'ahur - L'alura). Los vèrbes qui'n derivan: ahurar e alurar,  que son sinonims enter si.
En catalan, lo medish mot aür qu'èra escriut ahur en grafia antica. Totun, que cau raperar la h en catalan no's pronóncia pas jamei.  Quitis gasconismes com gahús e cohet (diable) que vaden gaús e coet (huec d'artifici) en catalan.
 En catalan vielh, lo mot aür qu'èra emplegat com a exclamacion: aür!  tà exprimir l'equivalent  deu noste:  hurrah! mentre, en basco, agur! qu'ei emplegat tà diser adiu, adishatz, salut; agurrak:= salutacions.
- Grailaire: jogaire de graile (auboès deus Monts de Lacauna).
- Adirèr : pena, tristèr, en particular mau d'amor. Qu'ei un gasconisme.
- Adirós: triste, gahat per l'adirèr. Notatz que lo vèrbe  adirar e vòu diser  anujar, avejar, aburar. Alavetz, non cau pas con·hóner adirós (triste) dab adirau (m/f) (avegiu, aburiu).
L'etimologia d'adirar qu'ei latina: lo vèrbe qu'ei format a partir de ad + ira qu'ei a díser, literaument, de cap a la colèra (un chic com l'invèrs de desirar, a l'origina). Lo mot qu'existeish en lengadocian: asirar e en catalan: aïrar. La significacion deu mot asirar en lengadocian qu'ei  odiar e iritar. Lo lengadocian qu'a un mot derivat d'asirar:  asir, qui ei sinonim d'òdi e qui n'existeish pas ni en gascon ni en catalan. Asirós en lengadocian qu'a ua significacion completament diferenta de la deu mot gascon adirós. Que i tornaram hens lo pòst qui segueish.  Quant au mot catalan aïrar, que vòu diser avejar hòrt e iritar en la lenga contemporanèa.

Horar n'ei pas tostemps horadar.

A còps, que’s cau menshidar deus faus-amics en gascon e en lengadocian. Un mot qui pòt paréisher comun au gascon e au lengadocian n’a pas tostemps la medisha significacion dens los dus idiòmas. Com prumèr exemple, que i botarèi lo mot lana. La lana en gascon qu’ei la landa en lengadocian, mentre la lana en lengadocian qu’ei la lan en gascon (lan dab n velara o muda: lo mot que's pronóncia  /laa/ o /lang/ segon los parlars). 

Un dusau exemple qu’ei lo vèrbe gascon horar (sinonime de trepejar). Aqueth mot que provien deu latin tardiu fullare (lengadocian folar, catalan follar). Lo mot gascon horar qu’ei donc l’exacte equivalent deu lengadocian folar , que non lo deu lengadocian forar. Lo mot lengadocian forar (far un forat, o sia har / hèr un horat) no’s ditz pas atau ni en gascon ni en catalan. En gascon contemporanèu, qu’ei horadar. Qu'ei tanben foradar  en catalan. 

Totun, lo gascon qu’a conservat lo participi passat horat  qui significa traucat, pertusat, com dens lo toponime Pèirahorada. Aqueth mot  qu'ei ua fòrma conjugada de l'aute vèrbe horar -uei lo dia cadut en desús- sinonime de horadar (forar en occitan non gascon).  Tà evitar la confusion enter los dus vèrbes horar, lo gascon que s’inventè lo vèrbe compausat pèhorar. L’addicion deu mot pè aquiu que marca l’accion de trepejar en evitant atau la confusion dab lo sens de horadar. Aquera confusion que demora evidenta dens l’expression "carrèra horada". L'expression qu'ei compresa en gascon d'uei lo dia com carrèra trepejada, qu’ei a díser carrèra publica, ua via qui la gent e pòden gahar tà caminà’i. En cambi, en occitan non gascon, "carrièra forada" que contunha de voler díser carrèra perçada, traucada. 

Dus sonets gascons

 Sonet tà la lenga gascona.

Despuish qui m’estanquèi a Lorda per escàs,

Que’m sorteishen mots beròis, tostemps, shens cessar.

En poèmas navèths que’us voi tots acessar

Tà que s’i sentescan tots ad aise en tots cas.

Emparats hens vèrs ciselats ena mia lenga,

Que son mots qui lugrejan com estelas

qui teishen en cèu negre unh arrèt de telas

de lutz. Diu volha qu’atau tostemps s’avienga !

Quau ei este idiòma qui’t hè tanta hrèita 

E qu’empleguè la Senta Verge hens ua còva ?

Quin s’apèra aquera lenga d’alcòva ?

De mots gascons aquera lenga qu’ei hèita,

Gascon qu’ei eth son nom, gascon plan que sona.

Diu me dau, era mia lenga b’ei gascona !

Sonata tà Chelo.

Chelo que sona com ua doça sonata

De nòtas claras e de timbre celestau.

Chelo que hè arressoar per tot l’ostau,

Botassats d’arríder sonant a tocata.

Chelo que sona com  un infinit consòu

Qui t’arreviscola per nueits acorcidas,

Quan las amnas e’s hèn un chic deprimidas

E lo tristèr e’t vòu cambiar en praube hòu.

Chelo que sona com l'unic apatziment,

Quan l’adirèr e ‘t crudanha l’esperit

E qu’as lo còr espravat  per bèth patiment.

Totun, tàd Amor non hè hrèita nat turment

E au pregon medish d’un praube còr herit, 

Que s’i està Chelo,  que non nat  esturment.

Un bèth arram, o quin e's hèn e des·hèn las istuèras miticas ...

Qu'èi trobat per escás aqueth explic suber l'origina deu petit nom "Beth" en un forum en castelhan.

Güeratz lo tèxte en version originau:

Yo tengo una hija ya de 2 años cuyo nombre es Beth y viene de Betharram.
Etimología del nombre: Beth: hermoso; Arram: ramo; Virgen del ramo hermoso. 
 Historia: Salvó de las aguas del Gavé, torrente peligroso del sur de Francia, a una niña que se ahogaba, tendiéndole una rama. En mi caso particular fue en agradecimiento a esta virgen porque mi hija tuvo graves problemas de salud al nacer y de alguna manera tambien fue salvada.
Espero que te sirva esta información. 
Suerte
Maru

O sia en lenga ben gascona: 

Jo qu'èi ua hilha, ja de 2 ans, de nom Beth qui vien de Betharram.

Etimologia deu nom: Bèth arram, Verge deu bèth arram. 

Istuèra: Que sauvè de las aigas deu Gave, torrent perilhós deu sud de França, a ua gojateta qui s'i negava, en tot parar-la un arram. En men cas particular, qu'estó unha arregraciada tad aquera verge pr'amor la mia hilha qu'avó problèmas de santat deus grèus en nèisher e d'ua manèra tanben qu'estó sauvada. 

Espèri que't servisca aquera informacion.

Sòrta

Maru

Non sèi pas d'on aquera brava hemna aurà tirada aquera istuèra, se l'auràs inventada o non; en tot cas, que m'a agradat.