Lo poèma mei ancian qui coneishem en Gasconha

Lo poèma mei vielh de Gasconha qui coneishem, que’m pensi qu’ei un epitafi en vèrs latins d'onze pès, gravat sus ua pèira lapidària de marme blanc trobada au ras d'Aush en 1865 e conservada au Musèu Arqueologic de la vila. Que provien d'un monumentet funerari datat deu sègle dusau o tresau e apitat en sovier d’ua canha aperada Myia.

Lo tèxte originau que’s lei atau :

Quam dulcis fuit ista, quam benigna,


quae cum vīveret, in sinū iacēbat


somnī cōnscia semper et cubīlis.


Ō factum male, Mȳia, quod peristī!


lātrārēs modo sīquis adcubāret          

rīvālis dominae licentiōsa.


Ō factum male, Mȳia, quod peristī !

altum iam tenet īnsciam sepulcrum.


nec sēvire potes nec īnsilīre


nec blandīs mihi morsib(us) renīdēs. 

Que vse’n perpausi l’arrevirada gascona qui segueish :

Quina mei doça estó, quina mei bona,

La qui, quan vivè, suu men sen e jasèva,

tostemp a partatjar e lo som e lo lheit.

Oh, quina malahèita, Myia, que’t morís !

Que lairarés aumens se s’èra ajaçat 

un rivau encredut auprès de ta dauna.

Oh, quina malahèita, Myia, que’t morís !

Ara ua tomba honsuda tien lo companh,

Non pòts ni sautar en l’aire ni esnervià’t

Ni hà’m mirgalhas dab mossegadas doças.

Deu tractat de Corbeil e de la frontèra enter occitans e catalans.

Los Catalans qu’an rason de's lhevar contra lo tractat deus Pirenèus (1659) qui va estacar, de manèra forçada e shens concertacion prévia dab los interessats, los Comtats nòrd-catalans a França. Totun, qu’an tòrt de considerar la frontèra aragoneso-francesa d’abans d'aqueth tractat, la fixada peu tractat de Corbeil (1258)  com mei naturau o mei normau. Aqueth tractat qui fixè la frontèra enter la corona d'Aragon e lo reiaume de França, que va aver com ua de las consequéncias principaus ua prumèra amputacion de Catalonha dab la pèrta d’un deus sons quate grans comtats qui èra lo de Foish, atau com lo Fenolhedés. Brembatz-vse la citacion deu rei Jacme Prumèr d’Aragon,  lo conqueridor (tirada deu Llibre dels Feyts) :

… «E fe que devem a Déu, pus aquells de Catalunya, que és lo mellor regne d’Espanya e el pus noble (per ço car hi ha quatre comtes, ço és, lo comte d’Urgell e el comte d’Empúries e el comte de Pallars e el comte de Foix e ha-hi rics hòmens, que per un que per aquí n’haja, n’ha quatre en Catalunya e per un cavaller n’ha en Catalunya cinc, e per un clergue que ací haja n’ha deu, e per un ciutadà honrat n’ha en Catalunya cinc) »…

Totun, qu’estó lo quite Jacme prumèr qui autregè lo comtat de Foish tà França, en  tot perméter que lo tractat de Corbeil estosse signat en son nom peu son embaishador, lo roergàs Guilhem de Rocafuelh, senhor de Verzòls .

La frontèra vaduda deu tractat de Corbeil enter la corona d’Aragon e lo reiaume de França qu’èra dongas completament artificiau per ua gran partida. Que va contribuir a la separacion politica enter catalans e los futurs « gavatxos »,  shens que la demarcacion lingüistica enter los nòrd-catalans e los occitans deu Comtat de Foix e deu Fenolhedés n’i estosse pas jamei fòrça significativa. N’an pas jamei parlat ua lengua distinta.   La frontèra lingüistica occitano-catalana qu’ei estada en realitat ua invencion politica. Au nòrd de Salses que i estó creada ex nihilo ua frontèra nacionau gessida deu tractat de Corbeil, shens que i agosse nada frontèra lingüistica ni etnica enter la gent de cada banda.

De las hemnas deus immigrants gascons hens lo país valencian deu sègle XVIII (María Luisa Álvarez Cañas).

A la fin deu sègle 18, que i avè ua comunautat francesa pro importanta au sud deu país valencian en un periòde particularament conflictuau enter França e Espanha. Los noms d'aqueths francés installats en Alacant  e la soa region (150 familhas francesas e mixtas franco-espanhòlas, haut o baish) qu'èran Lahore, Bordehore, Vignau, Cassou, Cazamayou,  Lassale, Lousteau etc, etc, de noms plan gascons, com ac podetz véder.  En efèit, aqueths immigrants francés qu'èran majoritàriament naturaus de Biarn.  Que hasón fortuna en  comerçant enter Espanha, França e l'ultramar. E  que redinamizèn l'economia locau. Aqueths patronims gascons qu'an demorat dinc a uei com a tipicament valencians, a còps espanholizats en Lahora, Lasala, Casamayor etc.

A maudespieit de l'austilitat enter los dus estats - qu'èra en plen de la revolucion francesa-  que podón demorar en Espanha en se preservant los bens e los negòcis mercès a la valéncia, la combativitat e a la tenacitat de las  hemnas.  Quan los francés estón perseguits, despolhats, expulsats e a còps massacrats durant las annadas de conflicte 1793-1795, annadas de gran xenofòbia  hens lo Règne Valencian com hens la rèsta d'Espanha, n'estó pas briga lo cas en Alacant.  Hens un article hòrt interessant, titolat El protagonismo de la mujer de la colonia francesa de Alicante. La defensa de sus intereses patrimoniales en un periodo de crisis (1793-1795), l'istoriadora María Luisa Álvarez Cañas (Universitat d'Alacant) que-nse relata lo ròtle primordiau de las hemnas hens la defensa de la comunautat. Mercés ad eras, los interés patrimòniaus d'aquera comunautat  que podón estar largament preservats. 

L'auta vergonha

D’autes còps, n’i avè qui avèvan vergonha de parlar gascon e que decidín de non parlar sonque francés aus hilhs.

Uei lo dia, n’i a enqüèra qui an vergonha de parlar gascon e que s'estiman mei de parlar lengadocian, com se lo lengadocian estosse mei gascon que lo francés. 

Enténer un caperan gascon a díser la missa en lengadocian durant un peregrinatge a Lorda, aquerò, òc, qu’ei estranh. Se seré vergonhós de díser la missa en gascon a Lorda, quan la pròpia mair de Diu s’i exprimí en aqueth idiòma ? 

Los gascons n’an pas a aver vergonha de la lor lenga gascona. En contra d’ua dita drin cretina e drin tròp arremoluda, la distància deu lengadocian tau gascon n’ei pas ni mei ni mensh grana que la distància deu gascon tau lengadocian. E lo lengadocan n’ei pas mei universau que lo gascon. D’aulhors, ua petita comparason enter las estastisticas de las vesitas deu blòg de la Mela e las deu men n’amuisha pas nada diferéncia en nombre de vesitaires, enqüèra que lo prumèr e sia escriut en lengadocian e lo segond en gascon.

Adonc los catalans, en catalan  e los gascons, en gascon !

PS. Hens un pòst de l'an passat, lo lingüista malhorquin Gabriel Bibiloni que'nse hasó ua citacion en gascon. La hèita qu'ei pro rara tà amerità's d'estar notada. Totun, ailàs, la frasa que i ei deformada, contaminada per l'occitan d'Alibèrt, lo solet coneishut acerà. Atau que vad..."Ieu sui era immaculada cuncepciú". Aquera benalèja qu'ei hòrt susprenenta, sustot que la frasa corrècta  ("que soy era immaculada councepciou", en grafia tradicionau; o sia: "que sòi era immaculada concepcion" en la grafia d'aqueth blòg o enqüèra "que soi era immaculada cuncepciú" en la grafia d'en Gabriel Bibiloni) i ei plan amuishada hens ua fòto qui illustra lo dit pòst.  N'ei pas lo prumèr còp qui i vedem deformacions d'aquera frasa virginau, que n'i a de tot escantilh. N'èi trobada enqüèra medish ua d'un lingüista occitanista professionau qui sembla con·hóner o mesclar biarnés e gascon de Haut Ador.   Que seré òra que los lingüistas (en particular, los espanhòus com los francés, occitanistas o non) e's hiquèssen a estudiar un pòc mei seriosament lo gascon, que tròbi jo.

Gasconha qu'ei beròia e sense eth gascon, que non vau arren.

Que n'i a que dirián que'u va'n tirar quauquarren. Jo que disi: non! Parlar patoès que t'apòrta quauquarren, comprenes, que t'apòrta quauquarren. Non tira quauquarren, que t'apòrta. Comprenes? I a paraulas que non pòdes traduíser en francés. Que non pòdes, comprenes? ...
Qu'èm un país qu'e beròi. Gasconha...la Gasconha qu'e beròia... e sense eth gascon, que non vau arren...Sense eth gascon que n'e pas era Gasconha! Aquerò, non cau pas méter de costath.
E après, sabi pas...Quan veses... Qu' i a cançons, quan cantas en gascon, qu'i a quauquarren de mes...Qu'i a quauquarren de mes qu'en francés. "Aqueras montanhas", qui l'a hèta? ...Gaston Fèbus qu'a escrivut aquera cançon. E qu'e tostemps aquiu "Aqueras Montanhas". Eth qu'aimava eth país. Que voi díser...Que escriu en gascon. Alavetz eth non èra pas gascon, eth. "Côté de Foix", qu'ei Lengadòc. Comprenes? Qu'a escrivut en gascon! Sa mair qu'èra comengesa...Gaston Febus que moric en tretze cents quate vint onze.  E dempús, que teng era cançon. Qu'e autan jhoena que quan neishèc.

Gasconha vista per Martin Calder

Martin Calder qu'ei un lingüista anglés e e autor d'un libe titolat "A summer in Gascony". Hens la plana web consacrada au son libe, que i descriu Gasconha e los gascons atau:

"Adishatz! This means hello or goodbye in Gascon. Gascony has a distinct identity, and a history that sets it apart from the rest of France. For Gascons, northern France is another country - and as for Parisians! This is France, but not as we know it.

Gascony stretches from Toulouse in the east to the Atlantic coast in the west, from the River Garonne in the north to the Pyrenees in the south. Gascony is a golden land of rolling hills and wide horizons, swathed with vineyards, sunflowers, maize and pastures. Wild boar and roe deer roam in the oak forests.

Gascons are honest, welcoming and independent. In  the  towns  in  summer, locals and visitors can join in with the music of the joyeuses bandas, lively brass and percussion street orchestras of musicians dressed in colourful costumes. The Gascons have their own particular customs, and the French outside of Gascony, when confronted with their funny ways, will shrug their shoulders: it's the southwest, what can you expect?

Gascony is the home of the swashbuckling heroes D'Artagnan and Cyrano de Bergerac, gutsy red wine, fine sweet wine, Armagnac, cassoulet, magret de canard, medieval bastides, open fields of sunflowers and more geese than people!

To learn more about the long history of Gascony, a good place to start is Louis Puech's Histoire de  la Gascogne, originally published in 1914 by the Archaeological Society of the Gers."

E lo Martin que ns'i balha ua mapa deu país de Pèir de Garròs, qui ns' amuisha de qué e parla. Aquiu que l'avetz:

Enqüèra que i sembla mancar la Gasconha trans-garonesa,  que nse podem totun regaudir qu' aqueth senhor non con·hon pas Gasconha dab lo departament de Gers, e que i balha ua mapa anotada en gascon. 

E jo qu'èi seguit lo conselh de l'autor en crompà'm l'obratge de Louis Puech, qui èi pagat ua fortuna pr'amor n'ei pas mei editat, clar. 

Occitanisme e genocidi lingüistic.

Que m'a agradat de léger lo tèxte d'Eric Fraj sus l'occitan e sus l'occitanisme, o meilèu los occitanismes. Per fin, aquiu qu'avetz un tèxte senat, qui'vse cambiarà drin deus deliris qu'èm acostumats a léger de part d'intellectuaus occitans.  Que sembla la lutz qu'apareish de mei en mei clara au cap deu tunèu...

Qu'espèri -shens tròp gausar créde'i-  aquò que signarà a de bonas la fin d'un certan discors occitanista, tant de còps molut e arremolut, sus çò qu'an d'estar la lenga e las lengas. Aquera ideologia  qu'ei estada denonciada per l'UNESCO e de mei en mei  d'universitaris reputats, occitans o non, lingüistas o non, que se'n son desolidarizats.

La vision de las lengas basada sus ua ierarquizacion deus parlars e la politica de substitucion d'un parlar per un aute, supausat mei nòble o mei  centrau o mensh localista o mei qué que sia, que son d'esséncia genocidària, nolens volens.  N'ac cau pas jamei oblidar.

La lenga mairana qu'ei un parlar. Lo respècte envèrs los pairans que passa peu respècte de cap au parlar de la comunautat. La lenga mairana qu'ei un parlar e lo parlar qu'ei lenga.