Mots gascons: galihòrça, agalòrça, galòrça; mot catalan: gallorsa, galorza.

Un mot corrent en gascon e gasconissime qu'ei galihòrça (precipici). Palay que'u con.hon dab agalòrça, a tòrt segon Coromines (en El parlar de la Vall d'Aran). Segon lo regretat lingüista catalan, lo prumèr que seré ua fòrma gascona deu latin quadrifurcus (cairehorc) mentre que lo segond e seré un derivat d'aqualis dab un qualificatiu qui demora a precisar. Pas clar ni tròp convencent quant a quadrifurcus , que tròbi jo.

Que i a un tresau mot qui poderém hornir ad aquera lista, e aqueth qu'ei galòrça. Que's ditz d'ua persona de gran talha, voluminosa, maufotuda (Palay). Que'm soi interessat au fèit qu'aqueth mot e s'arretròba en catalan : gallorsa, antigament galorza (vediatz l'Alcover-Moll) -en supausar que s'agesca plan deu medish mot que lo mot gascon, que non d'un omonime. En catalan, lo mot gallorsa que designa un arramat d'aulhas qui ei miat tà pèisher en pradas d'altitud, en estivas, e, tostemps en catalan, lo dret de gallorsa qu'ei- en tèrmis juridics, lo dret de har pasturar las bèstias en ua prada, en generau comunau o, en tot cas, qui n'apartien pas au proprietari deu tropèth. Coromines qu'arreliga lo mot catalan aus mots bascos gail, gailor, galdur qui significan extremitat, proheminéncia, bèc, som, cima, e qu'explica semanticament lo mot gallorsa com "lòc de cimas", o sia lòc d'altitud. Se lo basco a efectivament balhat aqueth mot tau romanç deus catalans, que seré estonant que n'ac hascosse pas tot parièr en romanç pròpi deus vascons, o sia en gascon. Dit autament, lo mot gascon galòrça que'n deuré aver la medisha origina etimologica que lo mot catalan, dab la significacion prumèra de "lòc de cimas" e la significacion de precipici qu' a (a)galòrça que s'explicaré simplament peu cambi deu punt de vista: deu còth estant cap avath, en lòc d'avath de cap a las cimas com peu mot catalan. N'ei pas impossible que lo mot agalòrça e sia en fèit ua fòrma deu mot galòrça, per diaferèsi de l'article (la/era/sa galòrça > l'/er'/s'agalòrça) e atraccion de aqualis, dejà vist dab gau (de canalis) e agau.

Que i agó possibilitat de confusion semantica enter galòrça o agalòrça d'ua part e galihòrça de l'auta. Totun, aqueth darrèr mot que'm sembla d'etimologia distinta e d'arreligar a la seria deus mots quasi sinonimes enter si: galihonha, galihèrna, galigòrça,  baricomba,  baticomba  etc. Jo que crei qu'aqueth "gali" deu mot galihòrça (com  bari, bati d' autes membres d'aquera seria), que deu arrepresentar lo mot  gau qui ei la fòrma populara pirenèogascona de canal(is) (cf. lo galet de la vath etc). Canau en país tòi que designa ua garganta pregona, ua gòrja. Atau que poderém prepausar com a ipotèsis etimologicas: galihèrna, de  canal(is) inferna (o sia canau pregona); galihòrça de canal fortia o ortia (canau impetuosa o canau-precipici ved. galigòrça); galihòssa, de canal  fossa , o sia canau cavada, de fossa, en latin, participi de fŏdĕre qui significa cavar;  galihonha de canalis funda: canau hurgada, remudada, segotida  (funda, participi deu latin fundiĕre, cf. en gascon honhar qui deriva d'aqueth vèrbe latin).  E fin finala que i hornirèi galigòrça : canalis + cortia - deu mot d'origina pre-romana, celtica, cortia , gascon gòrça, qu'arretrobam hens lo toponime gascon gòrça  (= precipici en país tòi) e en aragonés Ribagòrça, com ac soslinhava Palay e a maudespieit de l'opinion pòc credibla de Coromines qui i vedèva l'adjectiu curtia deu latin curtare. L'opinion de Coromines qu'èra basada sus ua interpretacion latina medievau deu nom Ribagòrça, totun que pausa un problèma semantic (per aqueths parçans, cortar non significava pas talhar, copar, en contra de çò qu'avançava Coromines). Meilèu, ribagòrça com galigòrça (de, respectivament, ripa + cortia e canal + cortia) que serén  formats com baricomba e  baticomba (valle + cumba). Qu'ei de notar lo mot benasqués galiberna - probablament deu gascon galihèrna, que designa ua persona de gran talha, exactament com lo gascon galòrça. L'expression benasquesa  gran coma un galiberna que s'arrevira en espanhòu en: alto como un monte. Precipici o mont, qu'ei tostemps un ahar de punt de vista, fin finala.

EDIT: Un legedor plan aimable que'm hè saber qu'en parlar aussalés, lo mot balihòrça qu'a la significacion qui Coromines e prèsta au mot catalan gallorsa, c'ei a díser quauquarren com "peisheder d'altitud, estiva", que non la de "precipici". Aquerò que pleiteja per ua etimologia comuna entà los mots  catalan e gascon gallorsa , galòrça, agalòrça e galihòrça, en contra de l'ipotèsi prepausada amont. Que vs'enviti a léger los comentaris.
Alavetz, que vse'n prepausi unha auta ipotèsi etimologica, diferenta de la de Coromines e qui pòt conciliar lo mot catalan gallorsa e los mots gascons galòrça e agalòrça. En lòc d'un mot "basco-iberic" (tà emplegar la terminologia dobtosa de Coromines),  hòrt ipotetic e fin finala absoludament shens nat supòrt documentari, que vse'n prepausi unha auta origina, ben gascona aquesta: lo mot catalan gallorsa  (un gasconisme) e los mots gascons galòrça, agalòrça  que derivarén de canal fortia  : canau impetuós.  Com e'n testimònia l'istuèra aussalesa, lo mot que pòt tanben servir tà designar un lòc d'altitud, ua estiva, on e's situa la partida mei amont deu precipici,  "près des cols" com ac indica Palay en la definicion deu mot galigòrça.  Que cau raperar la significacion de lòc d'altitud aplicada a un mot concebut a l'origina tà designar ua depression geologica n'ei pas quauquarren d'unic en catalan e en gascon: que'n coneishem aumensh un aute exemple dab lo mot coma (deu celto-romanic cumba) qui s'a prengut la significacion de tuc, de cima en gascon e de peisheder d'altitud en catalan  mentre que lo mot, a l'origina, non designava sonque ua depression geologica, ua traca de vath. En gascon, lo mot cumba associat a vall- (baricomba, baticomba) qu'ei precisament sinonime de galihòrça, agalòrça (precicipi).
La preséncia de gasconismes hens lo vocabulari catalan tanhent au pastoralisme que's deu explicar per lo fèit que los pastors "catalans" èran d'autescòps tots gascons, fèit istoric ignorat peu praube Coromines.

N.B. L'imatge qu'ei tirat de la wikipedia. 

Mots gascons: esbarrir, esbarriar; mots catalans: esbarriar, esgarriar

Aquesta setmana, que’m soi interessat a dus mots de mei deu lexic gascon : esbarrir e esbarriar e aus lors corresponents catalans esbarriar e esgarriar. Aqueths mots que son absents deu lexic de l'occitan non-gascon.

 Esbarrir qu'ei un mot a la mòda uei lo dia,  que sufeish de'u tipar sus google tà se n'apercéber. Qu'ei un gasconisme absent deu diccionari de Mistral. Que vòu díser (segon Palay):
1-pèrder lo camin: estraviar, descaminar, destrauviar, hòraviar,
2- esparricar, esbarrejar
3- (locaument, en Lavedan): partatjar, compartir.
Mistral qu'arreportè en son diccionari un derivat d'aqueth mot, l’adjectiu esbarrit, qu’ei a diser hòraviat, perdut. Totun, la significacion d’étourdi qui Mistral e prestè au mot n’èra pas briga corrècta.


Lo mot que sembla d’origina pastorau : ua anesca (oelha d'un an) esbarrida qu’ei ua oelha qui s'a perdut lo tropèth, aquera oelha qu'ei dita horastèra per Camelat (que non per Palay, peu quau horastèr e significa sonque  "de l'ahorèst").

 En catalan, los dus mot mei pròishe semanticament e morfologicament deu gascon esbarrir  que son esgarriar e esbarriar.
La definición deu mot esgarriar segon lo Gran Diccionari de la Llengua Catalana qu'ei atau:
Esgarriar
 [1653; segurament d'un encreuament de l'ant. descarrerar-se, der. de carrera 'camí', amb desviar-se, i amb influx de esgarrar-se pel que fa a la part inicial del mot]
 v 1 tr Fer que (algú, alguna bèstia) perdi el camí.
 2 pron 1 Perdre el camí, perdre's separant-se de la colla, del ramat, etc., de què formava part. En entrar al bosc es va esgarriar. Una ovella esgarriada. 2 fig Abandonar el dret camí. En aquesta edat és fàcil d'esgarriar-se. es_gar_ri_ar.

 Aqueth mot qu’ei pro recent en catalan (atestat sonque au sègle XVII). Coromines qu’encontrè un pòc de dificultat tà n’explicar l’origina etimologica  segon çò qui podem léger amont e qui rapèri aquiu: « segurament (sic) d’un encreuament de l’ant. descarrerar-se, der. de carrera « camí », amb desviar-se, i amb influx de esgarrar-se per que fa a la part inicial del mot ».

Mei simplament, lo mot catalan esgarriar qu'ei ua varianta fonetica deu mot au còp gascon (landés) e catalan esbarriar, aqueth darrèr dejà atestat en catalan au sègle XIV. Aqueth, tanpòc no’u trobaratz pas hens lo diccionari de Mistral, per'mor qu’ei desconeishut en occitan non-gascon. L'ipotèsi etimologica prepausada per en Joan Coromines tà esbarriar qu'ei l'etimon arabe barr, arabe vulgar barri: endehòra, exterior, qui arretrobam hens lo mot occitan barri. Los lexicografes gascons que son d'un avís diferent: que hèn d' esbarriar la varianta (especificament landesa) d'esbarrejar (de barrejar, derivat afixat deu latin verrĕre qui significava escampar, esparricar, dispersar). La significacion d'esbarrejar / esbarriar en francés qu'ei disperser, éparpiller, segon Palay qui a represa la definicion balhada per l'abat Foix: disperser, éparpiller ça et là. L'ipotèsi etimologica de Coromines qu'a l'avantatge que's pòt aplicar autanplan tà esbarriar com tà esbarrir (e lhèu tà esbarricar, esparricar etc). Que cau notar qu'especificament en catalan de l'isla balear(a) d'Eivissa,  b'existeish lo mot esbarrejar qui ei efèctivament sinonime d'esbarriar. Que poiré estar un gasconisme.  O e seré meilèu ua mèra coincidéncia ?  En tot cas, en dehòra deu parlar eivissenc, lo mot esbarrejar qu'ei desconeishut en catalan com en occitan non-gascon.

 Esbarriar qu'ei de significacion mei larga en catalan que non pas en gascon. Que contien dejà en gèrme la nocion de pèrta qui n'a pas ni esbarrejar ni esbarriar en gascon, com ns'ac indica  lo Gran Diccionari de la la Llengua Catalana en las definicions de esbarriar :

 V1 tr1 Treure alguna cosa del lloc on habitualment es guarda i deixar-la en bandes on és difícil de retrobar-la. No sé pas on són, algú ha remenat els calaixos (N.B. las tiretas) i les ha esbarriades.

 2 Escampar coses aplegades, ordenades. Si tornes a esbarriar les escombraries, rebràs.

 Per contra, lo mot gascon esbarrir qu'a de significacions mei divèrsas que non pas las deu mot catalan esgarriar o las deu mot gascon esbarriar. Esbarrir, segon Palay, que signifia en francés égarer, perdre, répandre; a mei, en Lavedan, que significa partager. En fèit,  esbarrir qu'amassa la significacion qu'an los mots gascons  esbarrejar e esbarriar (esparricar, dispersar), dab la significacion deu catalan esgarriar (en gascon: estraviar, hòraviar, shens oblidar esgarar qui ei un gallicisme). Dit autament, , esbarrir, lhevada l'accepcion lavedanesa,  qu'ei l'exacte equivalent en gascon deu catalan esbarriar. Lo mot esbarrir qu'ei lo mot especificament e genuinament gascon, n'existeish pas en catalan. Esbarriar qu'ei comun au catalan e au gascon landés. Aqueth darrèr mot que poderé estar un catalanisme en gascon, on i ei estat con·honut dab  (es)barrejar. L'auta possibilitat qui non poish descartar, que haré d'esbarriar un "landesisme" en catalan (que n'i a, en efèit, de "landesismes" en catalan, particular(a)ment per ço qui tanh au vocabulari pastorau. Que'n balharèi un exemple mei luenh).

Adonc, esbarrir e esbarriar que serén duas fòrmas d'un medish mot, l'ua gascona, l'auta catalana. Esbarriar que degó estar manlhevat peus pastors landés de Catalonha e con·honut dab lo mot gascon esbarrejar, d'aquiu lo significat estrict d'esparricar qu'a lo mot esbarriar en gascon landés. Tà asseparar los dus significats deu mot  esbarriar: d'un costat, lo d'esbarrejar , mot dab loquau lo mot e's con.hon aisidament, e de l'aute, lo, fondamentau tà un pastor, de pèrder, d'extraviar,  en particular aplicat tad ua oelha qui s'ei hòraviada (esbarrida),  los pastors de Catalonha que's degón seleccionar la varianta fonetica  esgarriar mei aluenhada deu mot gascon esbarrejar, per contra pròishe deu gallicisme gascon esgarar qui significa pèrder. De tota faiçon, que sabem que la mutacion b-g o g-b n'ei pas hòrt significativa. Las lengas romanicas d'Aquitània e d'Espanha que'n son plen d'exemples d'aqueth escantilh.


L’origina semantica deu mot esgarriar qu’ei, a l'evidéncia, pastorau. Que cau raperar qu’en la Catalonha deu sègle barròc e  durant la Reneishénça en generau, lo mestièr de pastor qu’èra reservat taus « aquitans », com ns'ac rapèra lo cronista rossellhonés Francesc Comte (1586). Aqueths aquitans qu’èran evidentament gascons e, hòrt probablament e mei precisament, landés.

Atau qu'escriu Francesc Comte (extrèit de COMTE, Francesc. Il·lustracions deIs comtats de Rosselló, Cerdanya y Conflent (1586). Barcelona: Curial, 1995, p. 186-187):.



 "En lo estiu móntan los bestiars de la França y dels habitadors dels dits comtats (nòta de JdP : los dits comtats que son Rosselhon, Cerdanha e Conflent) en tan gran nombre que estan totes les navals poblades dels dits bestiars, faent en la nit molts focs, y entre ells sonant molts instruments de música pastoril com són : albays, dolçaynes (etc… ) y en los francesos alguns rebaquets, que ells acostumen sonar de diferent to de la música catalana. Y entre los dos de un regne y altre pàssan moltes conversacions perquè los guardians dels bestiars catalans també son de nacion francesa, y los demés son aquitans, perquè la complecció de la nació catalana no s’és poguda may conduhir ni inclinar en obres servils ni villanescas, ans bé, de los que los castellans anomènan villans, ells anomènan pagesos, y són de tant punt y honra molts d’ells, que per ella competexen ab qualsevol cavaller català ; per pobre que sian, per lo que toca a la honra, ab qualsevol senyor de títol, per poderós que sia. Y axí, essent los guardians catalans de nació francesa, com los dels bestiars francesos, ab curiositat, com tots los bestiars dels dos regnes son pujats en dites montanyes, se visitan per aber los uns dels altres, lo ésser de llurs parents y de llurs cases."

Qu'ei d'aquera epòca que data l'entrada deu "landesisme" "chanca" hens lo lexic deu catalan  (xanca, 1575), dab los dus significats qu'a lo mot landés: l'escassa deu pastor e l'ajuda qui permet au chanquet (pèherit, andicapat etc, cat. xanc) de caminar. Lo praube Coromines que hasèva derivar xanca d'un mot…iranian  (totun via lo latin: zanca, tzanga: sòrta de cauçadura deus guerrèrs parts).  Qu'ignorava lo mot gascon chanca, que s'avèva oblidat de consultar lo diccionari de Palay, un còp de mei. Lo mot gascon chanca qu'ei un germanisme, probablament anglés. En anglés vielh lo mot shanke-  uei lo dia shank, que designava la cama e un segment (jolh amont o jolh avath) de la cama (cf. alemand: Schenkel). Qu'arretrobam exactament aqueth significat anglés : cama, segment de la cama dab lo mot espanhòu zanca e lo mot portugués sanca (significat qui n'èra pas deu mot latin zanca, tzanga qui designava ua sòrta de cauçadura rustica), çò qui dèisha imaginar  un apòrt germanic (anglés via lo gascon?), aumens semantic se non morfologic, taus mots espanhòus e portugués zanca e sanca. En tot cas, las significacions d'escassa e de tortejaire qu'a lo mot zanco en espanhòu, desconeishudas en portugués, que son gasconismes clars (possiblament via lo catalan: xanca, xanc).

Tà clavar en tot resumir:

En lenga gascona, esbarrir e esbarriar que son aparentats enter si,  morfologicament e semanticament.

Esbarrir que significa :
1- Hòraviar, pèrder lo camin, que's ditz en particular (totun autanplan shens) per ua bèstia qui dèisha lo tropèth.
2- Esbarrejar, esparricar.
3- (Locaument) Partatjar.
La significacion mei correnta de esbarrir qu'ei la de hòraviar, pèrder lo camin.

Esbarriar qu'ei un landesisme per esbarrejar, qu'ei a díser esparricar, escampar dab lo significat etimologic conservat en gascon e en catalan (esparricar, esbarrejar), que non lo de descampar (anar-se'n) qu'a lo mot escampar en gascon e en rosselhonés ni lo de hòragitar qu'a lo mot escampar en lengadocian.

En catalan, los dus mots que son esbarriar e esgarriar:
Esbarriar que significa en catalan:
1- Tréger quauquarren d'un lòc o d'un estat ordenat tà hicà'u a despart on s'i pòt pèrder (gascon: esbarrejar, esbarrir).
2- Esparricar, esbarrejar causas ordenadas, aplegadas (gascon: esbarrejar, esbarrir).

Esgarriar que significa:
 1- har qu'ua persona o ua bèstia pèrda lo camin, hòraviar (gascon: esbarrir)
2- pèrder lo camin, pèrde's en deishant ua aplegada o un arramat, un tropèth (gascon: esbarrir).

Atau que son los mots qui èi aprengut aquesta setmana.

EDIT. En aragonés,  esbarrir qu'ei sinonime d'esbarrar : har húger de paur, dispersar en espaventar, com ac hè l'ors dab l'arramat de motons. Lo mot esbarrar qu'a aquera significacion en catalan normat, a mei de la d'eslurrar, d'eslissar, compartida dab l'espanhòu esvarar. En portugués, lo mot esbarrar que significa encontrar involontàriament.  En gascon, esvarjar, esvariar, esvarir (har paur, espavantar) qu'ei a l'evidéncia lo medish mot que lo catalan vielh esvarar, deu quau lo mot esbarrar e sembla estar, au mensh parciaument, un variant contemporanèu. Totun, esbarrar en catalan non-normat qu'a plan los significats deu gascon esbarrir  (lhevat lo, lavedanés, de partatjar); e los deu catalan esbarriar (cf. Alcover-Moll).  Esbarrejar que poiré estar format a partir d'esbarrar. Fin finala, que ns'encontram dab ua seria pro larga de mots, a l'origina mei que mei deu registre pastorau,  los etimons deus quaus, supausadament divèrs, e's con.honen alavetz enter si.

De las hemnas e deu masclisme. "Escrich sus lei Femnas…" (Josiana Ubaud).

Qu’aprofieitèi d’un sejornet a Besièrs tà crompà’m lo darrèr libe de Na Josiana Ubaud "Escrich sus lei Femnas – Escrichs de Femnas", editat per l'I.E.O. Lengadòc. Aqueth obrage, escriut en un provençau plan clar, quitament per l'aprenedís gasconofòne qui soi,  qu’ei un pleitei au còp d’encarg contra lo sexisme masclista occitan e de defensa a la Hemna com a egau deu son parion mascle, totun victima de l’ostracisme e de la bestiessa de part de la gent masculina.

Com a provençau e com a hemna, Na Josiana Ubaud que'n sap de çò qui parla. Que soslinha, dab tota l'arrason, ce’m sembla, l’origina culturau mediterranèa  d’aqueth sexisme qui denóncia. Ua gran partida de l’argumentacion qui sostien lo son devís qu’ei  basada sus un estudi deu lexic, deus dísers e deus arreproèrs « occitans », en fèit essenciaument lengadocians  e provençaus. E que ns'apren, en passar, qu'Alibèrt qu'èra particular(a)ment sexista e misogine. E l'autora que ns'i balha extrèits literaris d'autoras occitanas, plan causits tà illustrar lo talent injustament pòc reconeishut o pòc valorizat d'aqueras. E jo que'm soi regalat en saborar aqueths textons, poèmas mei que mei. 

Shens voler càder en un anti-occitanisme primari ni enqüèra mensh denegar lo problèma pausat peu sexisme masclista en la societat nosta, que soi arribat a la conclusion la cultura gascona qu’ei fòrça mensh masclista que non pas la descriuta per Na Josiana Ubaud. La màger part deu biaish lexicau e de las ditas denonciats per Na Josiana Ubaud n’existeishen pas en gascon. Quiò, que podem constatar lo lexic gascon n’ei pas autant  masclista com lo deu lengadocian e deu provençau. Segur, en gascon que i a tèrmis tà qualificar hemnas de tau o tau tipe fisic o morau. Totun, contràriament a çò qui'nse descriu Na Josiana Ubaud entà l'occitan non-gascon, lo lexic gascon qu’ei en generau fòrça mei "paritari". Los mots despreciatius que i consèrvan las duas fòrmas, la  masculina e la  femenina, e que s’aplican atau autant taus òmis com tà las hemnas.  Tà'n préner un solet exemple,  lo gascon que coneish plan lo mot carronha dab la significacion despreciativa raperada per Na Josiana Ubaud. Totun, qu'avem autanplan lo mot carronh, çò d’equivalent  reservat taus mascles. Aqueth mot qu'ei absent en occitan non-gascon.  Aquera observacion de "l'equitat lexicau" en gascon qu’ei pro generau per çò qui tanh aus mots o expressions qualificats de sexistas  per Na Josiana Ubaud, dab arrasons de las bonas en son cas;  totun, pas tandas en noste, ce'm sembla.

Jo que pensi lo sexisme masclista qui denóncia Josiana Ubaud qu’ei, en gran partida, l’eretage d’ua cultura mediterranèa,  completament estranha en país gascons,  E que voi raperar aquiu dus elements culturaus en rapòrt dab la relacion dab lo genre e las hemnas qui’m semblan interessants de soslinhar tà plan avisà's que lo fondament de la cultura pireneo-gascona qu'ei hèra diferent de  la provençau, la mediterranèa, la greco-latina, a maudespieit de la parentat lingüistica enter gascon e provençau. 

1- En la lenga indigèna deus vascons, lo genre non s'aplica pas briga aus mots. N'i a pas nat masculin ni femenin en la gramatica basca,  contràriament au cas de las lengas indo-europèas e enqüèra mei dab las lengas semiticas en las quaus quitament totas las fòrmas verbaus e son "sexuadas". Aquerò que'm sembla un prumèr punt fondamentau. 

2- E puish,  que cau raperar lo personatge situat au grad mei haut deu panteon vascon  qu’ei de caractèr femenin.  Qu'ei Mari peus bascos e Mariuena peus aragonés. Aquerò tanben qu'ei un treit diferenciador fondamentau per rapòrt a la cultura greco-latina e indo-europèa en generau.

Mari qu'ei ua divinitat cavernicòla omnipotenta. Qu'ei lo personatge mei potent e mei temut de la mitologia basca. Qu'imparteish justícia, assistada tad aquò per sorginak (sòrtas de broishas) encargadas de castigar aus qui faussan lo reglament e enfrenhen las leis. A mei, que genèra las honts e las dotz a l'origina deus arrius e que mestreja lo clima. Qu'ei en particular responsabla de las pericladas. Qu'ei ua sòrta de  Zèus femenin enqüèra que demora hens espelungas, o ua sòrta de Pachamama vascona. Segon la tradicion basca, la residéncia mei importanta de Mari qu’ei ua espelunga suu  penent orientau deu mont Anboto en Biscàia. Aquera espelunga, coneishuda com a Mariren Koba « Espuga de Mari», que balha ad aquera montina un caractèr quasi sacrat.  Un deus escais-noms de Mari qu'ei Anbotoko Dama, La Dauna d'Anboto. Que't pòt presentar mustras divèrsas quan e's vòu vededera entaus umans, l'ahur mei frequent estant lo d'ua beròia hemna  elegantament vestida d'ua longa rauba verda. Totun, que pòt préner d'autas fòrmas, quitament de las non-umanas.

Lo personatge haut-aragonés de Mariuena que comparteish caracteristicas comunas dab la Mari basca, com la de demorar en espugas. Totun que'n presenta d'autas qui'n son distintas. En particular,  Mariuena qu’ei fòrça mei benivolenta envèrs los umans que non pas Mari. Lo quite nom de Mariuena qu'evoca un èstre ben·hasent, lo nom que vien probable deu basco Mari ona, literaument: la Mari buena, mentre que la divessa basca b'ei coneishuda locaument au bascoat com a Marigaizto, literaument Mari maishant(a).  No's cau pas briga avisà's de contrariar a la Mari basca, mentre qu'en Haut-Aragon, Mariuena que hè beneficiar los umans deus sons poders magics. 

En Gasconha, aqueth personatge vascon omnipotent que s'ei vestit d'ua pelha crestiana en s'assimilant completament a Maria, la mair de Crist. Que's cau brembar deu nombre pro gran d'aparicions subernaturaus femeninas qui compda la tradicion popular(a) per la montanha nosta. Que son de dus tipes: lo prumèr qu'implica las encantadas o  hadas. Aqueras que representan divinitats  segondàrias. Que son sovent  nimfas, d'esperits de l'aiga, hilhas de Mari la mair deus arrius. Las hadas que hèn tanben de gojas au servici de la divessa mair. En catalan, aqueras hadas (en  cat.  fades)  que son ditas precisament encantades, dones (= gasc. daunas)  d'aigua, aloges o goges. Los darrèrs dus mots -se non los autes-  que'm pareishen signar ua importacion mitologica gascona en Catalonha. En efèit,  alòi-alòja qu'ei un mot gascon qui significa nèci-a, innocent-a. L'origina semantica d'aqueth mot qu'ei probable en aquera legenda segon laquau Sent Alòi qui avè de herrar un chivau, amputè la pata de la prauba bèstia tà la poder herrar mei comodament.  Que sufeish de léger los Condes deus Monts e de l'Arribèra tà s'avisar que las hadas gasconas i son sovent descriutas com a nècias. O e caleré meilèu interpretar lo mot catalan aloja  com artesana de metallurgia, orfebra? Cf. lo conde deu haur e de la hada hens los Condes deus Monts e de l'Arribèra.  Quant a la goja,  qu'ei la macipa, la serviciala, en gascon. Lo dusau tipe  que concerneish las aparicions mariaus pròpiament ditas.  Que cau remercar totas las aparicions mariaus que's solen har laguens espelungas o tutas, dab l'excepcion notabla de la de Montossèr qui's hasó en ua capèra en ruïna. Segon la tradicion, a l’espelunga de Bètharram (comuna de Lestela), ua dauna que i aparescó tà sauvar una gojata qui èra a 's negar (la tradicion que remonta aumens tau sègle XI). Un aute exemple qu’ei lo de l'espuga de Medós, enter Banhèras e Campan, on i aparescó ua dauna a una gojata anomenada Lilòia (1648), mentre qu'a Montossèr (au ras de Labarta de Nèsta) qu'estón tres gojatas qui la vedón (1848). L'exemple mei coneishut e de fama internacionau que demora l'aparicion de la dauna hens la tuta de Massavielha (Lorda, 1858), de la quau Bernadeta Sobirós e testimoniè. La dauna que's va presentar en prononciar, en bon gascon, la frasa plan coneishuda: "Que sòi era Immaculada Concepcion". En Gasconha com en Aragon, lo personatge qu’ei benefic entaus umans en exerçant lo son poder subernaturau tau lor profieit. De totas aquestas aparicions mariaus per  la montanha gascona, sonque la de Lorda qu’ei arreconeishuda de manèira oficiau per la Glèisa catolica, enqüèra que totas e’n hèn l'objècte de cultes e d'aplecs.

E que m’agrada de raperar Gasconha qu’ei lo país de la dauna dab lo capulet, la de la bandèra gascona qui vedem sus la planta web deu blòg. Un simbèu nacionau dab ua figura femenina, aquerò que demora tròp rar tà non pas estar soslinhat.

En tot cas, qu’èi lejut dab interés e simpatia lo libe de Na Josiana Ubaud. Que’m pensi l'autora qu’a tota l'arrason entà cridar tà que justícia e sia hèita e l'arrespèit tornat  envèrs las hemnas, e aquerò, de segur,  que vau autant per Gasconha com per la rèsta deu món.

Sobaco e galillo: dus gasconismes anatomics en espanhòu.

La question de l'origina etimologica deu mot espanhòu sobaco (gasc. eishèra) que demora en generau shens nada responsa de part deus saberuts de la lenga espanhòla.

 Per tant, Gerhard Rohlfs, en son estudi sus la lenga gascona, que'nse raperè la solucion que s'avè de trobar en gascon. De fèit, l'etimologia deu mot gascon pirenenc sobac qu'ei clara. Que resulta de l'aglutinacion de l'article salat so (latin ipso)  dab lo mot obac o ubac: s'obac >sobac.

 L'emplec de l'article salat so (au femenin: sa, deu latin ipso e ipsa) qu'èra hòrt corrent en gascon pirenenc dinc a ua epòca relativament recenta, que cadó extint a la fin deu sègle 19 o a la debuta deu sègle 20, remplaçat en generau per eth /era. Totun, l'article salat que demora fossilizat en onomastica gascona Com a exemples, citem Soumoulou / Somolon, Socasau, Sapene/Sapena, Sacase/Sacasa, Sarrieu/Sarriu  etc. La scripta medievau deu gascon qu'evitava dejà d'emplegar l'article so/sa, qu'emplegava meilèu el/la o lo /la, lhevats los noms de lòc e de persona qui, eths, n'èran sovent pas adaptats: Zaforcada, Zaplana etc. Que i tornarèi un aute còp dab quauques extrèits de tèxtes medievaus com a exemples.

 Obac (var. ubac) en gascon que vòu díser  nòrd (Palay).  Que deriva deu mot latin opacus qui significava opac, escur. Adonc, obac qu'ei lo parion etimologic, de formacion populara, deu mot sabent opac. L'ubac (var. ubaga, aubac, aubaga, d'autes còps l'obac) que designa(va) lo penent nòrd d'ua montanha, lo qui demora(va) a l'ombra, a l'escur, a l'empara deu só. Lo mot ubac qu'ei emplegat en concurréncia dab omprèr, ombrèr, ombriu, envèrs etc  dab preferéncias regionaus marcadas (cf. ALGc.  IV,  mapa n° 1102, cf adreça ubac en lo diccionari de Massourre.

D'aquera significacion "a l'empara deu só, a l'escur" que derivan las significacions modèrnas deu mot sobac: 1- acès, empara, sela, apric cobèrt - la prumèra partida deu mot sobac qu'evoca, d'ua faiçon enganaira, un prefixe so-,  sob (sos),  çò qui renfòrça lo concèpte innovator d'apric cobèrt ligat ad aquera fòrma deu mot. Lo mot aragonés soba: abric cobèrt, tuta,  qu'ei probable a l'origina de la confusion. De la medisha manèra, en gascon, soala, sobala: abric cobèrt, tuta (deu. latin subala qui significa eishèra). En aragonés, la forma aglutinada que i ei estada adoptada: sobago, lo mot que i a guardat lo significat primitiu d'obac: penent nòrd, uei lo dia cadut en desús  per la part gascona. Jo qu'èi postulat mantuns còps l'existéncia passada d'un diasistèma pirenenc, navarroaragoneso-gascon.  L'evolucion semantica deu mot sobac  que suporta la realitat popular(a) d'aqueste diasistèma.
 2- Qu'arretrobam aquera idèa de cobèrta, de partida amagada, dab la dusau significacion de sobac:  partida deu còs, normaument amagada deu só e de la vista, comprenguda  enter los dus braç d'ua hemna, o sia lo piet femenin, la popa, autanplan com lo vestit (s'obac, qu'ei a díser "l'opac") qui amaga los piets d'ua hemna.

Lo catalan qu'a tanben lo mot obac dab lo significat primitiu deu mot, ara extint en gascon: vessant d'una muntanya, més ombrívol, menys calorós, més humit (G.D.L.C.). D'aquiu vien lo toponime malhorquin Subac, de formacion identica au gascon sobac (lo catalan mahorquin qu'emplega l'article salat): Subac = S'obac.





Lo mot espanhòu sobaco (sinonime d'axila) qu'ei un gasconisme clar. La significacion d'eishèra qu'a aqueth mot en espanhòu que deriva de la significacion anatomica deu mot sobac en gascon e per confusion dab un descendent deu latin "subala" = eishèra (aragonés: soba, gascon soala, sobala: abric cobèrt, tuta, fr. abri sous roche).

N'ei pas lo solet gasconisme anatomic qui trobam en espanhòu. Un aute qu'ei galillo (sinonime de úvula) . Jo que'n dedusi - e que'n soi aparentament lo prumèr a hà'c- galillo, var. gallillo-  qu' ei simplament ua fòrma espanholizada de galet (lo deu béver a galet). Galet qu'ei un derivat afixat deu mot gascon gau ( f.). Aqueth darrèr mot qu'ei la fòrma pròpia que s'a prengut lo mot latin canalis en los Pirenèus.  En gascon, la gau e l' agau que son duas fòrmas d'un solet mot, sinonime de canau. De fèit, gau que deu arrepresentar ua fòrma gascona de canalis (canau), la mei "regular(a)"  pr'amor de la pèrda de la n intervocalica latina qui caracteriza lo noste idiòma. Donc galet qu'arrepresenta ua forma populara pirenèo-gascona de canalet (e galeta, de canaleta).

 Segon Palay, galet en gascon que designa un canalet en fòrma de honilh e particular(a)ment lo honilh anatomic: la canau de la faringe e, per extension, la garganta (sinonime de gargamèla e de galipet).  En espanhòu, galillo (mot popular sinonime d' úvula) que designa lo lenguet de la faringe, çò qui aperam autanplan en gascon la lengueta,  lo gargamèu (forma masculina de gargamèla) o la galipeta (forma femenina de galipet).

En aragonés, gallé (fòrma arreconstrusida a partir de gallete, adaptacion aragonesa deu mot gascon galet), que s'a guardat lo significat de garganta qui n'a lo quiti mot galet en gascon, mentre galillo, gallilo o gallillo  (autas fòrmas adaptadas de gal(l)ete, de galet,  obtiengudas en cambiar lo sufixe diminutiu -ete en -illo)  que serveish en aragonés tà designar sia lo  lenguet de la faringe sia l'òs deu còth (cast. nuez de Adán), segon los parlars.
Tostemps en aragonés, un gallo qu'ei ua chorrada de liquide (deu benasqués gall erronèament dedusit de, o arreconstrusit a partir de, gallet, deu mot gascon galet. En benasqués, que's beu indistintament  a galet o a gall.)
'
 Los mots espanhòus gallete (qui, en espanhòu, e pòt significar autanplan la garganta com lo lenguet de la faringe)  e galleta (lo recipient dab pishader: "vasija pequeña con un caño torcido para verter el licor que contiene", segon la definicion deu DLE, en gascon: galeton) , en portugués: galhete (garganta) e galheta (lo recipient, en gasc. galeton, en oc. bureta)  e en catalan: galet e galleda (antig. galleta, gasc. selha, herrat) qu'an tots la medisha origina etimologica. Tots aqueths mots peninsulars que derivan deu mot pirenèo-gascon gau (lat. canalis) a partir de galet e de galeta. L'expression catalana beure a galet (cast. beber a gallete) qu'ei d'origina gascona (béver a galet, per oposicion a béver a pòt), com ei probablament o possiblament d'origina gascona lo mot qui designa lo recipient emblematic deus catalans: porró o sia porron (derivat afixat de poth,  deu lat. pullus, cast. gallo,  allusion a la fòrma a ausèth d'aqueste flascon). En gascon, un poron qu'ei un "petit poth" -o sia en catalan: un gall menut, un gallet- mentre lo derivat porron que designa la tortola (cast. e cat. tórtora). Per la montanha gascona, porron que designa autanplan lo flascon de vèire enqüèra que los gascons s'estiman mei de béver  a galet dab ua bota o boteta.

Qu'ei hòrt probable los mots gallete, galillo e sobaco qu'arribèn dinc a l'espanhòu en passar peu navarroaragonés, lenga largament intercomprensibla au còp dab lo gascon e dab lo castilhan, o, lhèu mei exactament, peus parlars deus poblants de Navarra e d'Aragon, acostumats a mesclar las diversas modalitats romanicas de la region pirenenca. Lo mot sobaco que passè de l'espanhòu tau portugués: sobaco o sovaco, en s'i guardant la significacion d'eishèra. Quant aus mots gascons galet e galeta, que passèn per l'espanhòu (gallete, galleta) tà arribar en portugués (galhete, galheta) on s'i an guardat enquèra uei lo dia los significats respectius de garganta e de galeton. Que cau notar qu'en gascon, lo mot galeton qu'ei doblament afixat, probablament derivat de galeta qui, a mei de designar lo canèth de la hont, e devè d'autscòps designar lo flascon dab pishader, significacion conservada per galleta/galheta en espanhòu e en portugués mentre qu'en gascon Palay non la notè pas sonque tà galeton (confusion en gascon dab lo mot qui designa l'artesan qui fabrica la "galeta",  lo galeton qu'ei entà la galeta çò qui lo batalhon (fabricant de batalhs) ei  entau batalh de la campana.

Aqueth message qu'èra tà illustrar, après Gerhard Rohlfs,  quin la coneishença deu gascon e podè ajudar ad arresòlver l'etimologia de mots en catalan, espanhòu e en portugués. Lo gascon qu'a prestat mots e expressions en las lengas de la peninsula vesia.

N.B. Las illustracions d'aqueth messatge que son tiradas de la wikipèdia.