Sobaco e galillo: dus gasconismes anatomics en espanhòu.

La question de l'origina etimologica deu mot espanhòu sobaco (gasc. eishèra) que demora en generau shens nada responsa de part deus saberuts de la lenga espanhòla.

 Per tant, Gerhard Rohlfs, en son estudi sus la lenga gascona, que'nse raperè la solucion que s'avè de trobar en gascon. De fèit, l'etimologia deu mot gascon pirenenc sobac qu'ei clara. Que resulta de l'aglutinacion de l'article salat so (latin ipso)  dab lo mot obac o ubac: s'obac >sobac.

 L'emplec de l'article salat so (au femenin: sa, deu latin ipso e ipsa) qu'èra hòrt corrent en gascon pirenenc dinc a ua epòca relativament recenta, que cadó extint a la fin deu sègle 19 o a la debuta deu sègle 20, remplaçat en generau per eth /era. Totun, l'article salat que demora fossilizat en onomastica gascona Com a exemples, citem Soumoulou / Somolon, Socasau, Sapene/Sapena, Sacase/Sacasa, Sarrieu/Sarriu  etc. La scripta medievau deu gascon qu'evitava dejà d'emplegar l'article so/sa, qu'emplegava meilèu el/la o lo /la, lhevats los noms de lòc e de persona qui, eths, n'èran sovent pas adaptats: Zaforcada, Zaplana etc. Que i tornarèi un aute còp dab quauques extrèits de tèxtes medievaus com a exemples.

 Obac (var. ubac) en gascon que vòu díser  nòrd (Palay).  Que deriva deu mot latin opacus qui significava opac, escur. Adonc, obac qu'ei lo parion etimologic, de formacion populara, deu mot sabent opac. L'ubac (var. ubaga, aubac, aubaga, d'autes còps l'obac) que designa(va) lo penent nòrd d'ua montanha, lo qui demora(va) a l'ombra, a l'escur, a l'empara deu só. Lo mot ubac qu'ei emplegat en concurréncia dab omprèr, ombrèr, ombriu, envèrs etc  dab preferéncias regionaus marcadas (cf. ALGc.  IV,  mapa n° 1102, cf adreça ubac en lo diccionari de Massourre.

D'aquera significacion "a l'empara deu só, a l'escur" que derivan las significacions modèrnas deu mot sobac: 1- acès, empara, sela, apric cobèrt - la prumèra partida deu mot sobac qu'evoca, d'ua faiçon enganaira, un prefixe so-,  sob (sos),  çò qui renfòrça lo concèpte innovator d'apric cobèrt ligat ad aquera fòrma deu mot. Lo mot aragonés soba: abric cobèrt, tuta,  qu'ei probable a l'origina de la confusion. De la medisha manèra, en gascon, soala, sobala: abric cobèrt, tuta (deu. latin subala qui significa eishèra). En aragonés, la forma aglutinada que i ei estada adoptada: sobago, lo mot que i a guardat lo significat primitiu d'obac: penent nòrd, uei lo dia cadut en desús  per la part gascona. Jo qu'èi postulat mantuns còps l'existéncia passada d'un diasistèma pirenenc, navarroaragoneso-gascon.  L'evolucion semantica deu mot sobac  que suporta la realitat popular(a) d'aqueste diasistèma.
 2- Qu'arretrobam aquera idèa de cobèrta, de partida amagada, dab la dusau significacion de sobac:  partida deu còs, normaument amagada deu só e de la vista, comprenguda  enter los dus braç d'ua hemna, o sia lo piet femenin, la popa, autanplan com lo vestit (s'obac, qu'ei a díser "l'opac") qui amaga los piets d'ua hemna.

Lo catalan qu'a tanben lo mot obac dab lo significat primitiu deu mot, ara extint en gascon: vessant d'una muntanya, més ombrívol, menys calorós, més humit (G.D.L.C.). D'aquiu vien lo toponime malhorquin Subac, de formacion identica au gascon sobac (lo catalan mahorquin qu'emplega l'article salat): Subac = S'obac.





Lo mot espanhòu sobaco (sinonime d'axila) qu'ei un gasconisme clar. La significacion d'eishèra qu'a aqueth mot en espanhòu que deriva de la significacion anatomica deu mot sobac en gascon e per confusion dab un descendent deu latin "subala" = eishèra (aragonés: soba, gascon soala, sobala: abric cobèrt, tuta, fr. abri sous roche).

N'ei pas lo solet gasconisme anatomic qui trobam en espanhòu. Un aute qu'ei galillo (sinonime de úvula) . Jo que'n dedusi - e que'n soi aparentament lo prumèr a hà'c- galillo, var. gallillo-  qu' ei simplament ua fòrma espanholizada de galet (lo deu béver a galet). Galet qu'ei un derivat afixat deu mot gascon gau ( f.). Aqueth darrèr mot qu'ei la fòrma pròpia que s'a prengut lo mot latin canalis en los Pirenèus.  En gascon, la gau e l' agau que son duas fòrmas d'un solet mot, sinonime de canau. De fèit, gau que deu arrepresentar ua fòrma gascona de canalis (canau), la mei "regular(a)"  pr'amor de la pèrda de la n intervocalica latina qui caracteriza lo noste idiòma. Donc galet qu'arrepresenta ua forma populara pirenèo-gascona de canalet (e galeta, de canaleta).

 Segon Palay, galet en gascon que designa un canalet en fòrma de honilh e particular(a)ment lo honilh anatomic: la canau de la faringe e, per extension, la garganta (sinonime de gargamèla e de galipet).  En espanhòu, galillo (mot popular sinonime d' úvula) que designa lo lenguet de la faringe, çò qui aperam autanplan en gascon la lengueta,  lo gargamèu (forma masculina de gargamèla) o la galipeta (forma femenina de galipet).

En aragonés, gallé (fòrma arreconstrusida a partir de gallete, adaptacion aragonesa deu mot gascon galet), que s'a guardat lo significat de garganta qui n'a lo quiti mot galet en gascon, mentre galillo, gallilo o gallillo  (autas fòrmas adaptadas de gal(l)ete, de galet,  obtiengudas en cambiar lo sufixe diminutiu -ete en -illo)  que serveish en aragonés tà designar sia lo  lenguet de la faringe sia l'òs deu còth (cast. nuez de Adán), segon los parlars.
Tostemps en aragonés, un gallo qu'ei ua chorrada de liquide (deu benasqués gall erronèament dedusit de, o arreconstrusit a partir de, gallet, deu mot gascon galet. En benasqués, que's beu indistintament  a galet o a gall.)
'
 Los mots espanhòus gallete (qui, en espanhòu, e pòt significar autanplan la garganta com lo lenguet de la faringe)  e galleta (lo recipient dab pishader: "vasija pequeña con un caño torcido para verter el licor que contiene", segon la definicion deu DLE, en gascon: galeton) , en portugués: galhete (garganta) e galheta (lo recipient, en gasc. galeton, en oc. bureta)  e en catalan: galet e galleda (antig. galleta, gasc. selha, herrat) qu'an tots la medisha origina etimologica. Tots aqueths mots peninsulars que derivan deu mot pirenèo-gascon gau (lat. canalis) a partir de galet e de galeta. L'expression catalana beure a galet (cast. beber a gallete) qu'ei d'origina gascona (béver a galet, per oposicion a béver a pòt), com ei probablament o possiblament d'origina gascona lo mot qui designa lo recipient emblematic deus catalans: porró o sia porron (derivat afixat de poth,  deu lat. pullus, cast. gallo,  allusion a la fòrma a ausèth d'aqueste flascon). En gascon, un poron qu'ei un "petit poth" -o sia en catalan: un gall menut, un gallet- mentre lo derivat porron que designa la tortola (cast. e cat. tórtora). Per la montanha gascona, porron que designa autanplan lo flascon de vèire enqüèra que los gascons s'estiman mei de béver  a galet dab ua bota o boteta.

Qu'ei hòrt probable los mots gallete, galillo e sobaco qu'arribèn dinc a l'espanhòu en passar peu navarroaragonés, lenga largament intercomprensibla au còp dab lo gascon e dab lo castilhan, o, lhèu mei exactament, peus parlars deus poblants de Navarra e d'Aragon, acostumats a mesclar las diversas modalitats romanicas de la region pirenenca. Lo mot sobaco que passè de l'espanhòu tau portugués: sobaco o sovaco, en s'i guardant la significacion d'eishèra. Quant aus mots gascons galet e galeta, que passèn per l'espanhòu (gallete, galleta) tà arribar en portugués (galhete, galheta) on s'i an guardat enquèra uei lo dia los significats respectius de garganta e de galeton. Que cau notar qu'en gascon, lo mot galeton qu'ei doblament afixat, probablament derivat de galeta qui, a mei de designar lo canèth de la hont, e devè d'autscòps designar lo flascon dab pishader, significacion conservada per galleta/galheta en espanhòu e en portugués mentre qu'en gascon Palay non la notè pas sonque tà galeton (confusion en gascon dab lo mot qui designa l'artesan qui fabrica la "galeta",  lo galeton qu'ei entà la galeta çò qui lo batalhon (fabricant de batalhs) ei  entau batalh de la campana.

Aqueth message qu'èra tà illustrar, après Gerhard Rohlfs,  quin la coneishença deu gascon e podè ajudar ad arresòlver l'etimologia de mots en catalan, espanhòu e en portugués. Lo gascon qu'a prestat mots e expressions en las lengas de la peninsula vesia.

N.B. Las illustracions d'aqueth messatge que son tiradas de la wikipèdia.