Que'm soi dongas interessat a duas familhas de mots gasconissimes probablament eretats de las culturas deus pastors qui vivèn en la cordilhèra pirenaïcocantabrica aus atges deu bronze e deu hèr, se nse'n hidem a las ipotèsis etimologicas deu praube Coromines. La prumèra qu'ei la de varan(d) qui grafiarèi arbitràriament dab ua b iniciau en aqueste pòst: baran (baran, baram, barana/baranda, baranar, baranejar, baranet, embaranar, embaranada, baranon etc). L'auta qu'ei la d'asselar (sela, selat, selar, assela, asselada, asselar).
En gascon, lo mot baran, variant baram, escriut varan, varam en la grafia de Per Noste, barand per Chaplain (diccionari gascon-francés), varand per en Pèir Morà (diccionari tot en gascon) e per en Yan Lafitte (diccionari de Lespy), barann peu praube Joan Coromines (El parlar de la vall d'Aran), que designa ua causa circulara, un cerc, un aròu (lo baran o baram de la lua). Lo baran que devè aver ua dimension religiosa o en tot cas magica: que representa ua causa misteriosa, de l'aute món, deu món deus defunts. Que pòt aver un efèit positiu, lo de claror, de proteccion, o, au contrari, que pòt provocar causas de las dolentas en relacion dab la possession de l'esperit, la confusion, lo vertigi, la pèrta deus sens. Lo baram qu'ei ua forma de tesic, de preocupacion. Har baram que vòu diser desirar en ne pèrder lo sens, voler a tota fòrça possedir quauquarren o quauqu'un. Baranejar que vòu díser har vòltas o pèrder l'equilibri, patir de vertigi. En Lomanha, que significa tanben lugrejar en parlar d'un astre. En Haut Comenge, que vòu díser cerclar ua arròda d'un carro (Duplech).
Lo mot baran qu’a ua forma femenina: la barana. Que designa alavetz la sòla d'ua arròda d'un carro (dab aqueth sens, lo mot qu'ei grafiat varana per Per Noste), la barrèra de husta qui barra lo passatge tà un camp o tà ua prada o que barra un sarralh. Dab aquesta darrèra acceptacion, lo mot qu'ei grafiat de manèra distinta: barana per Per Noste, en seguir atau l'usatge espanhòu e catalan. Un variant occitan de barana, baranda, qu’a tanben lo sens mes modèrne de balustrada, com barana en catalan..
Un baranet o ua baraneta qu'ei ua persona arredoneta mentre un baranon qu'ei un cledon.
Un baranet o ua baraneta qu'ei ua persona arredoneta mentre un baranon qu'ei un cledon.
En basco labordan, biranda que vòu díser cerc, qu'ei lo medish mot que lo nòste baran. En basco "generau", baranda qu'ei la nosta barana (esp. baranda, leng. baranda, cat. barana).
Lo mot qu'ei d'origina preromana e indoeuropèa. Segon Coromines, las duas significacions de cerc e de barrèra de proteccion que s'arretròban ligats a l'etimon en divèrsas lengas indoeuropèas; varanda en lituanian que vòu díser anèth, cerc. En mantuas lengas indianas varanda que vòu díser barrèra, abric. D'aqueth mot indian que'ns vengó lo mot veranda via l'anglés o lo portugués.
Lo baran e la barana que hèn pensar immancablament a ua construccion pastorau antiga: lo sel. Que s'agiva probablament de la medisha causa.
Los “seles” -mot d'un parlar cantabre- qu'èran de sarralhs circulars, las rèstas deus quaus e's pòden trobar peus Pirenèus e la cordilhèra cantabrica (Bascoat, Cantàbria, Astúrias) dab denominacions divèrsas mès la causa non càmbia pas guaire. Lo terrenh deu "sel" que's trobava generaument a l'estrem o au dehens d’un bòsc, au detriment deu quau aumensh ua partida de l’airau i èra obtenguda per abatuda. Atau, los constructors e utilizadors deu "sel" que podèvan aprofieitar de la husta com a materiau tà las construccions de las barrèras deu cortau (qu'ei a díser las baranas), entà edificà'i la barraca deu pastor, e tanben com a combustible. Doncas, lo "sel" qu'èra de fèit un baran, que diserem un "ring" en anglés. Antigament, au centre geometric de l’estructura circulara que s’i trobava ua pèira senhadera, a partir de la quau e's podèva traçar la circomferéncia deu baran dab l'ajuda d'un cordèth. Au Bascoat, aquesta pèira centrau que's ditz austarri o austerritza o sia pèira de céner, lhèu las rèstas d'un ancian culte funerari. E efectivament, s'i podón trobar traças de céner en aumensh un cas. Aquesta descobèrta que permetó de datar l’estructura corresponenta per la tecnica deu C14, e qu'èra lo sègle 2 en aqueste cas. A mei, uèit pèiras perifericas i solen estar plaçadas de manèira geometrica, exactament sus la linha de la circomferéncia, shens que'n sàpiam l’arrason, simbolica, religiosa o auta. Aquera costuma que poderé remontar tà la cultura deus megalits (ved. l'article de Luis Mari Zaldua Exabe, en basco), cultura estreitament ligada au pastoralisme, pr’amor estructuras semblantas e hèra mes antigas qu’estón descobèrtas en Bretanha e hens las Illas Britanicas. Au País Basco, qu’èra totaument prohibit de desplaçar las pèiras d’un "sel". La tradicion orau basca qu’ei arrica de condes dedicats ad aqueths desgraciats qui s’an permetut de transgressar aqueth tabó. Un còp mòrts, que non pòden trobar lo repaus eternau abans que la pèira e sia estada arrehicada a la soa plaça.
La construccion deu "sel" qu’arresponèva a la necessitat d'aplegar (= acessar, asselar) lo bestiar laguens un cortau barrat e vigilat tà que i passen la nueit a l'empara deus predators. Los « seles » d’estiu que son en las estivas, mentre los « seles » d’ivèrn que son situats mes avath. Qu’èran doncas sarralhs d’usatge estacionau, temporari e non permanent.
L’extincion deus predators montanhòus que provoquè la desaparicion deus « seles” com a sarralhs, los darrèrs qu"èran enqüèra utilizats a ua epòca recenta (sègle 19). Totun, que’n podem enqüèra véder traças de las plan visiblas e los "seles" mes antics que balhan tribalh taus arqueològues. Per exemple, la forma arredona deu "sel" d'Akola (en basco: Akolako saroia), au ras d'Hernani (Guipuscoa) qu'ei enqüèra plan visibla, a maudespieit deu bòsc qui ei a minjà'u:
Aquiu qu'avetz un aute exemple, mes de casa: lo plan d'un "sel" trobat au lòc-dit "Sarralh de Broquèra".
Que's tròba dens la comuna de Doasit en Shalòssa, Landas. La circomferéncia deu "sel", laguens un bòsc (qu'ei soent lo cas en l'arribèra), que i ei enqüèra plan visibla, marcada per ua hauçada de tèrra de quasi 1 m de hautor en daubuns endrets.
De notar qu'estó lo "sel" qui balhè lo nom (sarralh = clòs, terrenh barrat) au lòc-dit.
Lo mot sel –cadut en desús en la lengua cantabra de tot dia - que’s tròba fossilizat hens la toponimia de Cantàbria e particularament la de las vaths de Pas. Aqueth país montanhòu, l'activitat tradicionau de la quau ei quasi exclusivament dedicada a l'eslhevatge de vacas, qu'ei situat en la Cantàbria meridionau orientau. En la comarca corresponenta de Pas-Miera, que i trobam los lòcs-dits e vilatges de Selviejo, Sel de la Carrera, Sel de la Peña, Sel del Hoyo, Sel del Manzano, Sel del Tojo shens oblidar lo borg de Selaya (de Sel del Haya, que non deu basco zelaia, segon Coromines), etc. Lo mot que i suberviu en la lengua deus poblants de las vaths de Pas, los pasiegos, devath la fòrma d'un derivat verbau qui lo lexic de la lengua espanhòla a incorporat : aselar (las gallinas), qu’ei a díser embarrar las garias laguens un lòc segur, lo ser, tà que s'i passen la nueit a l'empara deus predators (vops, haginas etc). Qu’ei probable qu'aqueth mot e s'aplicava autes còps au bestiar quan los "seles" i èran enqüèra utilizats. En "pasiegu" (idiòma cantabre de las vaths de Pas), aselar que s'i ditz tanben deus pastors quan se'n tornan tà la cabana, lo ser, tà i dromir. (Ralph J. Perry, El habla pasiega: ensayo de dialectología montañesa, Tamesis Book Limited, Londres, 1969).
Aquestes dus mots sel e aselar eretats de l'epòca preistorica que son tanben plan presents en la lexicografia gascona. Prumèr, qu'avem lo vèrbe asselar o selar qui vòu díser acessar en ua “assela” o ua "sela" (Palay). Lo mot en gascon qu'a lo sens de sobac: ua sela (var. sèla) o assela (var. assèla) o un selat o ua asselada (Foix) - lo mot que varia segon los parlars - qu'ei un acès, un sobac. Qu'ei a díser los mots gascons sela, assela etc qu 'an un sens mes generau que non pas lo de sel en cantabre. En cantabre, (el) sel qu'ei un cortau, un sarralh, tà acessà'i lo bestiar. En gascon, la sela o lo selat qu'ei simplament un lòc acessat. Botà's a la sela que vòu díser botà's a l'empara, acessà's, tà protegí's, per exemple, deu só, deu vent…Autanplan, "acessar" que sembla lo significat generau deu vèrbe "aselar" en lenga "pasiega": lo mot que s'i pòt aplicar shens que dab las garias o lo bestiar, que s'aplica autanplan taus pastors quan se'n tornan tà la cabana. Aqueste significat mei generau qu'ei desconegut o perdut peus diccionaris de la lenga espanhòla, com i ei desbrombat lo significat vertadèr deu mot sel en Diccionari Real de La Lenga Espanola qui assimila erronèament lo significat deu mot au de prada. Aquò que s'explica simplament peu fèit que las baranas de husta deu sel qu'an desapareishut de la montanha, com los predators. Deu "sel" non demora pas sonque la prada qui n'a conservada l'apellacion.
L’etimologia deu mot cantabre sel qu’ei debatuda. Non seré pas latina segon los filològues espanhòus. Tovar que'n proposè ua origina pre-indoeuropèa, mentre Coromines que pensava meilèu a un mot cèlta: *sedlon, d'etimon aparentat au deu latin sedile (cf. ang. saddle, fr. selle, occ/gasc./cat: sèla, sèra, sella, gasc. sed, cat. seu). La formacion deu mot sel a partir de *sedlon en romanç cantabre no'm sembla pas tant evidenta, totun l'ipotèsi de Coromines qu'ei con.hortada per l'existéncia de çò qui 'n sembla estar un variant morfologic (en realitat, mei regular d'un punt de vista "iberoromanic"). En efèit, sel e aselar no's disen pas en cantabre non-pasiegu com ns'ac ensenha lo president de la Comunautat Autonòma de Cantàbria Miguel Ángel Revilla, natiu d'un vilatjòt perdut de la Vath de Polaciones (Cantàbria), qui emplega -dab bona sciéncia- lo mot de la soa lenga mairau: "asejar" en plaça deu mot de l'idiòma "pasiegu" (qui l'a prestat au castelhan) "aselar", de medisha significacion ( M.A. Revilla, Nadie es más que nadie, S.L.U. Espasa Libros, 2012). De fèit, "sel" e "aselar" que son los mots en "pasiegu" (idiòma de las Vaths de Pas, Cantàbria), mentre qu'en las vaths vesias, que s'i disen respectivament seju (sejo en la toponomia oficiau) e asejar. Qu'ei en tot cas lo cas en en "purriegu" (idiòma de la Vath de Polaciones, Cantàbria) e en "cabuérnigu" (idiòma de la Vath de Cabuérniga, Cantàbria). Lo vèrbe gascon asselar que s'assembla, morfologicament e semanticament, au vèrbe "pasiegu" aselar.
Adara plan, tornem-nse'n a l'estudi deus mots corresponents au "sel" en las nostas lengas "basconas".
Adara plan, tornem-nse'n a l'estudi deus mots corresponents au "sel" en las nostas lengas "basconas".
En basco, lo "sel" o lo son equivalent modèrne que's podèva díser de diversas manèras segon lo lòc: saro, saroi, sarobe, korta/gorta, ola e kaiolar.
Los mots saro, saroi e sarobe que presentan ua medisha arraditz, probablament un variant fonetic basco de "sel": *selo>saro (Coromines). Lo mot saròi qu'ei tanben un bascoïsme en gascon, juntament dab sarròi qui poderé resultar de l'influéncia fonetica deu son sinonime sarralh.
Los autes mots bascos que son d'origina romanica, se non gascona.
Korta o gorta : qu'ei lo mot gascon cort o un equivalent espanhòu. En gascon, cort qu'a un doble significat: que pòt designar un pati a l'alande reservat taus animaus de la bòria (pòrcs etc), o que pòt voler díser establa. En "pasiegu", la corta qu'ei lo mot tà díser establa, o sia establo en castelhan (R.J. Perry, op. cit.).
Los autes mots bascos que son d'origina romanica, se non gascona.
Korta o gorta : qu'ei lo mot gascon cort o un equivalent espanhòu. En gascon, cort qu'a un doble significat: que pòt designar un pati a l'alande reservat taus animaus de la bòria (pòrcs etc), o que pòt voler díser establa. En "pasiegu", la corta qu'ei lo mot tà díser establa, o sia establo en castelhan (R.J. Perry, op. cit.).
Ola: lo sens primitiu deu mot latin ola qu’èra « pati arredon », çò qui correspon perfèitament au "sel", cf. gascon ola, òla.
Kaiolar qui ei tanben gascon (cayolà en grafia de l'IBG, cajolar en l'auta grafia). A mensh de supausar un ipotetic *caveolaris latin, lo mot que poderé provenir deu crotzament enter *kuiolar e kaiola. Lo prumèr mot qu'existeish en gascon, que vien deu baish latin *cubiolaris (crampeta de dromir, qu'ei a díser la cabana) com lo mot nòrdoccitan (deu Massís Centrau) cuiolar (A. Dauzat), cf. los mots gascons de la seria deus cuju (lat. cubile), cujalar (lat. cubiolaris), etc. Kaiola qu’ei lo noste mot cajòla (oc: gàbia), o sia qu'aqueste mot basco qu'ei d’origina romanica e probablament prestat peu gascon. Atau, de significacion prumèra cabana, lo nom que's hiquè a designar lo quite sarralh. Qu'arretrobam çò medish en gascon dab cujalar crotzat locaument dab cajòla, cajola tà balhar cajolar.
Que'm permeteratz aquiu aqueste petit a parte un chic - totun pas completament- hòra-subjècte. Lo mot cajola, hèra corrent en gascon e desconeishut de l'occitan (en tot cas absent deus diccionaris Ubaud e Mistral) que s'arretròba en diccionari Alcover-Moll de catalan-valencian-balear. Los diccionaris de catalan "normat" que l'ignoran. Lo mot qu'ei d'emplec extremament localizat en maine catalan, aparentament en quauques rares lòcs de Catalonha. A Ripoll, que i significa "horat, petita cavitat hèita a la pèira". A Les Garrigues, que significa "cort de porcs". La subervivéncia d'aqueste mot gascon (un de mei, que n'i a plen d'autes) en lexic dialectau catalan qu'ei un aute testimoniatge esmavent de la lenga de las comunautats gasconas e gasconocatalanas en Catalonha. Que cau raperar qu'a la debuta deu sègle 17, los gascons qu'arrepresentavan un quart de la populacion totau deu règne d'Aragon (qui comprenèva Catalonha) segon lo testimoniatge de Marco de Guadalajara (1613) (s'aquò vs'interèssa, que podetz consultar lo pòst corresponent en clicar acitau).
Los mots gascons equivalents deu "sel" non son guaire diferents deus mots bascos corresponents. Que podem mentàver los derivats de cort: cortalh, cortèlh, cortèu, cortilh, cortau...; e tanben saròi, sarroi, sarralh e la lista deus cuju, cujalar, etc.
Que'm permeteratz aquiu aqueste petit a parte un chic - totun pas completament- hòra-subjècte. Lo mot cajola, hèra corrent en gascon e desconeishut de l'occitan (en tot cas absent deus diccionaris Ubaud e Mistral) que s'arretròba en diccionari Alcover-Moll de catalan-valencian-balear. Los diccionaris de catalan "normat" que l'ignoran. Lo mot qu'ei d'emplec extremament localizat en maine catalan, aparentament en quauques rares lòcs de Catalonha. A Ripoll, que i significa "horat, petita cavitat hèita a la pèira". A Les Garrigues, que significa "cort de porcs". La subervivéncia d'aqueste mot gascon (un de mei, que n'i a plen d'autes) en lexic dialectau catalan qu'ei un aute testimoniatge esmavent de la lenga de las comunautats gasconas e gasconocatalanas en Catalonha. Que cau raperar qu'a la debuta deu sègle 17, los gascons qu'arrepresentavan un quart de la populacion totau deu règne d'Aragon (qui comprenèva Catalonha) segon lo testimoniatge de Marco de Guadalajara (1613) (s'aquò vs'interèssa, que podetz consultar lo pòst corresponent en clicar acitau).
Los mots gascons equivalents deu "sel" non son guaire diferents deus mots bascos corresponents. Que podem mentàver los derivats de cort: cortalh, cortèlh, cortèu, cortilh, cortau...; e tanben saròi, sarroi, sarralh e la lista deus cuju, cujalar, etc.
La reminiscéncia deu "sel" per la montanha gascona que ns'ei confirmada per Jean-Pierre Laurent hens son libi titolat "le dialecte gascon d'Aulús" (autoeditat, 2002). Lo mot cortau que i ei sabut, e ua definicion que'n balha J.P. Laurent que correspon plan a la deu "sel".
Aquiu qu'avetz las definicions deu cortau (J.P. Laurent, op. cit.) :
un "courteau" est
1- soit une cabane abri sommaire faite avec des branches, détruite en fin d'été et reconstruite l'année suivante,
2- soit plus souvent une cabane en pierre sèches à toit en rondins recouvert de lauses ou de mottes de gazon, bâtie au milieu d'une aire circulaire ceinte d'une palissade de pieux suffisamment hauts pour protéger l'ensemble des loups et des ours. Le courteau a trois pièces: une pour le berger et sa famille, une pour entreposer le fromage et une pour les bêtes. Le courteau, toujours situé à la lisière d'une forêt, est d'usage pastoral.
Adonc, lo cortau d'Aulús n'ei pas significativament diferent deu "sel" de las vaths pasiegas ni deu "saroi" basco. Que i tornam trobar lo baran de husta (las baranas), caracteristic deu "sel", dab la cabana a la plaça de l'antiga pèira de céner. Lo sel (cortau) d'Aulús qu'èra enqüèra utilizat au sègle 19 (J.P. Laurent, op.cit.)
Uei lo dia, los cercs de baranas deus "seles" qu'an desapareishut deu païsatge de la montanha, com los quitis predators. Non nse'n demoran pas sonque las traças, los barans/varans qui son enqüèra visibles sustot en avion,... e los nostes mots gascons qui'nse cau sauvaguardar.
E en las autas modalitats occitanas, i son mots aparentats? Qu'an lo mot baranda, plan segur, enqüèra que varan(d) (aròu, tesic) e tots los sons derivats e'm semblan unicament gascons, sauv error mea. En cantabre pasiegu, la baranda que designa la sòrta de balcon tancat tipic deus ostaus de la region, qui's ditz solana en castelhan. Las barandillas que son las nòstas baranas, en cantabre com en castelhan.
En maine occitano-romanic, l'etimon sel qu'ei representat unicament en gascon, que non en catalan e en occitan, se non m'engani pas. Atencion aus omonimes e aus faus-amics! Qu'ei corrent de véder con·honuts graficament e etimologicament lo mot gascon selar e lo mot panoccitan celar (deu latin celare) qui vòu díser escóner, amagar. Aquesta confusion no'm sembla pas legitima. Los mots gascons sela, assela, asselar etc que comparteishen l'etimon de sel (sel = acès) dab los mots castelhans sel e aselar, e non pas dab lo mot latin celare. Non cau pas tanpòc conˑhóner selar dab l'occitan-non-gascon selar qui vòu díser serar (un shivau; en catalan: sellar). La sèla en occitan-non-gascon, sella en catalan, que's ditz la sèra en gascon (la sèra tà montar a shivau). Selar en gascon que vòu díser assobacar, endostar, acessar e non pas amagar ni serar. En gascon, l'expression botà's a la sela o botà's a l'assela que vòu díser botà's a l'acès, botà's a l'empara (Palay).
Cap comentari:
Publica un comentari a l'entrada