Calaix / calaish: ipotèsi etimologica arrevesitada, deu latin "capsus"

Calaix: Aranés, calaish, id. En maine gascon, lo mot qu'ei sonque aranés, que significa "tireta". L'etimologia d'aqueste mot tau com prepausada peus diccionaris catalans que n'ei lo grèc calathion, derivat de calathos qui designava ua sòrta de tistèth de vimi, en fòrma de liri. Aquesta etimologia qu'ei tecnicament impecabla, totun pòc plausibla per varias rasons. La prumèra que n'ei la dificultat de har derivar lo concèpte
de   tistèth de vimi entà lo de  tireta. Lo pas semantic n'ei pas guaire evident.  E mei que mei, lo manlhèu grèc aquiu n'ei  pas de bon explicar. Calathos e calathion, que jo sàpii, non son pas etimons productius en romanç.  A maudespieit deu mot latin calathus (manlhèu grèc en latin), l'etimon que seré ua excepcion sonque catalana. Per totas aquestas rasons, l'ipotèsi  etimologica aquesta non m'agrada pas tròp. Que vse'n prepausi ua dusau, plan diferenta e plan latina.

Qu'existeish en parlar catalan de Sort (Palhars-Sobiran) lo mot calàs. Aqueste mot qui  sembla estar ua varianta de calaix (ved. Alcover-Moll), que designa lo lòc on s'i guarda lo blat. Lo ligam semantic qui arreligaré calàs a calathos qu'ei enqüèra mensh evidenta en aqueth cas. Aqueste mot calàs qu'a l'ahur d'un derivat afixat, un supausat cal. Lavetz, que s'agirà mei probablament de cals, deu latin capsus. Lo mot capsus que balhè chas en francés, cas, chas, caus, etc en occitan , caus en gascon. De caus lo mot qu'estó faussament "corregit" en cals; las duas fòrmas, l'originau e la "corregida",  que i coexisteishen en lengadocian (cf. Mistral, Alibèrt) . Se non m'engani, lo mot n'ei pas jamei estat atestat en catalan, totun de verificar pr'amor la dita "correccion" que'nse hè pensar  a un catalanisme, cf. lo mot "malaut" -deu lat. male habitus-  "corregit" en malalt en catalan. En tot cas, de caus, cals, mot plan atestat en occitan, que derivaré lo mot calàs / calaix, atestat en catalan deu sègle 14 enlà. L'atestacion mei anciana qu'ac ei devath la fòrma calays (= "calash").

En gascon, la significacion de "caus" (conservat sonque en Lavedan) qu'ei dobla: "compartiment d'une caisse à grain, coffre".

De manèira generau los descendents deu mot latin capsus qu'an prengudas las significacions qui segueishen en galloromanic (segon Pfister, citat per J. Cerquiglini- Toulet ved aquiu):

I- 1- caisson 2-cage thoracique
II 1- corps de batiment 2- espace dans une grange où l'on entasse le foin ou la paille 3- cabane dans les alpes
III- 1-mâchoire, 2-joue 3- bouche
IV- chas

La significacion I-1 (caishon) que miè tà la de "tireta" de calaix, exactament com en espanhòu, cajón  i vira tireta . Cajón vien de caja, deu latin  capsa.

La significacion II qu'ei plan la deu mot calàs a Sort.

Dongas qu'ei hòrt mei probable calàs que derive deu latin capsus que non deu grèc calathos. Non sèi pas se lo mot latin capsus s'i ei pogut evoluar de manèira "indigèna" en catalan dinc a caus ipercorregit en cals /cal e afixat dab -às: calàs. N'ei pas impossible, com en occitan qui coneish las duas solucions a partir de capsus:  caus e cais. Lo catalan qu'a lo mot queix, aqueste darrèr mot en catalan que sembla correspóner a l'occitan cais, francés chas (de capsus). La e de "queix" qu'ei totun anormau en aqueste mot catalan qui sembla de fèit reconstrusit a partir de queixal (caishau).  La fòrma femenina corresponent a "queix "(e au latin capsa) qu'ei mei normau: caixa (oc. caissa, gasc. caisha,  fr. caisse, un manlhèu en fr.) . La fòrma calàs  que's poderé resultar d'ua ipercorreccion a partir de capsus sia de manèira indigèna en catalan: -> caus ->cals -> calàs sia a partir d'un manlhèu occitan "caus / cals" o gascon "caus",  adaptat en ahur de faussa correccion (cf. malaut -> malalt). Calaix que representaré ua evolucion de calàs possiblament influenciada per caix, caixa o un descendent deu latin vulg. capsealis (caixal -> calaix) o que poderé  proviéner dirèctament d'aqueth descendent de capsealis ("caixal", d'on vien queixal, gasc. caishau )  per metatèsi.  Quant au mot aranés "calaish", qu'ei a l'evidéncia un manlhèu catalan. En tot cas, e en resumit, que jògui lo mot capsus com a etimon de calaix, en plaça deu  mot estranh calathos. Alavetz, lo mot catalan calaix que compartiré lo medish etimon que lo deu son equivalent espanhòu cajón.

Truna en gascon, trona en catalan (hòrta suspicion de gasconisme).

Trona:  lo mot en catalan qu'ei sinonime de púlpit (cadièra predicadera) ; en gasc. "truna"que i significa generaument "bujau" (en fr. niche dab lo significat arquitecturau deu mot, cat. nínxol). Las fòrmas antigas du mot en catalan qu'èran autanplan truna com trona. Aqueste mot truna qu'ei un doblon etimologic de tribuna (deu latin tribuna).

En catalan, lo mot  trona que i designa l'accessòri arquitecturau de las glèisas destinat a la predicacion, qui consisteish en ua sòrta de balcon o de bujau accessible per un escalèr, o sia en gascon, ua "cadièra predicadera" (l'expression gascona qu'ei un gallicisme, calc deu francés chaire à précher). En gascon sud-orientau, lo mot "truna" /y/  que i designa locaument enqüèra la cadièra predicadera com trona en catalan:  un arcaïsme probable (cf. J.P. Laurent dialecte occitan de Massat). Qu'ei interessant de constatar qu'en catalan, lo mot trona / truna qu'ei de prumèra atestacion d'un sègle mei tardiva que non pas tribuna (respectivament sègle 14 peu darrèr versus sègle 15  peu prumèr segon G.D.L.C), çò qui i hè suspectar un manlhèu gascon. Lo mot truna que podó estar aportat peus monges gascons qui fondèn los òrdis mendicants e predicaires en Catalonha com per tota la peninsula.  Capdèths gascons que i continuèn de har de monge e de rector (curat), com ac atèstan los archius, en particular los de l'arquivescat de Barcelona on s'i guardan planhs de parropians catalans qui i denonciavan la lenga pòc intelligibla de predicaires gascons (sègle 15) . La fòrma trona en plaça de truna que rapèra deixondar de comparar au gascon "deishudar" e entrebancar deu gascon "entrebucar", o sia que poderé estar ua consequéncia, de fèit,  deu problèma fonetic pausat per la "u" gascona  en catalan (/y/ -> /œ/ ->/o/ o /ə/) .

 En gascon contemporanèu, la "truna" que i designa de manèira generau un "bujau" (cat. nínxol) , significat qu'a autanplan lo mot trona en catalan locaument (ved. Alcover-Moll) . En gascon, lo mot que i designa en particular lo bujau hèit laguens d'un mur  d'un ostau qui serviva d'autes còps entà suspéne'n los utís (cf. Lespy). De "bujau deus utís" (cat. nínxol per penjar-hi les eines), lo mot gascon "truna" qu'a acabat per i designar un utïs, o sia l'atruna (< la truna)  era medisha (cat. eina, estri).

En Bigòrra, de bujau deus utís,  la "truna" qu'acabè per i voler díser tribalh, aucup: "Que y a gran trùno oéy aci"  : il y a beaucoup de travail ici, aujourd'hui, de remue-ménage (P. Abadie, citat per Palay).

 Lo mot gascon qu'existeish tanben en fòrma shens "n", "trua" e "truha", lavetz que designa especificament,   segon Palay, l'estructura qui fòrma lo bujau de la chemenèia (cat. campana de la xemeneia), significat qu'a autanplan lo mot trona locaument en catalan (cf. Palay e Alcover-Moll). Totun, en Coserans e en Comenge, "trua" que i designa la sòrta de balcon interior de las glèisas (cf. los comentaris de Joan Pau).

En maine occitan (non-gascon), lo mot "truna" non s'arretròba pas sonque en País de Foish. Acerà que i designa lo solèr d'ua bòrda on s'i enterpausa lo hem.  Autanplan en catalan, "el tronat" (probable < thronatu ved. Rohlfs) que i designa lo solèr, la "part més alta de la casa" ved.  Alcover-Moll). Qu'arretrobam lo mot dab aqueste significat en Comenge : troat  deu quau existeish ua varianta corta, shens l'iat,  "tròt", de medisha significacion (ved. Renaud, comentari), autanplan truat en gascon sud-orientau (Joan-Pau, comentari).  En Coserans e Comenge, "era trua" que i designa la sòrta de balcon interior de la glèisa on se hicavan d'autes còps los cantaires.  Que s'i puja per l'escalèr qui mia tau campanar (Joan Pau, comentaris).

En gascon: deishudar, entrebucar; en catalan: deishondar, entrebancar (o deu tractament de la u atòna gascona en catalan).

 Un tèrratrem  qu'a provocat un arralhat e l'arralhat, un  trabuc.

Entrebancar : Lo vèrbe catalan entrebancar que significa "travar". Un entrebanc qu'ei un empach, un puisheu, un trabuc. Aqueste mot entrebancar qu'ei au còp d'atestacion hòrt recenta en catalan (deu sègle 19 enlà) e d'etimologia mau explicada peus lingüistas, qui n'i an pas sabut detectar lo gasconisme. Coromines que'n hasè un derivat de entravar (entravar: dialectalisme barcelonés  per travar, gasc. travar, dravar),  totun shens ne poder explicar la derivacion. Jo que i vei un gasconisme clar: deu vèrbe gascon "entrebucar", sinonime de "trabucar". En catalan, lo vèrbe gascon que i degó estar adaptat pr'amor deu problema fonetic pausat per  la u gascona (ved. deixondar, deu gasc. deixudar).

Los mots trabucar (var. trebucar) e trabuc (var. trebuc) n'i an pas briga la medisha significacion en catalan qu'en gascon. En aquesta prumèra lenga, trabucar que i significa capvirar,  tombar un recipient de manèira que's vueite. E lo mot trabuc que i designa correntament la caisha giratòria d'un vehicule, camion etc, qui's pòt capvirar tà vueità'n lo contiengut. Que sap designar tanben ua maquina anciana de guèrra deu tipe catapulta o balista (com en oc, ved. Mistral, cf en fr. trébuchet= cat. trabuquet , autanplan ua arma de huec portativa. En gascon mejan: ttrabucou (per trabucon), sòrta de bèth pistolet, d'aquiu lo mot  "trabucaire" sinonime de bandolèr qui trobam en gascon com en catalan, probablament un empront deu catalan entau gascon. En gascon contemporanèu, per contra, "entrebucar" qu'ei un sinonime de "trabucar " (var. "trebucar") qui significa "pèrder l'equilibri", "har un faus pas", "tustar un obstacle per accident "(oc. trabucar,  francés trébucher, id.) . Lo mot trabuc (var. trebuc) que i significa 1-faus pas, pèrda d'équilibri, tust accidentau d'un obstacle (en oc, id.) ; 2-obstacle, empach, puisheu, accident, çò qui geina (en cat. : entrebanc). Lo significat 2 de trabuc, que vien possiblament d'ua confusion dab  trava, travar (lat. trabs, trabis).  Qu'arretrobam aqueste darrèr significat dab los mots catalans entrebanc e entrebancar, çò qui'nse suggereish lo mot gascon "entrabucar"  d'autes còps e podèva significar empachar, travar ("en-trabuc-ar"). L'ipotèsi etimologica, largament admetuda, de W. von Waltburg entà trabucar  e trébucher que supausa com a etimon lo mot d'origina francica "buk": ventre (e, per extension, tronc deu còs en francés, recipient en catalan), lo mot que s'explicaré com  tra (deu latin trans) + buc + ar , alavetz trabuc que seré lo derivat post-verbau de trabucar (ved. FEW būk).

.

"Haut! Janòt, qu'ei òra de's deishudar!"

Deixondar. Mot deu catalan orientau, que non de l'occidentau, ved. Alcover-Moll. En gasc. : deishudar (var. deishidar, desshudar e desshidar) (sinonime de desvelhar).  Lo catalan orientau qu'a autanplan deixondir (normat.) e desxondir (balear), id.. Deixondir qu'ei la fòrma mei espandida, totun unicament en catalan orientau, que non occidentau; en particular, lo mot n'ei pas valencian segon Alcover-Moll. La prumèra atestacion de deixondar que remonta tau sègle 14, mentre que deixondir n'i ei pas atestat  abans lo sègle 19.  La fòrma en -ar que's tròba especificament en catalan de Conflent, Empordan, Ripolhés e Vic (segon Alcover-Moll) , regions pirenencas e deu pèmont pirenenc istoricament de hòrta immigracion gascona e dont los parlars e son relativament arrics de gasconismes. B'ei probable que lo mot gascon "deixudar"  (deu latin de-excitare) e sia a l'origina deu mot catalan deixondar, com lo mot gascon "entrebucar" ("en -trabuc-ar") ei a l'origina deu catalan entrebancar e lo mot gascon truna (lat. tribuna) a l'origina deu catalan trona (ved. aquiu). En aquestes tres cas, la deformacion deu mot en catalan que sembla estar ua adaptacion ligada au problèma fonetic pausat per la prononciacion de la u /y/ gascona  en catalan.  Deixondir, d'atestacion hòrt mei tardiva,  que derivaré de deixondar.

Barroer: un gasconisme en catalan (de "barruèr"): significacion e ipotèsi etimologica arrevesitada (de "garra").

Lo barruèr (Geròni Bosch, ca 1500)

Barroer. Mot atestat a partir deu sègle 17, sonque deu catalan pirenenc e orientau continentau, ni balear, ni valencian  segon Alcover-Moll.   Qu'ei un gasconisme probable, gasc. "barruèr", probablament mei correctament grafiat barroèr. En catalan, lo mot barroer que significa "qui tribalha malament", "pòc apert entau tribalh", "pòc atinoat", "pòc abille", "pòc fin, gròs". Lo mot que s'aplica a la gent com au resultat (mau tribalhat, grós, mau estructurat, guèrle).  En gascon, lo mot "barruèr" (lhèu meilèu "barroèr") que significa vagamond, corredís (cat. vagabund)   (Palay). En Gasconha centrau barruèr que i significa "bòrni" mentre en gascon de Lavedan, que i trobam "barruèc"qui i significa: impar, de tròp (Palay). Antigament, "barruer" que designava ua persona originària de Berric (deu francés barruier, id.). Lo mot dab aquesta significacion qu'ei probablament a l'origina deu nom gascon de persona Barrué. Totun, la deriva semantica non s'explica pas aisidament a partir deu gentilici. Unha auta ipotèsi  que'm sembla mei versemblanta. Aquiu que l'avetz. En gascon baionés, lo mot "garruèir"  que  i significa garret, guèrle (cat. garrell, camatort, coix, mal estructurat), mentre un "garrús" qu'ei un vagamond, un traucabaralha (cat. vagabund, malfactor).  En gascon de Bordèu, "garús" que i significa garret, guèrle.  Lo mot "barruèr" deu gascon modèrne, manlhevat peu catalan,  que'm sembla estar de fèit un simple variant fonetic de "*garruèr". L'etimon que n'ei "garra" (part inferiora de la cama, deu celt. garra, id., cat. garra, id.) via un substantiu derivat, probablament "garron" o "*garrun" (?)  dont "garrús" e seré ua fòrma haut o baish sinonima.  D'aquiu, en gascon baionés, lo doblon sinonime "garrualha" (de *garrun o mei probablament garron) e "garrusalha" (de garrús), qui designa un ensemble de vagamonds, de traucabaralhas. De *garrun, o mei probablament garron, que deriva *garruèr (var.  garruèir) (qu'ei a díser: qui ei 1- garret, guèrle e, per extension, impar, bòrni, mau estructurat  2- qui camina: vagamond, traucabaralha.  De *garruèr que deriva barruèr (id.), mot prestat entau catalan qui n'i a derivat lo significat. O sia qu'en catalan barroer que seré lo doblon etimologic, gasconista, de garroner.

Que'm permeteratz aquesta petita diversion:  lo catalan qu'a lo mot "garroner", de garró, fòrma afixada de garra ( com garron en gascon). Un deus significats de garroner qu'ei "brut (N.B. JdP. de virar en: cascant, lord), manca de condícia en la persona o en el vestit", atestat sonque a Tortosa segon Alcover-Moll.  De manèira generau,  garroner en catalan qu'ei un gent qui pòrta "garrons", qu'ei a díser garramachas (un vestit: cat. mitges, escalfadors, fr. jambières). Los diccionaris de catalan normatiu  que vòlen absoludament relacionar aqueste significat de "cascant, lord" dab lo de "garramacha" qu'a lo mot garró en catalan. Totun la definicion deu mot tortosin (lord, cascant, mau vestit) qui'n balha l'Alcover-Moll n'aludeish pas briga a un ahar de garramachas. Que s'aparenta hòrt mei au significat deu mot gascon garruèr, barruèr vagamond,  cf. la definicion de garrouey (garroèir)  (probable lo medish mot) segon Lespy: mauvaise odeur  qui vient des vêtements malpropres, sales, portés depuis trop longtemps. Lo significat de cascant, lord, mau vestit de garroner qu'ei un gasconisme probable.