dijous, 4 de febrer del 2016

En gascon: deishudar, entrebucar; en catalan: deishondar, entrebancar (o deu tractament de la u atòna gascona en catalan).

 Un tèrratrem  qu'a provocat un arralhat e l'arralhat, un  trabuc.
Entrebancar : Lo vèrbe catalan entrebancar que significa "travar". Un entrebanc qu'ei un empach, un puisheu, un trabuc. Aqueste mot entrebancar qu'ei au còp d'atestacion hòrt recenta en catalan (deu sègle 19 enlà) e d'etimologia mau explicada peus lingüistas, qui n'i an pas sabut detectar lo gasconisme. Coromines que'n hasè un derivat de entravar (entravar: dialectalisme barcelonés  per travar, gasctravar, dravar),  totun shens ne poder explicar la derivacion. Jo que i vei un gasconisme clar: deu vèrbe gascon "entrebucar", sinonime de "trabucar". En catalan, lo vèrbe gascon que i degó estar adaptat pr'amor deu problema fonetic pausat per  la u gascona (ved. deixondar, deu gasc. deixudar).

Los mots trabucar (var. trebucar) e trabuc (var. trebuc) n'i an pas briga la medisha significacion en catalan qu'en gascon. En aquesta prumèra lenga, trabucar que i significa capvirar,  tombar un recipient de manèira que's vueite. E lo mot trabuc que i designa correntament la caisha giratòria d'un vehicule, camion etc, qui's pòt capvirar tà vueità'n lo contiengut. Que sap designar tanben ua maquina anciana de guèrra deu tipe catapulta o balista (com en oc, ved. Mistral, cf en fr. trébuchet= cat. trabuquet , autanplan ua arma de huec portativa. En gascon mejan: ttrabucou (per trabucon), sòrta de bèth pistolet, d'aquiu lo mot  "trabucaire" sinonime de bandolèr qui trobam en gascon com en catalan, probablament un empront deu catalan entau gascon. En gascon contemporanèu, per contra, "entrebucar" qu'ei un sinonime de "trabucar " (var. "trebucar") qui significa "pèrder l'equilibri", "har un faus pas", "tustar un obstacle per accident "(oc. trabucar,  francés trébucher, id.) . Lo mot trabuc (var. trebuc) que i significa 1-faus pas, pèrda d'équilibri, tust accidentau d'un obstacle (en oc, id.) ; 2-obstacle, empach, puisheu, accident, çò qui geina (en cat. : entrebanc). Lo significat 2 de trabuc, que vien possiblament d'ua confusion dab  trava, travar (lat. trabs, trabis).  Qu'arretrobam aqueste darrèr significat dab los mots catalans entrebanc e entrebancar, çò qui'nse suggereish lo mot gascon "entrabucar"  d'autes còps e podèva significar empachar, travar ("en-trabuc-ar"). L'ipotèsi etimologica, largament admetuda, de W. von Waltburg entà trabucar  e trébucher que supausa com a etimon lo mot d'origina francica "buk": ventre (e, per extension, tronc deu còs en francés, recipient en catalan), lo mot que s'explicaré com  tra (deu latin trans) + buc + ar , alavetz trabuc que seré lo derivat post-verbau de trabucar (ved. FEW būk).

.
"Haut! Janòt, qu'ei òra de's deishudar!"
Deixondar. Mot deu catalan orientau, que non de l'occidentau, ved. Alcover-Moll. En gasc. : deishudar (var. deishidar, desshudar e desshidar) (sinonime de desvelhar) Lo catalan orientau qu'a autanplan deixondir (normat.) e desxondir (balear), id.Deixondir qu'ei la fòrma mei espandida, totun unicament en catalan orientau, que non occidentau; en particular, lo mot n'ei pas valencian segon Alcover-Moll. La prumèra atestacion de deixondar que remonta tau sègle 14, mentre que deixondir n'i ei pas atestat  abans lo sègle 19.  La fòrma en -ar que's tròba especificament en catalan de Conflent, Empordan, Ripolhés e Vic (segon Alcover-Moll) , regions pirenencas e deu pèmont pirenenc istoricament de hòrta immigracion gascona e dont los parlars e son relativament arrics de gasconismes. B'ei probable que lo mot gascon "deixudar"  (deu latin de-excitare) e sia a l'origina deu mot catalan deixondar, com lo mot gascon "entrebucar" ("en -trabuc-ar") ei a l'origina deu catalan entrebancar e lo mot gascon truna (lat. tribuna) a l'origina deu catalan trona (ved. aquiu). En aquestes tres cas, la deformacion deu mot en catalan que sembla estar ua adaptacion ligada au problèma fonetic pausat per la prononciacion de la u /y/ gascona  en catalan.  Deixondir, d'atestacion hòrt mei tardiva que derivaré de deixondar.

1 comentari:

Vicent Llémena i Jambet ha dit...

També fem servir "traveta" per a dir "gambitto" o quan posem les cames per a que algú tombe.

Vicent