Un shin shinés que shebitejava en préner-se'n un chicòt shens chuc ni muc.

Lo gascon qu’a aquestes dus digrafs sh e ch, e los diccionaris non son pas tots d’acòrd sus quan utilizar l’un e quan l’aute. Normaument, aquestes digrafs no’s pronóncian pas parièr. Sh qu'a valor de  /ʃ/ e ch que se pronóncia /tʃ/ o /tj/. Dinc ací, tot que sembla pro simple. Totun, la causa que’s hè mei complicada quan s’i vòlen mesclar consideracions d’òrdi etimologic au depens deu compte de la prononciacion.

Per exemple, "shibau" (grafiat atau en diccionari  Tot en Gascon -TeG-,  totun en companhia de "chivau" dab un comentariòt ortografic qui aconselha de har servir aquesta darrèra fòrma), qu'ei grafiat "shivau" en aranés (la v intervocalica qu'a tostemp valor de /β/ en aranés, n'ei pas lo cas en gascon, d'aquiu la b de "shibau" basada au còp sus la fonetica e sus l'etimologia) e qu’ei grafiat sonque "chivau" en diccionaris occitanistas de gascon. Aquesta darrèra causida non pren pas briga en compte la prononciacion /ʃ/ de la consonanta iniciau deu mot, absoludament generau per tot lo maine gascon.  La rason d'aqueste ch de chivau que n’ei etimologica : lo mot, viatjaire, que vien deu latin caballus (e aqueste deu gallés kapallos) e qu'ei arribat en gascon via lo francés o l'arpitan e l'occitan non-gascon. Com a resultat, las tres grafias shibau, shivau e chivau que son emplegadas en concurréncia.

 Per de rasons foneticas de las bonas, lo diccionari TeG qu'adapta lo manlhèu perigordin o lemosin "chabròt" (deu latin capreolus: cabiròu) en "shabròt".  Los occitans non-gascons, deu lor costat, que hèn quaucòm semblant en adaptant lo manlhèu gascon "capdèth" (deu latin capitellu-) en cabdèt (fòrma deu mot en occitan non-gascon).

Quant au mot "shuc" (deu latin succus), qu’ei sovent grafiat "chuc" per interferéncia deu sistèma grafic occitan non-gascon  qui n’emplega normaument pas lo digraf sh. L’aranés que gràfia lo mot "chuc" per de rasons foneticas;  lo mot aranés que's pronóncia /tʃyk/ mentre lo mot qu’ei mei generaument prononciat /ʃyk/ en gascon.  En realitat, lo gascon que pronóncia lo mot diferentament segon los parlars: /syk/, /ʃyk/ e /tʃyk/ o /tjyk/.  Dongas, per de rasons de divergència dialectau, las tres grafias suc, shuc e chuc que’s pòden trobar en tèxtes gascons. De manèira curiosa, lo TeG qu'admet au còp "chucar" e "shucar", totun pas sonque chuc (/ tʃyk/ o /tjyk/) en s'oblidant "shuc".  Que'm sembla  "shuc" que seré lo mei bon candidat com a fòrma normativa (devossem causi’n sonque ua soleta) pr’amor que  correspon a la prononciacion mei espandida peu maine gascon. De mei,  que podem considerar aquesta gràfia que sauvaguarda la s etimologica de succu. Totun, "chuc" qu'a lo doble avantatge d'estar au còp la forma aranesa e la preferida peu diccionari TeG.

L'emplec diferenciador de sh vs ch que'm permet de har ua distincion fonetica e semantica enter "shapar" ( /ʃa'pa/) (parlar  de manèira pòc comprensibla, pòc distinta, "parler dans sa barbe", lo vèrbe qu'ei grafiat "chapar" hens lo diccionari Per Noste - PN) e "chapar" ( /tʃa'pa/) o /tja'pa/) (minjar hèra, hartà's, cf. los dic. Palay, Lespy-Raymond e TeG). Acceptar la valor de /ʃ/ tà ch qu'ei ua hont shens fin de conflictes ortografics en gascon. Per exemple, lo mot grafiat "chaporlar" per Per Noste, qu'ei grafiat "shaporlar" en dic. Lespy-`Raymond editat per Lafitte, la transcripcion de Lafitte que demora en plea coheréncia dab la fonetica deu mot e dab la gràfia du mot en biarnés ancian (en admetent l'equivaléncia de l'antiga letra gascona x  dab lo noste digraf sh) (cf. en catalan: xapurrar). E perqué adoptar "chapaut", "chapautejar" etc, en plaça de "shapaut", "shapautejar", etc ? Non n'i a pas nada bona rason, ce'm sembla, ni etimologica ni fonetica. 

Mesclar de consideracions etimologicas a la gràfia n’ei pas tostemps un factor d’estabilitat pr’amor las ipotèsis etimologicas que son, en efèit, sonque ipotèsis  e, per tant, que pòden variar segon los autors i evoluar segon las mòdas. Per exemple, quina gràfia aurém de causir enter "chin" o "shin" ? Aquiu enqüèra, los diccionaris de gascon non son pas tostemps d’acòrd enter si. Se nse’n tienem a consideracions estrictament foneticas, la gràfia « shin » que’n seré la qui caleré adoptar.  « Shin » qu’ei d’aulhors la causida peu diccionari TeG, mentre los diccionaris de PN  que s’estiman mei grafiar lo mot en « chin ». M. Eric Gonzalès que’nse suggereish la rason que’n seré un ligam etimologic enter "shin/chin" e "chic". Totun, non i a pas arren de plan segur en aquesta ipotèsi etimologica, ce’m sembla. Ua problematica equivalenta qu’existeish en catalan, puisque s'i arretròban los nostes dus mots grafiats respectivament xin e xic.  En catalan, un xin  o ua xina qu’ei un gatet o ua gateta,  lo mot que sembla estar lo medish que lo noste, enqüèra qu'en gascon, lo mot que's pòt aplicar  a umans ("shin-a" = "petiton-a"). Per contra, lo catalan que gràfia l’aute mot « xic » (que non *txic) a maudespieit de la prononciacion quasi generau  e normativa /tʃik/ en catalan ( la prononciacion /ʃik/ estant atestada sonque hòrt locaument). Si la gràfia classica "chic" ei plan acceptada en gascon, n’ei pas lo cas de la gràfia "chin", per de rasons d’incoheréncia de la gràfia dab la fonetica deu mot. Qu'ei de notar lo mot occitan non-gascon "chin" (deu latin canis) , qui significa "can", n'ei pas briga aparentat au noste mot "chin" o "shin" (petiton).

De la medisha faiçon, lo TeG de Pèir Morà que s'estima mei escríver "shinés" en plaça de "chinés" (gràfia deu mot en occitan non-gascon), com "Shina" en plaça de "China". Aquesta causida ortografica de Pèir Morà qu'ei hèita possibla per l'existéncia deu digraf sh  (normau en gascon, totun estranh en occitan non gascon) e qu'ei sensada, que tròbi jo (cf. en catalan Xina, xinès). Per contra, Pèir Morà que s'està dab la causida "chebitejar" en lòc de "shebitejar" (cat. xiuxiuejar), en seguint atau la causida ortografica deus diccionaris de Per Noste. Aquesta causida de Per Noste a començar lo mot dab ch en plaça de sh non s'explica ni per la fonetica  ni per nat argument etimologic. N'i a pas nat argument aquiu, qu'ei simplament illogic. D'aulhors, hens los diccionaris d'aranés, lo mot que s'i escriu plan "shebitejar", que non "chebitejar" (tà tornar tà consideracions tocant "shebit-shebit", "shebitejar", etc, vediatz aquiu). 

Entà resumir, aplicar tà ch la valor  /ʃ/ qui ei normaument la de sh, que pausa de problèmas d'incoheréncia e de conflicte ortografics en gascon. Jo que tròbi qu'un esfòrç mei avant de simplicacion ortografica, en mei bona coheréncia dab la prononciacion, que haré hòrt besonh, particularament en aqueste cas de sh vs ch. Que'm sembla qu'ua causida grafica qu'auré d'estar coherenta dab la fonetica  entad evitar, de l'un costat, precisament d'incoheréncias generant confusions, dificultats  e conflictes inutiles e, de l'aute costat, ua deriva fonetica, ua prononciacion fautiva provocada per ua maishanta causida ortografica. En francés, que'n sabem d'exemples de mots com Montaigne (a l'origina una varianta sonque grafica de Montagne), châtaigne (cf. castagne) e poignée (cf. pogne, pognon e notatz oignon qu'a conservat la bona prononciacion en rimant enqüèra dab pognon),  la fonetica respectiva deus quaus a evoluat maishantament precisament pr'amor d'ua causida ortografica arcaïzanta  e desaviaira. Qu'ei çò qui caleré evitar a tot hòrt en gascon. Estossi jo lo qui auré de decidir, jo qu'adoptarí , pausats com a exemples:  "shibau", "shin", "shuc" o "chuc" (segon la prononciacion, "shuc" per jo), "shabròt" e "chic" entà conservar tà sh e ch valors foneticas ben distintas. Dit autament entà clavar, refusar que lo sh gascon au debut d'un mot e posca representar ua antiga c latina qu'ei un principi ortografic absurd qui hè mei problèma que non servici, que tròbi jo. Los catalans, qui an sauvaguardat l'antiga letra x /ʃ/, qu'escriven plan caixa e xantatge, o sia, en gràfia gascona,  "caisha" e "shantatge" (fr. chantage).  Que'm sembla plan naturau, plan normau e hòrt mei simple atau. 

Frasas gasconas de l'abat Césaire Daugé (en gràfia de l'autor): quauques punts de gramatica gascona.

Majorau deu felibrige, autor d'ua gramatica gascona, de poèmas, de monogràfias etc, lo praube Césaire Daugé (1856-1945), hilh d'Aira, que s'està com a valor segura hens lo panorama de la literatura gascona modèrna.
Aquiu qu'avetz quauques frasas tiradas de la pèça de teatre "Lou Bartè". Se son occitanas aquestas frasas? Lhevada la 6au, probable que non, se crei lo tribalh de tèsi deu praube Robèrt Lafont consagrat justament a la frasa occitana. En tot cas, que son totas plan gasconas. Aquesta caracteristica de la pèrda possibla  deu mot "que" en quauques cas plan precís qu'ei ignorada - a gran tòrt- per la gramatica gascona occitanista de Bianchi-Romieu. La gramatica gascona de P. Guilhemjoan, mei recenta, que la restableish com a perfèitament corrècta, que cau saludar la clarvedença deu gavidaire de l'associacion Per Noste. De notar tanben l'abséncia de "de" en las frasas 2, 7 e 9, ua possibilitat gramaticau non mencionada hens las gramaticas occitanistas. Aquiu, la frasa gascona non s'assembla guaire a l'occitana tau com descriuta hens la tèsi de Lafont.


Adonc, las frasas:

1- M'estouna ne sàbis pas aquò.

2- So que hè lou toun pay pas esta partit?

3- Be l'y cau téms, oéy, enta s'arranja lou peu, ne-n a pas banlèu juste mey brigue tabé coum jou, e qu'a bère pause n'é pas mey nôbi enta damoura ores e ores deban lou miralh.

4- Que cau dise cauquecops mama qu'a paciénce coum un gat coan s'escoude.

5- Mes lou toupin qu'a lou tems de bouri dinc'a Papa que tourni dab lou porc qui bo croumpa.

6- De bert o de sec, que boulè qu'èren au cabinet.

7- B'éy doun aco abejiu calé ana a la heyre e arriba a l'ore.

8-  Que sèi lou Bartè que croumpera.

9- Que-m at an dit, qu'at sèy tout e que-t abèy plan arrecoumandat nou pas hicà-y lous pès.

En la frasa 1, lo mot "que" n'i  ei pas emplegat  entàd evitar la combinason incorrècta  "*que ne pas" o "*que non pas". "M'estona que non sàbis  aquò" e "m'estona ne sàbis pas aquò" que son  corrèctes., mentre *"m'estona que ne/non sàbis pas aquò" qu'ei d'evitar.

De notar tanben l'emplec, beròi caracteristic en gascon, de la h aspirada entà desolidarizar duas sillabas enter si, com en "la-hens" (la + en +s adverbiau), "dehens" (variantas:  "laguens"", deguens), la-haut (d'on haut, varianta de aut, arren a véder dab un germanisme, l'ipotèsi deu germanisme qu'ei ua borida e arreborida pòc versemblanta en gascon, la fòrma haut per aut estant d'atestacion sonque modèrna en gascon), gahús, sahuc, lahut etc etc. Aquesta h aspirada que's pòt quitament ajustar a la debuta d'un mot quan se vòu desolidarizar la prumèra sillaba deu mot de la darrèra deu mot d'abans . Aqueth usatge, probablament d'origina indigèna ("vascona") pr'amor autanplan ben basco, qu'ei desconegut en occitan non gascon. Qu'ei au còp popular e literari en gascon. Aquiu que n'avetz dus exemples.
Lo prumèr qu'ei ua cançon populara tirada deu Bartèr. En aqueste exemple,  "hayne" que i vesia dab "ayne".

M'èy troubat lo pè de l'ase
So que lou loup n'a pas boulut
O pè, praube pè,
Pourteràs pas mei souliè,
Ne souliè, ne soulieroun, 
Hayne, mon ayne, 
Ne souliè, ne soulieroun,
Hayne, moun aine, moulieroun.

Aqueste emplec qu'ei plan classic en gascon, que'n trobam un aute exemple en aqueth vèrs de Guilhem de Sallusti deu Bartàs (sègle 16):

Clare haube deu jour, bet escoune de grassie,
etc

Aqueste usatge de la h aspirada qu'ei ua caracteristica de la lenga ignorada peus qui assimilan tròp rapidament lo gascon a l'occitan.  Qu'an gran tòrt.

Segon los lòcs e los mots o l'emplaçament deu mot "i" per rapòrt au vèrbe (que non segon los dialèctes), la j que's pòt prononciar com la j francesa (notada j en la gràfia de Daugé) o com un iòd (notat y): gouyate, beroja,  que j'a (= que i a) , de j'anar (= de i anar),  hicà-y (hicà'i). D'un vilatge tà l'aute, la prononciacion que pòt cambiar. N'ei pas un tret diferenciador deu gascon occidentau versus lo gascon orientau, las duas manèiras de prononciar qu'existeishen plan hens los dus maines (cf. los enregistraments de las enquestas de l'ALG),  en contra de çò qui podem léger en ua revista digitau, non tostemps hidabla,  de lingüistica occitana (Sumien,  Ling. Oc, 7, Sept. 2007).

Exemple 1 : Enta jou, que j'a mau dat. Cauque jelous (Retranscriut, que haré: entà jo, que i a mau dat. Quauque gelós).

Exemple 2 :       -JULIE, hort - Ah, moun Diu!
                          - POULETE - Que j'a mama?

Exemple 3: n'èy pas besouy de j'anar, que souy maridat.

Exemple 4: Tu, gouyate, arresque e porte beyres

Exemple 5: Beroje madama, en abé lo Bartèr pec atau.

Exemple 6: Bertat, que j'a ue ore que-n anam.

A prepaus de l' exemple 6, qu'ei de notar Daugé que hè diser aus sons personatges "que j'a" o, a còps, "que i a" (segon los cas), que non jamei *qu'i a. L'elision n'i ei pas jamei ací, quitament en registre de la lenga parlada. Per aquesta rason, jo que pensi, com d'autes, n'ei pas corrècte impausar  aquesta elision en gascon escriut, sauv en cas de versificacion o de paraulas cantadas. Pr'amor d'aquò jo qu'escrivi "que i a", que non *qu'i a.

Enrà clavar, qu'èi aprenguts las expressions e mots qui segueishen:

De bert e de sec : de verd e de sec, o sia a tot hòrt (fr. à tout prix).

Arresque:   ahresca. de ahrescar, sinonime de refresquir. (fr. rincer).