Troat /tròt; preable /prable; aürós /urós ; o la h tà protegir ua sillaba contra l'elision.

 Ua opinion hòrt espandida que marca lo mot gascon "urós" deu sagèth, pro infamant en çò deus lingüistas occitanistas, de "francisme". Jo que pensi qu'an gran tòrt. L'evolucion de aürós tà urós qu'ei perfèitament naturau en gascon e non hè pas besonh recórrer au francés tà explicar-la. Que vien de l'elision d'ua sillaba per contacte de la vocau finau d'aquesta sillaba dab la vocau qui inicia la sillaba qui sec, ua faiçon d'evitar l'iat.

Que n'i a d'autes exemples en gascon, e los nostes linguistas occitanistas no'us nse poderàn pas explicar per influéncia francesa quina que sia.

Tres exemples tà illustrar lo men devís:

1- Au mot catalan tronat (fr. grenier) (<  *thronatu -segon Rolhfs), que corresponen los mots gascons" troat" (1-tas de bois, 2- grenier) e "tròt" (grenier à foin, fenil, cf. Palay, confirmat per R. Lassalle, com. blòg). De duas sillabas, lo mot que n'ei passat ad ua sola.

2- Deu vèrbe "anar" que deriva pre + anable > preable (3 sillabas) e  prable (2 sillabas) (fr. antérieur, préalable).

3- Trimfe e trimfar que son las fòrmas deu gascon classic (cf. Lo Trimfe de la Lengua Gascoa), tròp rapidament espudidas deu lexic contemporanèu au profieit de las fòrmas estranhas "triomfe" o "trionfe", etc.

Qu'ajustarèi un quatau exemple balhat per Gaby  hens un comentari  (ved. comentaris):

4- Russir, fòrma locau de reüssir (russí atestat per  Foix en grafia de l'autor, a costat de reussí et ressí, id.).


Entàd evitar  la collusion de las vocaus qui mia tà l'elision e conservar atau intactas las sillabas, lo gascon que sap ahíger ua h aspirada un trèt partajat dab lo basco (parlars deu nòrd e, d'autescòps, deu sud tanben). Jo qu'apèri aquesta sòrta d'h la "h de conòrta" (lo tèrmi que m'agrada).

Atau lo mot de l'occitan ancian aür  (uei lo dia extint en occitan non gascon) qu'a suberviscut en gascon contemporanèu  jos la fòrma "ahur", d'on deriva lo vèrbe "ahurar". Que sembla l'addicion de la h qu'a sauvat lo mot.

Au mot catalan "trona" (cadièra predicadèra) (ant. "truna", deu latin tribuna) que corresponen los mots gascons (o meilèu quate fòrmas deu medish mot):
1/  truna : 1-niche, en part. des outils 2- travail, occupation (Palay) 3- chaire du prêcheur ( en massadés, cf. J.P. Laurent);

2/ atruna: 1-niche, en particulier des outils, 2- outils eux-même;

3/  trua: 1- niche 2- balcon intérieur d'une église (en gascon deu sud-èst, J.P. Ferré, com. blòg)

4/  truha: niche de la cheminée (Palay).

Au catalan gaús e a l'occitan caús (latin vg *càuus, celtic *kàwos, lit (ausèth) cridassèr, gahús) que correspon lo gascon gahús. A l'occitan còis que correspon lo gascon guèhus (fr. hibou).

Au catalan saüc que correspon lo gascon sahuc.

Au catalan flaüta que corresponen los mots gascons lahuta, laguta, eslahuta, flabuta, etc.

Au catalan e occitan ancian la-entz que corresponen los mots deu gascon contemporanèu la-hens, laguens, cf. dehens, deguens.

La h aspirada que's pòt autanplan ajustar au debut d'un mot entà marcar o guardar intacta la prumèra sillaba , de manèira mei o mensh facultativa. Qu'ei ua particularitat de la lenga gascona.


La-hens > hens, varianta de "ens" (aquesta darrèra fòrma quasi extinta).


La-haut > haut , varianta de "aut".

Lo mot francés e anglés harlot,  de comparar au catalan arlot, al·lot, it; arlotto, esp. eusk.  arlote, etc, deu gascon arlòt derivat afixat d'arla, que suggereish un gascon "harlòt" varianta d'arlòt.


Hentrar, varianta de "entrar" (Entà hentrar = entad entrar).

Harrèr, varianta  d'arrèr e de darrèr. Poiharrèr qu'ei un toponime bigordan (oficiaument Pouyferré, ved. aquiu). 

Aquiu que segueishen dus exemples on la h i ei ajustada tà evitar ua elision:

Hauba per auba, hens un vèrs de Sallusti deu Bartàs : 
Clare haube dou jour, bet escoune de grassie

Havi per avi, hens un vèrs de Saleta (comunicat per JIG, ved. lo comentari): 

Que si jo havi perpetrada              
La fauta qu'eth m'a encarcada

Adara qu'avetz un exemple on la h i ei ajustada sonque tà reinforçar l'expression, tirada de "Lou Bartè" de Césaire Daugé, majorau deu Felibrige: haine en plaça d'aine (aso):

M'èy troubat lo pè de l'ase
So que lou loup n'a pas boulut
O pè, praube pè,
Pourteràs pas mei souliè,
Ne souliè, ne soulieroun, 
Hayne, mon ayne, 
Ne souliè, ne soulieroun,
Hayne, moun aine, moulieroun.

Aqueste emplec de la h, unic hens lo domeni occitano-roman com l'existéncia deu quiti fonèma, qu'ei estat oblidat peus gramaticians deu gascon. Qu'an gran tòrt, que tròbi jo.

En tot cas, lo mot "urós", per jo, n'ei pas briga un gallicisme, que resulta d'ua evolucion plan naturau e plan gascona deu mot ancian "aürós".

Vediatz tanben l'article d'Eric Gonzalès consacrat a la prononciacion d'ua vocau au contacte d'ua auta vocau, aquiu.

Bonas hèstas de cap d'an tà tots!

Arronsar, arroncilhar; ronçar, froncer, ronche, fronce : istuèras d'ipercorreccion.

. Qu'existeish en gascon un vèrbe grafiat arrounssà  e  arrounçà per Palay, arronsar per Morà (Tot en Gascon) qui significa "tirar (dab violéncia), gitar".  Pèir Morà no'n prepausa nada etimologia. Jo que pensi aqueste mot gascon arronsar que poiré estar ua varianta morfologica deu vèrbe ahonsar, o sia  la grafia arronsar que representaré, en fèit,  *arhonsar (arh- que's pronóncia arr- en gascon). Arronsar o *arhonsar que deriva de honsar per addicion de la protèsi ar-, varianta gascona de re-, arre- dab valor intensiva dilhèu per un mecanisme tipicament gascon d'atraccion antifrasica de part d'un mot omonime e quasi antonime  d'arronsar, lo gasc. arronçar, qui significa plegar, aplegar, o sia lo parion semantic e etimologic en gascon  deu mot catalan arronsar e de l'occitan ancian ronsar.  En catalan, lo vèrbe arronsar  qu'a la significacion generau de "diminuir per contraccion un volume" (cf. en gascon contemporanèu, "arronçar", "arroncilhar"). En occitan ancian, ronsar que significava rider, froncer les sourcils, contracter un organe. Lo rons qu'èra la ride, ronsament: contraction d'un organe (ved. FEW, hrunkja)


En gascon contemporanèu, ahonsar  (sinonime de ahonar) qu'a duas significacions: 1- en·honsar; 2- tirar, gitar  (en particular dab ua hona ) (Palay), cf. id. francés foncer =  fondre - sur quelqu'un, quelque chose, fondre - de l'òc fonda- sia hona en gascon. Per contra, arronsar que non significa, en generau, sonque tirar, gitar dab tota la violéncia suggerida per la  particula protetica arr-, quitament trucar (dab aquesta significacion, possiblament de *rutiare, per confusion dab arrossar). En lengadocian deu comtat de Foish, lo mot arronsar que i ei coneishut e qu'a la significacion gascona deu mot (tirar, gitar) (Alibèrt). Mei enlà, per l'airau occidentau deu lengadocian de cap a Carcin e a Roergue, que i trobam lo nòste mot devath la fòrma "ronsar" o "ronçar" ("lancer", "geter", "précipiter" segon  Alibèrt). En la nosta ipotèsi, aqueste mot, qui demora shens nat explic etimologic valeder en la literatura,  que seré un gasconisme ipercorregit  (arronsar -> ronsar).

En aranés, lo mot "arronsar" que i a ua significacion - e ua etimologia- completament distintas de las deu mot d'abans , que vòu díser hauçar (o segotir) las espatlas. Qu'ei un catalanisme semantic clar. L'etimologia d'aqueste mot catalan qu'ei discutibla. Segon J. Coromines, que poderé viéner d'un mot arabe "ar-rams" qu'ei a díser la grimaisha, la monarda (cf. lo mot espanhòu ronce: manifestacion comportamentau,  expression de la cara o deu còs entà obtiéner quauquarren; roncero: qui triga en har quauquarren per manca de gana, peresós; cat: ronsa: peresa, ronsejar: diferir l'execucion d'ua causa per manca de gana de har-la, ronsejaire : peresós ). Totun, aquesta ipotèsi de Coromines entà explicar lo mot arronsar que'm sembla pòc versemblanta, la relacion semantica enter "ar-rams" e arronsar qu'ei hòrt complicada, pas briga evidenta.  Segon jo, lo mot catalan  arronsar que vien mei probablament deu mot francic hrunkja : "plec", "arrupa, arroncilh " (fr. pli, ride),  a l'origina deus mots fr. fronce, froncer, fr. ancian:  ronche (= gasc. arroncilh), froncier, froncir, fronchir oc ancien fronzir,  oc froncir; cat frunzir, esp. fruncir, port. franzir (los tres darrèrs manlhevats sia deu francés sia  de l'occitan); cat.  arronsar les celles = fr. froncer les sourcils, cf tanben en gascon  "arroncilhar", "arroncilh", "froncilh", etc etc. Sauv en biarnés de la vath d'Aspa, on "arronsar" (autament grafiable "arronçar" o, en grafia de l'IBG: arrounsà, arrounçà)  i ei emplegat dab la significacion pastorau d' "aplegar" : "arronçar lo tropèth" , "arronçar lo bestiar" (Palay),  lo quite mot arronçar que sembla estar cadut en desús en gascon,  remplaçat per lo son derivat afixat "arroncilhar" qui rapèra "subercilhar" (cat. arronsar les celles =  gasc.  har las cilhas, subercilhar). Atau, dab aqueste derivat afixat,  lo gascon que pòt diferenciar "arronsar" (gitar, tirar) d'  "arroncilhar"(plegar,  arrupar). Totun, la confusion que pòt demorar dab los derivats post-verbaus respectius en quauque parlar, locaument "arroncilh" (generaument fr. ride, pli, fronce) que i pòt aver, a còps, lo sens d'"arrons", "arronsalh" ( l'accion d'arronsar, gitar o tirar o çò qui ei gitat, abandonat) (Palay).

 Notatz plan la preséncia de la f au debut deus mots de la seria de "froncer", "fronzir" etc. Aquesta "f"  n'ei pas briga etimologica, segon lo parer deus lingüistas. L'etimon, lo mot francic hrunkja (plec, arrupa, arroncilh, francés ancian: ronche), n'explica pas la preséncia d'aquesta f au debut deu mot francés froncer.  Que's cau pausar la question de l'origina d'aquesta letra suplementària. Per jo qui m'interèssi a la lenga gascona, la possibilitat d'ua ipercorreccion, vienuda de Gasconha, de çò qui's podèva estar arresentit com a vulgarisme gascon qu'a d'estar considerada, cf. en gascon "froncilh", fòrma ipercorregida   d'"arroncilh" (fr. ride, fronce, pli) (Palay) e l'occitan ancian rons: pli, froncement de sourcil, contraction d'organe. .  Jo que'm demandi se lo mot deu francés ancian "froncier" o fronce non poderé pas viéner d'un d'aqueths mots gascons plan confòrmes a l'etimologia, com "arronçar" o arronç,  ipercorregits  en "fronçar", "froncejar", "froncilhar" a la mòda medievau e  prestats au francés. L'ipercorreccion aquesta que segueish (faussament) lo modèle correctiu deu tipe arrague (ahraga) >frague (fraga); arrescar >frescar; arromigue >fromigue, formigue etc...  Arronçar, arroncejar, arroncilhar -> *fronçar, *froncejar, *froncilhar-> fr.ancian: froncier (3 sillabas?), froncer, froncir; oc ancian: fronzir, froncir (reconstrusit a partir de fronç, d'arronç, cf. gascon froncilh, de roncilh, arroncilh, occitan ancian: rons, au mot gascon arronç que correspon lo mot deu francés ancian ronche qui significava arroncilh). Lo mot, dab aquesta f  qui'u balha ua mei gran valor onomatopeíca quan s'aplica aus teishuts, que's devó aprofieitar de l'activitat comerciau deus teishuts lengadocians, hòrt prisats per tota Euròpa, entà viatjar a partir de Tolosa de cap au sud (peninsula iberica) e, au nòrd enlà, dinc a Flandras, l'aute país deus teishuts.  "Arroncilh" que's disèva antigament ronze en neerlandés ancian, puish fronze en concurréncia dab ronze en neerlandés mejan, uei lo dia frons en neerlandés contemporanèu.  Gasc. arroncilhar = neerl. fronsen. En alemand, la f n'ei pas jamei estada incorporada au mot, al.. Runzel = arroncilh, plec. Dit autament e tà resumir, la fòrma en f que seré, segon la mia ipotèsi, d'origina occitana, formada per ipercorreccion d'un derivat gascon confòrme a l'etimon (francic hrunkja): arronçar o un derivat afixat  (cf. la correspondéncia  perfèita de las expressions en catalan e en francés: arronsar les celles = fr. froncer les sourcils).

Per fin, que i a  l'expression (en manca d'ipotèsi etimologica) espanhòla ir a la ronza  (anar a la deriva) , a la quau corresponen l'oc anar a la ronza, lo catalan anar a la ronsa (id.). L'expression que's poiré arreligar au gascon "arronç"  1- çò qui ei gitat dab violéncia, çò qui ei tirat ou abandonat; 2- decision finau, abandon ; hà'n  un (o l' arrons): abandonar, deishar, "jeter l'éponge", "lâcher l'affaire";  tot aquò, a l'arrons! tout cela, au loin, au diable! (Palay);    arrons, derivat post-verbau d' arronsar: gitar, tirar.

Estrambòrd, un mot d'origina provençau.

Estrambòrd qu'ei un mot d'origina marselhesa, qui significa "esmoguda; gai;  exaltacion; ahuecament; entosiasme; arsec (P. Morà, TeG). Lo mot qu'ei estat incorporat en francés en 1917 mercés a A. Daudet (ved. estrambord en la basa deu CRIL) e arribat  en gascon autanplan au sègle 20 (ved. Palay). Estrambòrd qu'ei probablament ua corrupcion (per influx d'un aute mot, dilhèu "transpòrt") deu mot occitan "estrambòt" (sègle 18), mot prengut de l'italian  "strambotto", vèrs libre(s), eth-medish deu provençau medievau estribòt (vèrs de rima libra, fin deu sègle 12 o debut deu 13) dab influx de l'italian strambo (qui vòu díser extravagant), deu latin (classic) strabus  via la fòrma deu lat. vulg. strambus (guèrle, lusquèr, tòrt).

Lo mot italien strambotto que designa au còp un genre poetic (poèma de rimas libras) e un genre de musica a la mòda en la Venècia deu sègle 16. Dialectaument en Itàlia, lo mot que i significa "barloqueria", "truferia", "neciesa", segon lo GDLC.

It. strambotto -> fr. ancian strambot (sègle 16), cat. estrambot;  esp. estrambote.  Lo catalan e l'espanhòu qu'an tanben adoptat l'adjectiu derivat,  respectivament "estrambòtic" e "estrambótico". Aqueste mot, de l'italian dialectau strambottico (extravagant, barlòc) , que significa extravagant, excentric en catalan segon lo GDLC; extravagant, desordonat en castelhan, segon lo DRE.

Balandra: un gasconisme dialectau en catalan (o deus avatars possibles de malandria, lazarus, glandarius, adire e amites en gascon).

Balandra (gasc. balandran, cf. balandrar). La significacion dialectau (DCBV) de "peresós", "feniant " (cat. gandul) qui s'a prengut hèra locaument lo mot catalan "balandra" (sòrta de barca, fr. balandre, esp. balandra, neerlandés bijlander) qu'ei un gasconisme (o occitanisme) probable. Balandra qu'ei autanplan la fòrma gascona deu mot romanic malandra (deu latin classic malandria, sòrta de lepra). Au mot francés malandrin  (en gascon,  "bandolèr") que correspon lo mot gascon "balandran". Lo mot  malandrinus en latin medievau que designava probablament un vagamond leprós (véd ací).


En gascon, "balandran" qu'ei sinonime de "landerejaire", "landurrèr" (cat. rodaire, gandul; fr. flaneur, paresseux). L'origina d'aqueths mots "landerejaire", "landurrèr", "landurèr" qu'ei discutibla, que'n poderé estar un mot *lànder , fòrma populara gascona derivada deu latin làzarus (ladre, leprós. Làzarus qu'èra a l'origina lo nom d'un ladre miserable en ua parabòla de l'Evangeli, autanplan lo nom d'un aute personatge, hilh de Betània, mòrt despuish 4 dias e arreviscolat per Jesú, segon l'Evangeli de Sent Joan).  En basco pròpi deu Labord (e adoptat en basco unificat), que i arretrobam lo noste mot "lander"  dab la significacion de "praube", "miserable", "pelhandre".  De la medisha familha etimologica que me'n sembla  estar lo nom gascon de l'arrat dromidèr: la "landarra" (fr. loir, cat. rata dormidora, liró), un argument de mei en favor de l'etimon làzarus (Làzarus ->*làder, *lànder, tà la nasalizacion, cf. en gasc., per exemple, lo doblon dialectau lansèrt e landèrt, de lacertus, cat. lluert, fr. lézard verd; tanben andar, anar, deu latin adire, ved. mei luenh). Landarra que'm sembla poder representar un derivat afixat de *lànder, varianta populara de *làder, ladre, deu latin Làzarus qui èra lo nom deu mòrt  arreviscolat a Betània (cat. Llàtzer). Unha auta ipotèsi etimologica entà explicar lo mot basco lander  e lo gascon landarra que poderé estar un derivat deu mot latin glanda (glanda -> landa segon un esquèma regular de derivacion en basco e qu'arretrobam dab los mots espanhòus e portugués), mentre los mots landerejaire etc que poderén viéner d'adire. Que vam a véde'us mei avath.


Lo gascon  qu'a lo mot "landèro" (peresós, feniant), un prèst espanhòu que'm sembla evident aquiu com ac indica la terminason d'aqueste mot; cf. esp. landrero: mendicant, deu lat. glandarius, "qui produseish aglans", puish "qui padeish glandòlas". En portugués,  landeiro (de glandarius) qu'a conservat aquestas duas significacions,  que's ditz d'un arbo qui produseish hèra d' aglans (cf. gasc. "glanèr", "aglanèr"), que's ditz tanben de quauqu'un qui presenta glandòlas, qu'ei a díser ganglions en.hlamats, qui's disen landes o landres en portugués com en espanhòu.  Landre, var. lande,  en espanhòu; glandola en catalan, qu'èra dautecòps  lo nom generic balhat tà varias malautias qui provòcan l'inflamacion de ganglions, en particular la pesta bubonica (pesta negra). A l'origina, lo mot ibero-roman lande var landre, que volèva díser aglan (fr. gland, tà la r de landre, cf. fr. ancian glandras:  aglan).


Que cau considerar tanben l'influéncia possibla deus derivats d'autes mots latins com adire o ambitus e ames. 

L' identificacion de l'etimon representat peu mot gascon "alan(d)" (lo de la pòrta) e los vèrbes aparentats (l)andar, alandar, alanar, oc landrar; autanplan   andai, (a)nai  (fr. andain) shens oblidar lo quite vèrbe anar (cat. anar, esp. andar, it. andare, fr aller, fr. ancian aner), n'ei pas acertada. L'opinion mei espandida que prepausa ambitus (mot latin per espaci, perimètre). Totun, la relacion enter un hòrt ipotetic  *ambitare -d'ambitus- dab andar qu'ei hèra complicada, foneticament e semantica.  Unhauta ipotèsi, mei simpla e mei versemblanta deu men punt de vista, que supausa com a origina d'andar etc lo vèrbe latin, plan classic, adire qui significa  "anar de cap a":  adire>*a(n)dare, *andare> andar ->  anar (ved. l'article de M. Alinei, aquiu.). Lo quite vèrbe francés aller que s'ei substituit au mot deu fr. ancian aner, deu quau deriva, possiblament per influéncia deu substantiu alent, alant  (qu'ei a díser "distància") con·honut dab un gerondiu cf.  gasc. alan(d) de alan(d)ar. Per fin,  que cau notar (e emplegar) lo mot gascon, e sonque gascon,  "preable", var. "priable", "prable" (a l'origina sinonime d'"anterior", cf. fr. préalable). Que representa probablament un mei ancian "*preanable" (pre +anable, d'anar), construsit com "préalable" (pré + allable, d'aller)  en francés.

 D'amites (plurau d'ames, mot lat. per "perja",  la fòrma plurau amites que designava ua sòrta de portader en latin classic)  que vien probablament lo mot bearnés "lant"  parion etimologic e semantic de cat. andes, esp. andas  (en fr. "brancard"); d'aqueste mot "lant"  que deriva probablament lo mot "landèr", var."landrèr" -lo de la cheminèja (fr. landier,  cat. capfoguer). Lo mot deu gascon tòi "anda" "levier de bois" (dic. Massourre) que representa la fòrma femenina de "*ant" (l'ant >lant),  los dus mots que derivan, per reconstruccion populara,  deu plurau latin "amites". L'ipotèsi etimologica qui vòu har derivar lo mot francés ancian andier, a l'origina de landier, d'un mot gallés *andéros (joen taur, ved. aquiu)  n'ei pas tròp credibla, deu men punt de vista. Que s'agiré plan mei probablament deu derivat deu noste mot latin  amites, cf. oc. ancian: ander, andes: fr.trépier" (dic. Levy) ; landa arrevirat en "barre de fer (?)" per E. Levy qui i a hicat lo punt d'interrogacion; landièr: landèr  fr. landier).