Qu'existeishen dus mots bascos qui s'assemblan hòrt enter si e qui significn respèctivament cabussar e jumpar. L'un qu'ei lo vèrbe
pulunpatu qui significa cabussar (hens l'aiga) e l'aute qu'ei un aute vèrbe
kulunkatu qui significa jumpar (balançar) (la finau -atu qu'ei la marca d'un vèrbe en basco). En realitat, com
b e
g en gascon (cf. abor-agor, dauguns-daubuns, grau-brau, envolopar- engolopar etc, etc)
p e
k que son aisidament intercambiables en basco shens significacion particulara,
pulunpatu e
kulunkatu que son possiblament lo medish mot deu punt de vista filogenetic, o sia, a l'origina, b'ei possible los dus mots non n'èran pas qu'un solet. Com ac hasó remarcar justament Coromines,
pulunpatu (gasc. cabussar) que s'assembla au vèrbe latin
plumbiare deu quau lo mot basco s'ei podut derivar o sia que l'etimon deu mot basco e seré lo medish que lo deu mot occitan
plombiar (cabussar) e deu mot francés "
plonger".
En contra de l'ipotèsi oficiau (ved. diccionario de la Real Academia Española) qui hè remontar los mots cantabre e leonés columbiar(e) e castelhan columpiar (qui significan jumpar) tà un mot grèc rarissime, ipotèsi plan inversemblanta entà un mot de formacion populara, b'ei possible que lo mot aja ua origina latina, a travèrs deu basco.
Las seguidas consonanticas
pl e
cl qu'èran de natura quasi imprononciabla peus aujòus deus vesins deu sud, en basco com en iberoromanç. En basco, los grops consonantics pl-, gl-, cl- e fl- qui començan un manlhèu latin que son regularament simplificats en - l; per exemple, basco
landare deu lat.
plantare (gasc. planta
), basco
lantu deu latin
planctu(
m) (gasc. planh), basco
luma deu latin
pluma, basco leun deu latin plenu(m) (gasc. plen) etc. De la medisha manèira: latin
clocca ->basco
loka (passat en aragonés:
loca, en gascon meridionau,
loca; prob.
esp.
loco, loca, port.
louco, louca), latin
clarum -> basco
laru, latin
flore -> basco
lore etc, etc N'ei dongas pas evident a prumèra vista que lo mot basco
berun (qui significa plom) e posca viéner de plumb(um). Totun, de manèira interessanta, qu'arretrobam plan ua insercion vocalica semblanta hens lo derivat supausat de "plumbiare" en navarrés, la lenga romanica extinta deus vascons deu sud (lo gascon - plan viu- estant istoricament la deus vascons deu nòrd), lat.
plumbiare -> nav.
bolimbiar segon Coromines DELCast. De la medisha faiçon, cf.
Velasco, varianta probabla de
Blasco, fòrma diminutiva basca de Blas (de Blasius, gasc. Blasi). En iberoromanç (aragonés exclús, l'aragonés n'ei pas ibero-romanic, que va com lo gascon e lo catalan), la solucion generau que consisteish a redusir lo parelh tà ua consonanta sola lat. plorare -> cast. & astur-leon. llorar, port. chorar; plumb(i)are: cast. plomo (gasc. plom), plomar (fòrmas restituidas a partir deu francés
plomb,
plomber), de comparar au portugués e galician
chumbo,
chumbar,
chumbiar (id.).
Lo mot basco
kulunka(tu) (jumpar) qu'a un parion etimologic e semantic clar en asturoleonés:
colingar en asturian,
columbiare en leonés,
columbiar en cantabre, qu'arretrobam en castelhan devath la fòrma
columpiar. Lo fèit que los quate mots romanics peninsulars començan per
col que suggereish un ipotetic mot compausat latin cum-plumbiare resolvut en co-lumpiar a la mòda basca regulara (cf. lo basco kulunpatu) o sia que poiré estar un manlhèu deu romanç deus bascos. Que s'aparentan plan au vèrbe basco
kulunkatu o a ua ipotetica fòrma intermediària enter
pulunpatu e
kulunkatu: *
kulunpatu via ua fòrma bascoromanica de
plumbiare deu tipe
*columbiare. En asturian, la terminason un pòc particulara deu mot
colingar que rapèra un mot asturian plan sinonime
xingar, dab loquau
*columbiar e's pogó ibridizar tà balhar
colingar cf. leonés acingar = gasc. jumpar, portugués acenar = gasc. oscillar. acenar -> acingar, xingar, per atraccion possibla de l'onomatopèia associada au brut deu balançar de la jumpadera o de l'esquira, cf. cast. de Paléncia: chingar = soar (per ua campana); lo mot cantabre
tinglar qu'ei sinonime de
columbiar (jumpar) segon Bárcena; en cantabre deu parçan de Cabuérnigo, lo mot
tilingase que vira lo cast.
columpiarse e
tilingu lo cast. columpio, segon F. García González; cf tanben lo mot basco hòrt suggestiu
bilintzi-balantza: jumpader. Com ac avem dejà vist au debut d'aqueste messatge, lo quite mot basco
kulunkatu (jumpar) que non sembla estar, a l'origina, sonque ua varianta de
pulunpatu (cabussar) qui vien de
plumbiare. En galaicoportugués, sauv error mea, ne trobam pas nat derivat semblant en col- de
plumbiare, tanpòc en catalan; totun en navarrés que i trobam lo mot
bolimbiar qui'ns sembla plan estar un parion etimologic deus nostes mots cantabre, asturleonés e castelhan.
Bolimbiar que significa cabussar, tornejar aiga, agitar aiga (segon Coromines DELCast). Au mot navarrés bolimbiar que podem har correspóner lo mot
golompio (jumpadera) trobat en un tèxte deu sègle 16 deus archius de Passaje de Sent Joan (Guipuscoa) (ved.
aquiu), que'ns devem trobar de cara a un cas plan classic de mutacion b/g, normaument shens gran significacion semantica en cantabre pas mei qu'en gascon. O sia que columbiar e bolimbiar que semblan estar dus variants deu medish mot, exactament com pulunputu e kulunkutu en basco. Lo quite mot astur-leonés com lo mot castelhan que vienen probablament deu romanç de la zòna basca.
Lo cas deu gascon
jumpar var. jompar, jomplar etc qu'apareish un shinhalon diferent de lo de columpiar & co, qu'apareish derivar de
plumbiare d'ua faiçon mei comuna en maine romanic, qu'ei a díser shens insercion de nada vocau suplementària. Totun, lo mot non sembla pas de formacion gascona, los gascons que saben PLorar, que solen conservar intacte lo grop
pl deu debut d'un mot latin (cf. en occitan plombiar). Dus elements que pleitejan entà ua origina transpirenenca deu mot: prumèr, la j qui sembla substituí's a "pl" e qui rapèra fòrmas espanhòlas de
plumbiare; dusau, la significacion de "jumpar" balhada a un derivat de
plumbiare, e qui sembla
estar
ua caracteristica tipicament cantabro-ispanica. Lo mot gascon jumpar /jompar que rapèra los mots
chumbiar e
chumbar, qui son fòrmas de
plumbiare, respectivament en galician e en astur-leonés. La fòrma "
chumbiar" en galician qu'ei plan la fòrma etimologicament regulara esperada a partir de
plumbiare, mentre lo mot asturian e cantabre
chumbar que sembla arrehèit a partir deu substantiu
chumbu (cabussada) (pl -> ll o ch en cantabre, ll qu'ei prononciat y /j/ en cantabre, la ch de mots com chuvia o chumbu / chombu que i representa ua antiga y /j/ passat tà j /
ʒ/, /tʒ/ puish finala, mei recentament, de j tà ch /tx/ cf. esp.
lloviznar = cant.
chivisnear o
lluvisnear ( /ju-/), segon los parlars (Bárcena). Totun, la significacion contemporanèa de
chumbiar (en galician) e
chumbar (en asturian e en cantabre) qu'ei plan confòrma a l'originau de
plumbiare, qu'ei a díser "
cabussar", non significan pas briga "jumpar". En cantabre, un
chombu qu'ei ua cabussada (cabussada verticau, per contraste dab el
calumbu qui ei la cabussada en generau, segon Bárcena). En cantabre de la vath de Cabuérniga, ua vaca qu'ei dita
chomba quan la bèstia a los còrns dirigits de cap avath (F. García González
). Lo mot chombu, hòrt expressiu, quasi onomatopeic, que s'arretròba dinc en basco, en la varietat mei occidentau, mei vesia deu maine lingüistic cantabre: "
txonbo egin" en basco de Biscàia que i significa cabussar (literaument har "
chombo"), expression sinonima en biscaín de "
dzanga egin". O sia que los mots chumbo o chombo enqüèra que desconeishuts deu castelhan normat contemporanèu, e devèn har partida deu lexic de l'espanhòu dialectau o popular.
N'avem pas de cercar lo manlhèu tan luenh com lo cantabre, l'aragonés qu'a un mot
chumblicarse qui vòu díser jumpà's. En romanç aragonés, com en gascon, lo grop pl- qui comença un mot latin qu'ei normaument conservat (plorare -> plorar, en aragonés com en gascon), çò qui suggereish un manlhèu quitament en aragonés. Alavetz, que podem imaginar mei d'ua ipotèsi entà explicar la formacion deu mot: lo quite mot columbiar faussament decompausat en co-lumbiar-> iumblar, jumblar -> chumblar, chumblicar. Alternativament, columbiar qu'ei ua veritabla fòrma compausada co -lumbiar, la l iniciau de lumbiar resultant de la resolucion deu grop consonantic pl de plumbiare a la mòda basca. Fin finala, que podem demorar dab ua ipotèsi etimologica enqüèra mei simpla e mei probabla: lo quite mot aragonés, chumblicar, que deriva en fèit deu mot astur-leonés (cantabre inclús) chumbar manlhevat per l'espanhòu dialectau (cf. basco biscaín txongo egin), çò qui deisharé supausar lo quite mot chumbar qu'avè a l'origina los dus sens: cabussar e jumpar, com las fòrmas longas qui trobam en cantabre: calumbar (= gasc. cabussar) e columbiar (=gasc. jumpar), quasi identicas enter si. Aquesta dobla significacion cabussar /jumpar que semblaré estar ua caracteristica semantica gahada peu quite mot latin
plumbiare de d'ora per la còsta cantabrica. De fèit, en cantabre, lo mot jumpiar (de plumbiare) qu'ei balhat tà virar lo mot castelhan agitar (Bàrcena, dic.). O sia que lo cantabre qu'a autanplan lo doblon etimologic chombar (cabussar) e jumpiar (agitar), de plumbum e plumbiare, de comparar a calumbar (cabussar) e columbiar (jumpar).
Dongas, lo mot gascon jompar, jumpar, varianta jomplar, jumplar que sembla continuar, en fèit, un mot aragonés chumb(l)ar, de l'espanhòu dialectau chumbar, antigament *jumbar, dab la j prononciada a la catalana o a la francesa, fonème desapareishut en castelhan, astur-leonés e aragonés contemporanèus, totun enqüèra viu au sègle XV com ac atèsta lo judeoespanhòu ("ladino") contemporanèu (parlat peus descendents deus judius expulsats d'Espanha en 1492 e disseminats per l'Imperi Otoman) qui l'a conservat: en "ladino", la j de ijo (esp. hijo), jardín, mujer qu'a lo son de la j francesa, la jota castelhana n'i existeish pas. De chumbar, var. chumblar, que derivaré chumblicar per afixacion com las quitas variantas gasconas jompinar e jumpolar (Foix) ac hèn a partir de jompar / jumpar. Que cau raperar
-ico,
-ica qu'ei l'afixe diminutiu aragonés per excelléncia, la fòrma diminutiva que poderé viéner deu substantiu qui designa lo jòc deus mainats o la jumpa, id. en gascon: jumpolar, jompinar, de jumpòla, jompina, fòrmas afixadas de jumpa (Foix). En tot cas, la gran valor expressiva deu mot gascon
jumpar que degó facilitar la soa progression peus parlars deu gascon e deu lengadocian pròishe, exactament com lo mot "chumbar", aparentat au - e probablament a l'origina deu- noste mot jumpar, e pogó viatjar deu maine asturleonés dinc en Aragon. En gascon, que'm sembla lo mot pròpiament occitanoroman
gronsar (cat.
gronxar - gronsar , oc. non gasc.
crossar, latin tardiu *
crontiare, mot d'origina celtica), sinonime de jumpar, n'i ei pas tròp emplegat, probablament espudit per l'ispanisme sinonime. Palay que nòta lo mot gronsar com pròpi sonque deu gascon deu Gers. En Gers, que i ei tanben emplegat lo mot bombar-se per jumpà's (confusion ?). Per fin, que cau soslinhar que i a lingüistas qui explican lo mot anglés "to jump" (sautar), d'atestacion sonque modèrna en la lenga de Shakespeare (sègle 16) per un prèst gascon (lo noste jumpar) com ac rapèra lo hèra seriós "
Online Etymology Dictionary" (ved.
aquiu). O sia que lo mot e podó viatjar d'Espanha dinc a Gran Bretanha en passant per Gasconha.
En gascon contemporanèu, jumpar qu'ei sovent con·honut dab breçar, berçar (jumpar-berço en gascon de Baiona, cf. Foix), totun lo sens prumèr e generau deu mot qu'ei plan lo de balançar, oscillar (cf. Foix, Palay). La confusion que s'arretròba dab un sinonime gascon d'oscillar, meilèu cadut en desús: "abandoar" (anar d'ua banda tà l'auta, antig. bandon significava costat cf. arag. bando: oscillacion, arag bandiar, arag.-esp. bandear = cat. voltar). La jumpa, jumpina, jumpòla o jumpadera gascona que's ditz
bandiadora en aragonés contemporanèu (en catalan:
gronxador, de
gronxar, cf. gascon gronsar, sinonime de jumpar, fr.
balançoire). En gascon de Luishon, lo mot abandoar que i significa breçar, mentre qu'en las Lanas lo mot que i significa brandar las campanas (cf. aragonés e espanhòu d'Aragon:
tocar a bando, qu'ei a díser soar la campana en impausant girs de 360 grads o sia torns complets;
a medio bando: la campana que non hè sonque oscillacions de 180 grads, anar e tornar ). L'etimon qu'ei o qu'èra tanben emplegat en registre agricòla: que's dalhava o segava dab ua traca de hauç aperada abandoader (arrecuelhut en Bigòrra, ved. Palay, sup. dic. ).
Entà clavar, e com a resumit, lo mot jumpar- var. jumpar, jomplar, jumplar, jumbar, jombar - qu'ei un ispanisme probable en occitan, aparentat au mot de l'aragonés contemporanèu chumblicar qui'n seré ua fòrma afixada e qui significa jumpar e au mot cantabre jumpiar qui significa agitar . L'origina etimologica qu'ei lo vèrbe latin
plumbiare. Aqueste etimon qu'ei partatjat dab ua seria de mots qui significan "jumpar" en basco, astur-leonés, cantabre e castelhan. La deriva semantica cabussar - > jumpar qui observam dab aquestes derivats de "plumbiare" que concerneish lo basco (kulunkutu vs pulunputu), l'aragonés (chumblicar), lo cantabre (columbiar, jolumpiu etc), lo castelhan (columpiar), l'asturian (colingar), lo leonés (columbiar), totun non lo galaicoportugués. Lo galician qu'a guardat
chumbiar dab la significacion de cabussar ; lo portugués n'a pas sonque chumbar qui n'i significa pas sonque plombar: arrecobrir de plom o hicar un sagèth de plom. Tà díser cabussar, lo portugués qu'emplega mergulhar, deu latin
merguliare (id.). L'asturleonés (cantabre inclús) qu'a au còp
chumbar dab lo sens de cabussar e lo mot probablament d'origina bascoromanica
columbiar o
colingar qui significa jumpar. De manèira interessanta, lo cantabre, enter asturian e castelhan e a la termièra deu Bascoat, non sembla pas har nada diferència filogenetica enter las duas significacions semanticas deu "plumbare" espanhòu : a la question quin virar lo mot castelhan "
zambullir" (gasc. cabussar) en cantabre, lo cantabre qu'arrespon
calumbar, la "
zambullida" , mot qui vira cabussada en castelhan, qu'ei (el)
calumbu e (el)
chombu en cantabre (Dic. Bárcena). Lo vèrbe castelhan
columpiar, qui significa
jumpar, que's ditz
columbiar en cantabre. O sia qu'en cantabre, mots tà virar cabussar e jumpar que son quasi identics enter si:
calumbar e
columbiar. Lo mot cantabre qui vira jumpar non sembla pas estar sonque la fòrma frequentativa d'un mot qui vira cabussar. En castelhan, lo mot derivat de plumbiare dab lo sens de cabussar (occitan plombiar) que s'i sembla extint au profieit de "zambullir", mot estranh qui vieneré de subbullire (literaument "sos-borir") segon los bons autors. Totun, que cau remarcar lo cantabre qu'a lo mot
jolumpiu qui significa jumpader. La fòrma singulara d'aqueste mot cantabre que poderé suggerir un antic *"solumbiar", construsit com columbiar: (su(b)-lumbiare), deu quau zambullir e poderé plan derivar jos l' atraccion de
bullir.
En tot cas, lo sens "balançar, jumpar " deu mot gascon jumpar qu'et tipic de
plumbiare en la zòna cantabrica d'Espanha, lo mot jumpar que vien probablament d'aquesta region (uei lo dia chumbar en asturleonés, antigament *llumbar -*yumbar -*jumbar , deu latin plumbum, plumbiare) e arribat dinc au gascon en viatjant per l'espanhòu dialectau e l'aragonés.
