divendres, 21 de desembre del 2018

La h d'aconòrt o de sostien

Aquiu qu'avetz ua responsa a un comentari  on m'arreprochavan d'aver emplegat lo mot "coheréncia" en plaça de "coeréncia". Coheréncia que seré un francisme "vergonhable" (sic"). 

En gascon, la h qu'ei ua letra tipicament sensibla. Que pòt aver ua origina etimologica, derivant per exemple d'ua h germanica (hapcha, hapia, halabard, hap, hasta, gahar etc) o d'ua f latina (haria, hòrt, etc ). Que pòt autanplan aver ua origina non-etimologica, que l'apèri h d'aconòrt o de sostien. La h d'aconòrt qu’ei ua de las nombrosas particularitats deu gascon. Que compreni que posca semblar estranha aus non-gascons. 

Aquesta h d'aconòrt, que l’arretrobam en mots hòrt corrents com gahús (derivat de  " gaüs". Aquesta darrèra fòrma qu’ei l’etimologica, plan atestada en gascon, enqüèra que  hòrt minoritària uei lo dia, totun gaús shens la h qu’ei la soleta fòrma qui trobam en gascon medievau), sahúc (de saüc, deu latin sa(m)bucu), la-hens e dehens (cf. laguens e deguens), truha  (deu latin tribuna),  truhar e truhant (deu galés *truganto, cf. fr. truand, oc. truant), possiblament cohet (probablament deu francés coué, lat. caudatus), en tot cas, shens nat dobte, ahur (ancianament aür, de agur(i)um). Aquera h de sostien que la podem trobar au debut deus mots tanben: haut, variant de aut (de la-haut); ham (lo ham), varianta d'am; hentrar, varianta d'entrar; harrèr, varianta d'arrèr (Poiharrèr); hauba, varianta d'auba (cf. clara hauba deu jorn, Sallusti du Bartàs), etc. 

L’engenh deu gascon qu’ei d'arresólver l’iat a tota còsta, sia en ahíger ua consonanta, tipicament qu'utiliza aquesta h qu’apèri h d'aconòrt pr'amor que serveish tà conortar las sillabas (ex. gahús, ahur, cohet, coheréncia) sia en suprimir ua de las duas vocaus en causa, çò qui resulta en la pèrda d'ua sillaba: urós (de aürós), trimfe (lo de la lengua gascoa) (de triomfe), prable (de preable < pre-anable), tròt (de troat, proto-romanç tronatu). 

L’ipotèsi segon laquau las fòrmas coheréncia e coherent e serén francismes qu’ei absurda. La h de cohérent, cohérence en francés n’existeish pas, qu’ei un artefact grafic, arren de mei. En gascon, la h de coherent qu’existeish plan, qu’ei sensibla. Ne s’ageish pas briga de la medisha causa. Los gascons n’an pas jamèi prononciat la h de homme, per exemple. La fòrma coeréncia, se la prononciam en tres sillabas, que constitueish ua anomàlia en gascon: que hè mei francisme que non pas coheréncia dab la h sensibla. En gascon, coerent que's pronóncia normaument  qüerenn, en duas sillabas. La h d'aconòrt que permet de mantiéner l'estat trisillabic.  Que cau arrestar de voler a tota còsta har depéner lo gascon deu francés en privant lo gascon de gallicismes verais o pretenuts . Aquiu que pensam en gascon e sonque en gascon. Lo francés, qu'ei ua auta causa, ne'n hèm pas nat cas aquiu. E la vergonha, se vergonha i a, que's suenha en un cabinet d'un psi, pas en voler tòrcer la lenga. 

Notaratz lo mot aür qu’ei extint en occitan,  totun ahur, ahurar que son plan vius en gascon.  Jo que soi persuadit qu'ei la preséncia de la h d'aconòrt qui a sauvat lo mot, ua rason de mei entà arrestar d’escopir sus aquesta h qui a permés au mot d’estar conservat! Aquesta h d'aconòrt o de sostien que hè partida de l'engenh de la lenga gascona. "

EDIT L'amic JIG que'nse horneish un comentari hòrt interessant, com a l'acostumada. Eth qu'emplega correntament la fòrma "coerent"  en duas sillabas ("qüerent-a"). Totun, aquesta fòrma n'ei pas acceptada ni per Palay ni per Pèir Morà qui non balhan pas sonque la fòrma coherenta (tres sillabas) aus sons diccionaris. Per contra, PN qu'accepta las duas fòrmas.  De notar, en cambi, Pèir Morà qu'accepta lo mot preable shens ne precisar la prononciacion, en tres o duas sillabas  (lo mot qu'ei autament grafiat prable, qui ei la resolucion normau esperada de preable cf. Palay).


4 comentaris:

Anònim ha dit...

Adiu Joan.
La tintèina de virà’s los francismes supausats (e de’n trobar de pertot) qu’ei un simptòma deu mau, lo mau estant la diglossia.
Ua solucion, solide, qu’ei de tornar tà la hont tot còp qui ac pòdem. La hont deu gascon qu’ei lo latin, dab substrat aquitan, e manlhèus a un haishòt de lencos deu gotic au grèc. En aqueth sens lo gascon qu’a un arbo genealogic. Tot mot gascon qu’ei, en absolut, un manlhèu d’ua auta lenco, anteriora o vesia; idem tot mot anglés o francés. Atau la santa Puretat tà jo que pòt anar véder a la vinha se m’i tròba.

Avent dit aquò, tà çò de la H latina, qu’ac vei drin autament, mes lhèu ne s’ageish pas que de formulacion.

• La fonetica gascona, a la basa, que daisha càder l’H latina (hŏmĭnem < òmi, cŏhaerens < coerent).
Mes en "coerent", com ac remarcas, l’H que’s pòt mantiéner pr’amor que sèrv de separator grafic: ne s’i cèrca pas d'eliminar l’iat senon, justament, de’u preservar!

• Lo gascon n’a pas nat trabuc dab l’iat; que’u s’elimina espontanèament
1) en diftongant las vocalas se l’ua ei un glide (qu’i a [kja], joen [ʒwen], anar-i < anà’i) — qu’ei ua sinerèsi:
D’Astròs: Que santa Trinitat jo’apèri. [ʒwa]
2) o en contractant lo tot en ua crasi:
D’Astròs: Qui t’a’nsenhat aqueth mistèri ?
Camelat: Lo culhè’screstadèr… / carrejatz-la’u hossar…
Vegaria: sorrisenta o’spauriva… / lo plasè’sbarluèc
(Mes que cau notar que esbarluèc se guarda la dierèsi [y-ɛk], pr’amor lo gascon n’a pas generaument lo glide /ɥ/.)
3) e medish en combinant crasi e sinerèsi:
Dupré: Lo huec s’eishòrça d’arde’u, e ['ar/dwe] la hont de molhà’u…

• L’H latina èra generaument conservada en grafia medievau; atau en las Coutumes de Bordeaux: hom(s), hostau, honor, etc. Qu’ei ua H muda, etimologica.
Com H adventícia que podè tanben servir tà mercar ua dierèsi o un iat:

"Totz HOMS acussat de crim, aperat de batalha per aquet crim, si es vengut en camp, o si defalh de venir au jorn assignat per combatre, HO HAC confessa en camp, lo aperat es atent et conogut."

En aqueste cas l’H que sèrv de separator non pas, donc, entà «evitar l’iat» senon, justament, entà’u servar. Ací l’H qu’endica que cau guardar las dierèsis en articulant
«combatre, ho hac» [kũɱ'batre - u - ak],
non pas [kũɱ'batrwak*] (ni tanpauc, solide, [kũɱ'batre - hu - hak*]).
La pròva qu’ei hornida per «vengut en camp, o si defalh»… on s’escriu «o» shens H, pr’amor ne hè pas necèra.
Per contra «lo aperat» qu’ei prononciat o ben dab ua crasi [lwape'rat], o ben, dejà, dab ua elision [lape'rat].

• Aqueste emplec de l’H qu’èra possible pr’amor qu’èra reputada muda.

• Aquò n’exclutz pas que s’i agi prononciat ua [h] de separacion; lo medish fenomèn que s’enten a còps en anglés o en francés:

Aguichant les homm’en troussant
Un peu plus Haut qu’il n’est décent
Son suHaire.
(Brassens)

A l’escriut, deu moment que l’H grafica e remplaça l’F (dejà realizada [h]), ne pòt pas mei servir de separator "mut": on s’escriu, qu’ei prononciada (dab un par d’excepcions a la periferia sud e nòrd).
Qu’ei logic e legitim de l’escríver quan se pronóncia, per exemple en mots com coherent, tahuc… en tot adméter variantas shens H on son atestadas (coerent, taüc).
N.B. - Lo trèma en "taüc" qu’ei necessari tà destriar plan [ta'yk] de tauc* [tawk]. En "coerent" ne l’am pas besonh pr’amor, justament, que’s PÒT prononciar [kwe'ren], e qu’ei de hèit çò qui hèm en devís de hiu, shens de geinar la comprenença.

Bon nadau amic, e hèi plan!
Jig

Joan de Peiroton ha dit...

Adiu Jig! Precisament, lo gascon que se demèrda entà evitar l'iat de duas manèiras possiblas: la qui descrives hòrt plan, en suprimant ua de las vocaus concernidas, dongas en pérder ua sillaba, qu'ei lo cas de trimfe, prable etc. O en ajustar aquesta h que m'agrada d'aperar d'aconòrt e qui permet de conservar intactas las sillabas. Qu'ei lo cas de coherent, en aqueste cas, la h que permet d'evitar la prononciacion plan naturau en gascon de qüerent. La h (bohada) que serveish precisament tad aquò. E que soi d'acòrd que n'ei pas tostemps obligatòri (haut / aut; ham /am etc), totun la tendéncia d'ajustar la h qu'ei generau (gahus meilèu que non pas gaús, haut meilèu que non pas aut etc). En efèit, la prononciacion en tres sillabas coerent n'ei pas briga naturau en gascon. Que cau plan prononciar qüerent com encoère = enqüèra. La h que serveish precisament tad aquò, conservar las tres sillabas intactas: co- he- rent. Se demandas a Domergue Sumien quantas sillabas a lo mot coerent, que't responerà de segur que n'a tres. En gascon, tres n'ei pas normau pr'amor deu iat qui induseish automaticament la pèrda d'ua sillaba. Totun, lo men prepaus n'ei pas briga d'espudir coerent, qu'ei d'ensenhar aus non-gascons çò qu'ei la h d'aconòrt dont l'emplec ei plan gascon. cf. Clara hauba deu jorn etc (Sallusti deu Bartàs). N'i pas nada rason tà espudir aqueste usatge qui 'ei tipic deu gascon . Los linguistas non-gascons qu'an tendéncia a pensar la h gascona qu'ei o que deu estar tostemps etimologica. Qu'an plan tòrt! Per exemple, au document de normativizacion deu CLO, lo Domergue qui n'ei l'autor que ns'explica la h deu mot gascon 'haut' qu'ei d'origina germanica (de hoch) e la h de la-hens que vien d'ua f latina. Que s'engana complètament aquiu, plan segur. Que s'ageish plan aquiu d'aquesta h d'aconòrt, aus dus cas. La fòrma haut qu'ei hòrt tròp recenta per poder viéner d' ua mòda germanica. Los documents medievaus qu'an aut (l'aut per lo haut). De la medisha manièra hens (lahens, dehens) e ham, varianta d'am. Jo que m'estimi mei har soar la h de coherent e, en tot cas, que soi segur la fòrma qu'ei normau en gascon, n'ei pas briga un francisme e non cau pas espudir-la. D'alhors, la soleta fòrma prepausada per Pèir Morà (e per Palay) qu'ei la dab h, mentre PN que nse'n prepausa las duas. Amistats!

Unknown ha dit...

Nosauts en gascon garonés am pas 'queths problèmas de ''h'' pusque la ''h'' es muga shas nosauts :)

Joan de Peiroton ha dit...

Desolat peu retard, Gaby! N'avèvi pas vist lo ton comentari :-D