La phrase du gascon occidental a une structure nettement différente de la phrase occitane ou française quand elle inclut une subordonnée, à cause de l'emploi de la particule "que". L'énonciatif l'emporte et on évite la redondance. Tous les exemples ci-dessous sont tirés de "Lou Bartè", petite comédie en quatre actes dont l'auteur est Césaire Daugé (1848-1945). Membre de l'Escole Gastoû Febus, majoral du Félibrige, Daugé fut l'auteur d'une Grammaire Gasconne et d'une abondante littérature en gascon.
Gascon: Que cau dise lou mounde qu'a besouy de ha so.
Oc. Cal dire que lo monde a besonh de ganar d'argent.
Fr. Il faut dire que les gens ont besoin de gagner de l'argent.
Un autre exemple un peu différent avec dinca (jusqu'à):
Mais la casserole a le temps de bouillir jusquà ce que papa revienne avec le porc qu'il veut acheter. Mes lou toupin qu'a lou temps de bouri dinc'à Papa que tourni dap lou porc qui bo croumpa.
La combinaison "que non pas" ou "que ne pas" doît être de préférence évitée, en toute circonstance. Cela peut se faire en oubliant "que":
Be souy jou la hémne malerouse! Que'm tourne pec, cen cops mey pec nou pa lou Cameliroy.
Je suis donc bien la femme malheureuse! Il me rend folle, cent fois plus folle que le Cameliroy (Cameliroy était le surnom que se donnait un personnage burlesque ayant réellement existé).
Notez que pèc reste masculin dans l'expression gasconne et que Daugé (Aire / Adour) prononce pec et non pèc. On est dans les Landes.
dilluns, 14 de gener del 2019
diumenge, 6 de gener del 2019
Baja, baia, bajard, bajòu, bajolar, badina, badia, bahía, baina, baïna: petit estudi etimologic.
Lo diccionari PN e lo Tot en Gascon que prepausan lo mot baia entà virar lo mot francés baie. Lo mot qu'ei au TdF devath la fòrma baio. L'etimologia deu mot francés baie n'ei pas tan clara. com ac rapèra lo Sr Sumien en un article deu jornalet, lo mot qu'apareishó peu prumèr còp com a toponime au domeni d'òil (La Baye) e de toponime lo mot que seré vadut substantiu dab la significacion de rada, gofet.
Totun, aqueste mot (se non un omonime) qu'ei tanben occitan, que designa un riu deu Tarn e Garona, un afluent d'Aveiron: la Baja o Baia (en fr. la Baye). L'etimologia admetuda que n'ei lo mot galés badios var.bodios qui significava jaune, blond (cf. Dictionnaire de la Langue Gauloise X. Delamarre, badios, bodios p. 63). La Baja o Baia qu'ei la jauna, l'arriu jaune. L'oronime que pòt tanben aver la fòrma bo(d)ia: l'arriu "buèges" en Eraut que's disèva boia au sègle X (lit. la "Jauna" , cf. Negre, citat per X. Delamarre), autanplan l'arriu "Buëge" en Hauta Savoia. Lo mot galés qu'entra a la compausicion d'un certan nombres de toponimes, en particular Bayeux, deu nom de la nacion galesa deus Baiocasses, var. Bodiocasses (lit. les "boucles blondes" segon Delamarre), autanplan Garan(o)bodio a l'origina de Gramboès en Vauclusa. Segon Xavier Delamarre, la fòrma primitiva deu mot qu'èra badios, vadut baiu- en proto-romance. Lo mot qu'estó manlhevat peu latin com a color de peu especiaument peus chivaus, brun jaunenc o brun roge : badius -> baiu -> -> fr. e catalan bai, e/a, esp. bayo,a. Autanplan en gascon, baget e bajard (brun jaunenc o roge), que representan fòrmas afixadas de bai, baja. Qu'èra tanben un nom de persona: Baius, Baiolus (*Badiolus), d'on derivan en francés e en occitan: Baye, Bayol. En Gascon, lo mot e nom de familha baiet, Bayet (blond, marron clar) qu'a la medisha origina (autanplan en francés ancian bayet, id.). Dautscòps qu'emplegavan "la baie" o 'baiette' 'bayette' sòrta de teixut de lan dab loquau se hasèn pelhas e draps. En gascon tanben, qu'avem los mots: bajòu, bajòla, bajonet e bajonòt (EGF bayòu, bajòu, bayòle, bajòle, bayounet, bayounòt) (sòrta de teishut tà troçar lo nenet) e abajolar (mettre dans les langes), bajolar (v.) (que bajòli = fr. je berce ou je lange), probablament per confusion etimologica de ba(d)iolus-a (jaunenc, marron) dab bajulus-bajula= portaire (bajulare = portar sus l'esquia), bajula designant la ninoèra. L'espanhòu e lo catalan qu'an conservat lo mot bayeta, baieta (sòrta de drap), adaptacion d'aquest mot deu francés ancian baiette. Com ac podetz véder, l'etimon celtic badios, badia b'ei estat productiu en romanç! En gascon qu'avem tanben lo mot baja o baia (baye, bayo) qui significa 1- notícia faussa, 2- malastre. L'etimon aquiu qu'ei debatut. Qu'arretrobam lo mot dab un sens pròishe o similar en d'autas lengas romanicas, en particular italian (baia), francés (baie) e espanhòu (vaya). Que s'ageish probable d'un omonime a priori shens relacion etimologica dab badios, badia; enqüèra que l'ipotèsi contrària non sia complètament descartadera se consideram la valor simbolica negativa de la color jauna.
En tot cas, lo mot baye qu'existeish plan en francés com a derivat deu mot celtic badios badia (jaune-a) o de la soa version romana badius-a (bai-baja), lo quite mot bai, lo diminutiu bayet (jaunec, maronenc), bayard (= bai), baiette (drap de lan originaument de color jaunenca, puish teixut de lan). N'ei pas impossible lo quite toponime baye a l'origina deu mot francés "baie" (la rada, lo gofet) que vienga de ba(d)ios, ba(d)ia sia directament sia via lo nom gallo-romanic Baius (o Baia qui n'ei la fòrma germanica). En aquesta ipotèsi, baye que significaré etimologicament jauna o de Baia (nom de persona) e non pas la " baie". D'alhors aqueste toponime qu'ei tanben continentau (Baye en Marna, cella baiae au sègle 9), Bay en Hauta-Marna, un aute Bay en Ardenas (Bays, 1189; Baye, 1254), un quatau en Hauta-Saona. Lo toponime s'arretròba devath ua fòrma plurau en Bajas - Bages (Aude, antig. Baiae, sègle 8 ; P.O.), possiblament Bayas (Gironda santongesa), afixat: Bayac (Dordonha, Bayaco au sègle X), Bayers (Charente, antig. Bayec), Bayon, Bajon shens oblidar Bayona e Bajoneta (Dic. Etym. Dauzat-Rostaing). Com ac podetz véder, ne s'ageish pas d'un toponime especiaument maritime. Que i pogó aver ua confusion omonimica enter lo nom d'un lòc-dit costèr Baye qui serviva de pòrt e lo mot francés bée (badada, obèrta) e lo mot francés e's pogó préner la significacion actuau de baie, Baye -> La Baye. Que cau remarcar lo toponime qu'ei dejà acompanhat dab un article a la citacion mei antiga, o sia que lo procès de substantivizacion (si aqueste procès estosse cèrt) qu'èra dejà acabat (la Baye: [Ca 1360 Baie nom propre relatif à l'île de Noirmoutier et à la baie de Bourgneuf (Froissart, Chroniques ds L. Lacroix, La Baye de Bretagne, p. 105, cité par M. Metzeltin, Vox rom., t. 26, p. 266 : le port et hâvre nommés la Baie sont les plus beaux ports de mer de notre pais)]). L'ipotèsi d'un toponime vadut substantiu qu'ei la expausada peu Sr. Sumien (ved. aquiu) en seguir d'auts autors. Totun, l'ipotèsi deu cas invèrse, mei ordinari, qu'ei perfèitament acceptadera, ce'm sembla. Que podem imaginar qu'estó un substantiu a l'origina d'aqueste toponime "La Baye", d'aquiu l'article, e non l'invèrse. Que s'agiré deu mot qui significa obertura en francés (lo quite mot baie de "la baie vitrée"), deverbau deu vèrbe bailler (obrir, cf. òc badar, lat. batare). En aquesta dusau ipotèsi, lo mot baye (baie) de La Baye (la baie) qu'ei un mot d'òil qui n'a pas arren a véder dab Baye de baia. Que vieneré deu vèrbe "bailler" (oc. badar).
La familha de bai baja (de badius-a) qu'includeish bajard, bajòu e bajòla (ba(d)iolus -a) e bajolar (que bajòli), per aquesta rason que'm pensi las gràfias baja e baget (EGF, baye, bayet) que serén mei apropriadas que non pas baia e baiet. En seguir lo diccionari PN, Pèir Morà qu'admet baia grafiat atau entà virar lo mot fr. baie, (dongas, un gallicisme, enqüèra que non atestat enlòc en gascon, totun plan utile), per contra, que marca plan bajard e non baiard. Que sembla voler har derivar baïna de baia (baja) via ua fòrma afixada bagina, totun aqueths mots ne son pas aparentats enter si, ce'm sembla. Tà díser vertat, l'etimologia de baïna, var. baina, n'ei pas tan clara.
Baïna que hè pensar au mot "badina" qui trobam en catalan, en aragonés e en aranés dab la significacion de clòt d'aiga, lagua (fr. trou d'eau, lagune). L'etimon qu'ei lo mot arabe "batin" qui significa (sòu) inondat (Coromines, cf. badén, DRAE; FEW V19, p.31, batin). En gascon, lo mot que designa un recipient de metau, un "chaudron qui sert à mettre au frais dans un ruisseau..." (FEW ref. cit) e un "vase pour le lait (transport ou écrémage)" (cf. badine, Palay). Deu mot pirenenc badina que poiré aisadament derivar lo mot basco badia per caduda de la n intervocalica. En basco, badia que significa precisament baia (fr. baie). Lo mot badia (ba-' di-a, mot de tres sillabas) que passè en romanç, que s'arretròba en catalan. Qu'aqueste mot catalan badia posca derivar deu mot francés baie qu'ei ua ipotèsi largament espandida, que la trobaratz en un gran nombre de bons obratges. Personaument, que tròbi aquesta ipotèsi hòrt complicada, filologicament pòc versemblanta. Per contra, l'ipotèsi qui prepausi d'ua derivacion deu mot basco badia a partir deu mot conservat en catalan e aragonés badina (locaument en espanhòu tanben) ne pausa pas nat problèma d'un punt de vista filogenic. Lo mot catalan que seré alavetz l'adaptacion romanica deu quite mot basco badia, un prèst basco en romanç. Deu quite mot badía que poiré autanplan derivar lo mot espanhòu bahía per la pèrda de la fricativa intersillabica, lhèu facilitada per l'atraccion deu mot francés baie.
Atau qu'expliqui jo la diferéncia d'accentuacion deu mot bahía vs baie:
(romanç sud-pirenenc) badina (fr. terrain inondé, trou rempli d'eau, lagune) > (basco) badia (fr. baie)> (espanhòu) bahía (fr. baie).
L'abséncia de la dentau au mot gascon baina, baïna qu'apunta cap a un aute etimon, concrètament "balneum" via la version indigèna. En basco, banh que s'i ditz "bainu" e en gascon baniu que i designa ua "nappe d'eau endiguée, un bief", cf. Palay. Lo mot gascon qu'admet las duas accentuacions: baina (au sud, cf. Palay bayne) e baïna (au nòrd) (cf. la toponimia IGN a Hortin (Medòc): la bahine, nom balhat a ua duna). Lo mot gascon baina que poiré proviéner deu basco bainu o d'ua fòrma romanica foneticament pròishe (etimon balneum). Baïna que seré ua derivacion de baina per confusion a causa de l'afixe diminutiu in-ina.
Totun, aqueste mot (se non un omonime) qu'ei tanben occitan, que designa un riu deu Tarn e Garona, un afluent d'Aveiron: la Baja o Baia (en fr. la Baye). L'etimologia admetuda que n'ei lo mot galés badios var.bodios qui significava jaune, blond (cf. Dictionnaire de la Langue Gauloise X. Delamarre, badios, bodios p. 63). La Baja o Baia qu'ei la jauna, l'arriu jaune. L'oronime que pòt tanben aver la fòrma bo(d)ia: l'arriu "buèges" en Eraut que's disèva boia au sègle X (lit. la "Jauna" , cf. Negre, citat per X. Delamarre), autanplan l'arriu "Buëge" en Hauta Savoia. Lo mot galés qu'entra a la compausicion d'un certan nombres de toponimes, en particular Bayeux, deu nom de la nacion galesa deus Baiocasses, var. Bodiocasses (lit. les "boucles blondes" segon Delamarre), autanplan Garan(o)bodio a l'origina de Gramboès en Vauclusa. Segon Xavier Delamarre, la fòrma primitiva deu mot qu'èra badios, vadut baiu- en proto-romance. Lo mot qu'estó manlhevat peu latin com a color de peu especiaument peus chivaus, brun jaunenc o brun roge : badius -> baiu -> -> fr. e catalan bai, e/a, esp. bayo,a. Autanplan en gascon, baget e bajard (brun jaunenc o roge), que representan fòrmas afixadas de bai, baja. Qu'èra tanben un nom de persona: Baius, Baiolus (*Badiolus), d'on derivan en francés e en occitan: Baye, Bayol. En Gascon, lo mot e nom de familha baiet, Bayet (blond, marron clar) qu'a la medisha origina (autanplan en francés ancian bayet, id.). Dautscòps qu'emplegavan "la baie" o 'baiette' 'bayette' sòrta de teixut de lan dab loquau se hasèn pelhas e draps. En gascon tanben, qu'avem los mots: bajòu, bajòla, bajonet e bajonòt (EGF bayòu, bajòu, bayòle, bajòle, bayounet, bayounòt) (sòrta de teishut tà troçar lo nenet) e abajolar (mettre dans les langes), bajolar (v.) (que bajòli = fr. je berce ou je lange), probablament per confusion etimologica de ba(d)iolus-a (jaunenc, marron) dab bajulus-bajula= portaire (bajulare = portar sus l'esquia), bajula designant la ninoèra. L'espanhòu e lo catalan qu'an conservat lo mot bayeta, baieta (sòrta de drap), adaptacion d'aquest mot deu francés ancian baiette. Com ac podetz véder, l'etimon celtic badios, badia b'ei estat productiu en romanç! En gascon qu'avem tanben lo mot baja o baia (baye, bayo) qui significa 1- notícia faussa, 2- malastre. L'etimon aquiu qu'ei debatut. Qu'arretrobam lo mot dab un sens pròishe o similar en d'autas lengas romanicas, en particular italian (baia), francés (baie) e espanhòu (vaya). Que s'ageish probable d'un omonime a priori shens relacion etimologica dab badios, badia; enqüèra que l'ipotèsi contrària non sia complètament descartadera se consideram la valor simbolica negativa de la color jauna.
En tot cas, lo mot baye qu'existeish plan en francés com a derivat deu mot celtic badios badia (jaune-a) o de la soa version romana badius-a (bai-baja), lo quite mot bai, lo diminutiu bayet (jaunec, maronenc), bayard (= bai), baiette (drap de lan originaument de color jaunenca, puish teixut de lan). N'ei pas impossible lo quite toponime baye a l'origina deu mot francés "baie" (la rada, lo gofet) que vienga de ba(d)ios, ba(d)ia sia directament sia via lo nom gallo-romanic Baius (o Baia qui n'ei la fòrma germanica). En aquesta ipotèsi, baye que significaré etimologicament jauna o de Baia (nom de persona) e non pas la " baie". D'alhors aqueste toponime qu'ei tanben continentau (Baye en Marna, cella baiae au sègle 9), Bay en Hauta-Marna, un aute Bay en Ardenas (Bays, 1189; Baye, 1254), un quatau en Hauta-Saona. Lo toponime s'arretròba devath ua fòrma plurau en Bajas - Bages (Aude, antig. Baiae, sègle 8 ; P.O.), possiblament Bayas (Gironda santongesa), afixat: Bayac (Dordonha, Bayaco au sègle X), Bayers (Charente, antig. Bayec), Bayon, Bajon shens oblidar Bayona e Bajoneta (Dic. Etym. Dauzat-Rostaing). Com ac podetz véder, ne s'ageish pas d'un toponime especiaument maritime. Que i pogó aver ua confusion omonimica enter lo nom d'un lòc-dit costèr Baye qui serviva de pòrt e lo mot francés bée (badada, obèrta) e lo mot francés e's pogó préner la significacion actuau de baie, Baye -> La Baye. Que cau remarcar lo toponime qu'ei dejà acompanhat dab un article a la citacion mei antiga, o sia que lo procès de substantivizacion (si aqueste procès estosse cèrt) qu'èra dejà acabat (la Baye: [Ca 1360 Baie nom propre relatif à l'île de Noirmoutier et à la baie de Bourgneuf (Froissart, Chroniques ds L. Lacroix, La Baye de Bretagne, p. 105, cité par M. Metzeltin, Vox rom., t. 26, p. 266 : le port et hâvre nommés la Baie sont les plus beaux ports de mer de notre pais)]). L'ipotèsi d'un toponime vadut substantiu qu'ei la expausada peu Sr. Sumien (ved. aquiu) en seguir d'auts autors. Totun, l'ipotèsi deu cas invèrse, mei ordinari, qu'ei perfèitament acceptadera, ce'm sembla. Que podem imaginar qu'estó un substantiu a l'origina d'aqueste toponime "La Baye", d'aquiu l'article, e non l'invèrse. Que s'agiré deu mot qui significa obertura en francés (lo quite mot baie de "la baie vitrée"), deverbau deu vèrbe bailler (obrir, cf. òc badar, lat. batare). En aquesta dusau ipotèsi, lo mot baye (baie) de La Baye (la baie) qu'ei un mot d'òil qui n'a pas arren a véder dab Baye de baia. Que vieneré deu vèrbe "bailler" (oc. badar).
La familha de bai baja (de badius-a) qu'includeish bajard, bajòu e bajòla (ba(d)iolus -a) e bajolar (que bajòli), per aquesta rason que'm pensi las gràfias baja e baget (EGF, baye, bayet) que serén mei apropriadas que non pas baia e baiet. En seguir lo diccionari PN, Pèir Morà qu'admet baia grafiat atau entà virar lo mot fr. baie, (dongas, un gallicisme, enqüèra que non atestat enlòc en gascon, totun plan utile), per contra, que marca plan bajard e non baiard. Que sembla voler har derivar baïna de baia (baja) via ua fòrma afixada bagina, totun aqueths mots ne son pas aparentats enter si, ce'm sembla. Tà díser vertat, l'etimologia de baïna, var. baina, n'ei pas tan clara.
Baïna que hè pensar au mot "badina" qui trobam en catalan, en aragonés e en aranés dab la significacion de clòt d'aiga, lagua (fr. trou d'eau, lagune). L'etimon qu'ei lo mot arabe "batin" qui significa (sòu) inondat (Coromines, cf. badén, DRAE; FEW V19, p.31, batin). En gascon, lo mot que designa un recipient de metau, un "chaudron qui sert à mettre au frais dans un ruisseau..." (FEW ref. cit) e un "vase pour le lait (transport ou écrémage)" (cf. badine, Palay). Deu mot pirenenc badina que poiré aisadament derivar lo mot basco badia per caduda de la n intervocalica. En basco, badia que significa precisament baia (fr. baie). Lo mot badia (ba-' di-a, mot de tres sillabas) que passè en romanç, que s'arretròba en catalan. Qu'aqueste mot catalan badia posca derivar deu mot francés baie qu'ei ua ipotèsi largament espandida, que la trobaratz en un gran nombre de bons obratges. Personaument, que tròbi aquesta ipotèsi hòrt complicada, filologicament pòc versemblanta. Per contra, l'ipotèsi qui prepausi d'ua derivacion deu mot basco badia a partir deu mot conservat en catalan e aragonés badina (locaument en espanhòu tanben) ne pausa pas nat problèma d'un punt de vista filogenic. Lo mot catalan que seré alavetz l'adaptacion romanica deu quite mot basco badia, un prèst basco en romanç. Deu quite mot badía que poiré autanplan derivar lo mot espanhòu bahía per la pèrda de la fricativa intersillabica, lhèu facilitada per l'atraccion deu mot francés baie.
Atau qu'expliqui jo la diferéncia d'accentuacion deu mot bahía vs baie:
(romanç sud-pirenenc) badina (fr. terrain inondé, trou rempli d'eau, lagune) > (basco) badia (fr. baie)> (espanhòu) bahía (fr. baie).
L'abséncia de la dentau au mot gascon baina, baïna qu'apunta cap a un aute etimon, concrètament "balneum" via la version indigèna. En basco, banh que s'i ditz "bainu" e en gascon baniu que i designa ua "nappe d'eau endiguée, un bief", cf. Palay. Lo mot gascon qu'admet las duas accentuacions: baina (au sud, cf. Palay bayne) e baïna (au nòrd) (cf. la toponimia IGN a Hortin (Medòc): la bahine, nom balhat a ua duna). Lo mot gascon baina que poiré proviéner deu basco bainu o d'ua fòrma romanica foneticament pròishe (etimon balneum). Baïna que seré ua derivacion de baina per confusion a causa de l'afixe diminutiu in-ina.
Subscriure's a:
Missatges (Atom)