Reson, rason; seson, sason; damorar, demorar; trabuc, trebuc; cat. amarar, amerar.

En gascon, "reson" qu’ ei sovent considerat com a « francisme ». A gran tòrt.  Per comuna e espandida que sia, aquesta afirmacion qu’ei erronèa. "Reson"  var. "arreson", "arrezon",  qu’ei normau en gascon baionés e landés. La fòrma que i ei dejà atestada au sègle 13. 

Baiona : reson, 1278; arrezon, 1294, arreson a Vèiris en 1256  (cf. Luchaire).

Aquiu qu’avetz dus exemples tirats d’un document baionés de 1278:

"En tot caas or clamor se fey au maire de parthide, cap enquest, sino en caas de crim; et le reson per so quar le parthide sera assabentade et puyri s-en anar et abscentar-se." ( DAG vol 17 par. 2197)

"Et queste es le reson per que convin que le part sie present, per so quar y puyrin aber dus o tres o plusors homis qui puyrin bey estar de un nomi e de hun suberomi." (DAG vol. 20, par. 2491)

Autanplan en ua ordenança biaionesa de 1294 qui regeish las construccions urbanas (com. M.-C. Duviella):

 ”per arrezon de fucs se podossen e poden seguir e abier a le biele e aus habitans de Baione...”

En dehòra d’aquesta zòna estremoccidentau, lo mot que va generaument dab ua « a » : rason, var ; arrason, arrazon, radon  (cf. Luchaire, Lespy).

De la medisha manèira, lo mot latin "sătĭo" que miè au còp tà "seson" e "sason" en gascon. "Seson" qu'ei la fòrma landesa, com "reson" (de "rătĭo"). Lo diccionari de Foix n’admet pas sonque seson e reson (transcriuts dab ua gràfia felibrigenca). 

Per contra, lo mot "săcrătu-" que miè sonque tà "segrat", dab "e" tostemps. Quant au mot "săcrămentu-" que miè, eth tanben, tà un doblon en gascon ancian : segrement e segrament cf. Lespy).

Aquesta vacilacion enter  "a"  i "e" pretonica que’s deu explicar per la fonetica d’aquestas vocaus en gascon occidentau ancian. Que supausi las "a" i "e" pretonicas que s'i prononciavan parièr, probablament /ə/ com en catalan orientau contemporanèu. Aquesta ipotèsi que m'ei suggerida per ua fauta constanta qui hasè l’escriba de Fontarràbia Lázaro d’Otanoz en espanhòu (1526). En plaça d’escriver "at(t)ender", qu’escrivèva tostemps "at(t)aner" o sia en ahíger duas pècas au medish mot: simplificacion nd > n (trèit gascon e non castelhan) e confusion fonetica enter l'"e" i l' "a" pretonicas. Aquesta confusion fonetica enter la « a » e la « e » pretonica n’existeish pas mei en gascon contemporanèu, cada vocau qu'a arretrobat ua valor pròpia en posicion pretonica, au contra deu cas en catalan orientau. Aquò qu’explica los doblons fonetics  ə - > a i e ; com "rason" /"reson" ; "sason" / "seson" ; "damorar" / "demorar" ; "trabuc(ar)"/ "trebuc/ar" ; etc.

 En catalan orientau, la confusion que demora. En posicion pretonica, tant l'"a" com l'"e" pretonica que's pronóncian /ə/. Qu’ei interessant de constatar lo catalan qu'a produsit cas semblants de doblons, exactament deu medish escantilh. Qu’ei lo cas, pausat per exemple, deu vèrbe "amarar", antigament e locaument "amerar". Aqueste vèrbe qu’ei probablament un prèst deu gascon ("amerar"). L’etimon que n’ei lo mot latin "mĕrus" qui vòu díser "pur". La significacion qu’a lo vèrbe en las duas lengas, gascon e catalan, qu’ei "diluir", "mesclar", "har impur". Qu’ei exactament lo contrari de la significacion etimologica. Qu’auloreja a gasconisme, aquerò ; lo gascon qu’ei conhit de contrasens d’aquesta traca (cf. chautà's o chautar-se, shautar-se; autaplan "coma" - la depression geomorfologica e lo tuc, lo somet etc., etc). En gascon contemporanèu, "mèr /-a" que significa plan « pur /-a », com "mer /a" en catalan;  totun, en gascon, un derivat afixat de mèr, concrètament "merac", que significa au contra "cascant", "lord", "hangós", apuntant cap a ua significacion gasconista a contrasens (i extinta) de "mèr" a l’origina de la significacion "har impur" deu vèrbe "amerar". Lo gasconisme en catalan n'estó pas detectat per Coromines, pòc sensible au fèit gascon en Catalonha a maugrat de la soa tèsi sus l'aranés. Aqueste mot "amerar" que’s prononciava probablament /əmə'ra/ en gascon ancian, prononciacion conservada en catalan orientau. Adara, quina valor a d’estar balhada  tàd aquesta vocau quand vad en posicion tonica a la conjugason ? En catalan occidentau, qui pronóncia de manèira "clara" l'infinitiu (cat. pirenenc occ.  /ame'ra/, valencian:  /ame'rar/); non i a nat problèma, "(jo) amere", de l'infinitiu "amerar". En catalan orientau (Perpinhan, Barcelona, Palma) qui pronóncia l'infinitiu /əmə'ra/ , la « a » que s’impausè a la posicion tonica : (jo) amar(i/o/-), infinitiu : amarar. Donc, qu’arretrobam un doblon semblant aus nostes en catalan : amerar /amarar. Amarar qu’ei la fòrma deu mot en estandard principatin e balear, mentre amerar qu’ei la fòrma valenciana e gascona, confòrma a l'etimon latin mĕrus. Que jo sapi, lo vèrbe "amerar" n'ei pas present en occitan.