Un mot partatjat peu gascon e peu catalan : aisheta (achéte), aixeta. Aisha ( = robinet): un gasconisme.

 

Uei que m’interèssi a un mot comun au gascon e au catalan: "aisheta" ("achéte" en grafia febusiana, "aixeta" en catalan). En gascon, lo mot que designa ua sòrta de robinet de husta o canèla.  Qu’èra autanplan lo cas en catalan d’autescòps, totun la significacion que n’ei estada modernizada e, en lenga catalana, lo mot que designa de manèira generica un robinet quin que sia.  N'ei pas mei lo cas en gascon, lo mot aisha o aisheta qu'ei cadut en desús au profieit deu gallicisme  "robinet",  e que'm hè dòu pr'amor lo mot qu'ei plan caracteristic deu lexic de la lenga gascona.  De fèit, a l'entrada "roubinet", Palay que nse'n remanda tà "ache" ("aisha") deu quau "aisheta" ei la fòrma diminutiva. Lo mot aisha ("ache") dab la significacion de "robinet" qu'ei desconeishut en catalan qui, tostemps dab aquesta significacion de "robinet" n’a pas sonque lo mot "aixeta" e ua varianta mei corta "xeta" considerada com a dialectau.  Aquesta darrèra, la trobam autanplan en gascon  dab la significacion de "piston de robinet" (cf. chéte, Palay) e en aranés lo mot "sheta" que remplaça lo gallicisme "robinet" . Se volem a tot hòrt "defrancesizar" lo gascon, "aisha" (graf. febus. "ache"), "aisheta"  (achéte) o quitament sheta (chéte) com en aranés, que son mots plan adequats entà remplaçar lo mot  "robinet" (roubinét). 

 

L' occitan qu'a los mots "aissa", "aisset", "aisseta" qui s'assemblan aus mots gascons mès qui, en realitat, son de significacion e d'etimon diferents. Que designan un utís deu tipe "armineta", "eishòt" ("aishòt" en aranés), que non ua aisha. A mei, lo mot catalan "aixa" qu'a la medisha significacion d'"armineta" que lo mot occitan "aissa", n'a pas la deu mot gascon "aisha" (robinet) qui ei un gasconisme. Per contra, la fòrma corta deu mot gascon  "sheta" que's poiré plan arretrobar en castelhan, aragonés e en asturian devath la fòrma, respèctivament, de "jeta" en castelhan e en aragonés e de « xeta » en asturian. En castelhan e aragonés, lo mot "jeta" qu’a basicament duas significacions, la de "mus", "morro" (fr. museau) e la deu mot gascon e catalan, qu'ei a díser  "robinet".  En asturian, per contra, lo mot que significa plan "mus", "morro", totun n'a  pas briga la significacion de "robinet" . 

 

En catalan, l’etimologia deu mot "aixeta" qu’ei estada debatuda e mantua solucion que son estadas prepausadas. 

 

Segon lo GDLC, l'etimologia d'« aixeta » qu'ei la qui segueish:

"1363; d'origen incert, versemblantment der. del verb aixetar, variant de deixatar en el sentit de 'diluir, afluixar o desfer alguna cosa ferma o sòlida', del ll. td. ex-aptare 'deslligar'"

 

En realitat, lo mot latin "exaptare" qu'a la significacion contrària a la prepausada peu GDLC.  Que significa "adaptar", "estacar", "har que duas causas sian solidàrias enter si". La definicion latina que poiré conviéner a la rigor au cas de "robinet" qui ei plan estacat e adaptat a ua barrica o a un canèth, per exemple. La derivacion prepausada exaptare - > *aixetar ne pausaré pas nat problèma lhevat lo fèit, totun problematic, que lo vèrbe *aixetar non ei documentat absoludament enlòc, que jo sapi. N'ei pas evident qu'aja jamei existit. 

D'un aute costat,  lo Dic. Alcover-Moll que nse'n balha ua etimologia totaument diferenta.  Lo mot catalan "aixeta" que vieneré deu mot castelhan "jeta". Alavetz quin seré l'etimon de "jeta" en castelhan? Segon lo DRAE, que seré  l’arabe  "jaṭm" 'hocico', 'pico', 'nariz' o sia "mus", "bèc", "nas".  Aqueste mot arabe   خطم que's pronóncia khatm dab lo kh com ua jota espanhòla o lo ch alemand de Bach. Aquesta darrèra ipotèsi etimologica n’ei pas briga presentada com a dobtosa peu DRAE. Se l’acceptam atau entau noste mot catalanogascon, alavetz la fòrma etimologica que seré "sheta", "xeta" en gascon com en catalan, "la sheta" (la xeta) que seré a l'origina d’aisheta (aixeta). Lo mot "sheta" / "xeta" que vieneré de l’ancian espanhòu e, en aquesta lenga, lo sens prumèr qu’èra "mus" puish, per extension, "robinet, canèla".  Lo mot "aisha" dab lo sens d’"aisheta" que seré ua invencion gascona per reconstruccion a partir d'"aisheta" faussament prengut com a fòrma afixada, miant tà un gasconisme. Aquesta ipotèsi qu'a lo meriti d'estar simpla e acceptadera. 

Totun, que i a ua ipotèsi alternativa. Las duas significacions de "mus" e de "robinet" ne semblan pas complètament ligadas. Qu'ei a notar lo gascon e lo catalan qu'ignoran la significacion de "mus" o "morro" prestada a "jeta" mentre qu'en asturian, lo mot "xeta" n'a pas la significacion de robinet, ne significa pas sonque "mus". Alavetz, ua auta ipotèsi que seré lo mot "jeta, xeta" dab la significacion de "mus" que seré d'etimon distint de'u deu mot omonime qui a la significacion de "robinet". Que s'agiré de dus mots diferents. L'etimon deu  prumèr que vieneré plan deu mot arabe déjà mentavut qui significa "mus" . E lo dusau?  Que poiré representar la fòrma femenizada deu reflèxe d'"axis", plan atestat  en gascon, catalan e occitan ancians, qu'ei a díser "ais", "aix"  en la lenga anciana ("èish" / "eix" en gascon e catalan modèrnes). La fòrma femenizada de aix, aixa,  qu' èra dejà atestada en la lenga deus trobadors e notada devath la fòrma aycha hens lo dic. de Raynouard (fr. axe, essieu). Alavetz: ais, aix -  >   aixa / aisha / ache - > aixeta /aisheta / achéte -  > xeta /sheta / chéte. Totun, la relacion enter axis e robinet n'ei pas briga evidenta. Lo problèma pausat per aquesta manca de relacion semantica enter axis e aish(et)a  que's poiré explicar per l'existéncia de dus mots omonimes en la lenga anciana.  L'un qu'ei "ais", "aix" d' etimon "axis"; gasc. modèrne èish. Au Dic. Raynouard de l'occitan ancian que i son aiz e aycha qui significavan èish.  L'aut mot "ais" que significava "ajuda", "facilitat" e l'etimon latin qu'èra "adjacens". Qu'arretrobam lo dusau etimon en mots gascons corrents  com "aise" e "aisit", fr. "aise" e "aisé",  e aus mots oc e cat "aisina" e "eina"  qui significan precisament utís. La confusion enter los dus mots que podó miar tà "aisha" dab lo sens de quauquarren d'utile, aquiu qui facilita la presa de liquid. En favor d'aquesta ipotèsi etimologica, que podem remarcar "aisha" qu'a un doble sens en gascon: lo d'eishèra (etim. axis) e lo d'aisheta (etim. adjacens ?).  Ad aquestes dus etimons "axis" e "adjacens",  que i cau ahíger un tresau foneticament pròishe : lo mot latin "ascia" qui designa un utís deu tipe eishòla, a l'origina deus mots fr. "aissette", oc. "aissa", "aisseta", cat. "aixa".  De fèit, lo gascon qu'a d'auts mots qui semblan derivar d'èish en tot designar utís com l'"eishòt" e l'"eishòla" (fr. "aissette", cat. "aixa"), resultant de la confusion enter los derivats d' axis e d'ascia.  La fòrma corta "sheta" ("xeta") d'"aisheta" ("aixeta", qu'explicaré la confusion dab l'espanhòu "jeta" possiblament a l'origina de l'aferèsi d'aisheta (aixeta) en sheta (xeta). De fèit, la significacion deu mot d'origina araba (= mus) que demora desconeishuda en català e en gascon, non n'ei pas sonque en aragonés, castelhan e asturian. Per contra, la significacion de "robinet" qu'a lo mot gascon e catalan que demora desconeishuda en asturian. Que's poiré tractar de dus mots diferents qui's pogón encontrar e crotzar au parat deu viatge deu mot aquitanopirenenc aixeta en aragonés o en castelhan. 

Com dejà prepausat per G. Rohlfs entà explicar lo mot catalan "aixeta", l'etimon morfologic deu mot gascon "aisha" que seré latina.  Totun Rohlfs que supausè un estranh *axittu pòc crededer.  Mei simplament, lo mot gascon "aisha" que remontaré taus mots omonimes de la lenga anciana "ais", "aix", resultant de dus etimons latins plan distints: "axis" e "adjacens".  En gascon, lo mot aisha qu'a ua dobla significacion, ua anatomica (aisha = eishèra, de axis) e la d'aisheta (robinet, de adjacens), mentre lo mot aisheta n'a pas sonque la de robinet. En aquesta ipotèsi d'ua etimologia romanica entà aisha, com aqueste mot aisha (aixa) dab la significacion de "robinet"n'ei pas atestat  en catalan, que podó estar lo gascon qui balhè lo mot devath la fòrma afixada  "aisheta" (="aixeta") au catalan au sègle 14 (o abans). Lo mot que viatgè tau castelhan e tà l'aragonés on s'i crotzè dab l'aute mot "jeta" (gasc.  "mus"). En aqueste cas, "aixeta" var. "xeta" que seré un gasconisme viatjaire a hornir a la lista generau de gasconismes. 

En tots los cas, la significacion de "robinet" deu mot "aisha" qu'ei un gasconisme shens nat dobte. N'ei pas impossible, enqüèra que non segur, "aisheta" que'n sia un tanben.