Per cap d'an, bevem a galet !

Se sabetz que l'expression emblematica catalana "beure a galet" ei en realitat gascona? "Béver (béuer) a galet" (o de galet), en gascon. Lo mot "galet" qu'ei ua fòrma afixada deu mot "gau" (s.f.). Aqueste mot "gau" n'ei pas sonque gascon. L'origina etimologica de "gau" qu'ei dobla per assimilacion, ce'm pensi.

lat. canale (s.n.) - > canau (s.f.) - > *caau -> gau (s. f.)

lat. aquale (s. n.)--> agau (s. f.) > gau (s. f.).

Lo doblon canau / gau qu'a un parion en galaicoportugués. Lo mot qu'ei "canal" en portugués, totun qu'ei "caal ", shens "n", en galician.

Lo mot pròpiament gascon que seré "gau" mentre lo mot "canau" que seré ua fòrma culta, emplegada en particular peu diasistèma ispanogascon de Navarra. Ad aqueste medish diasistèma que'u devem probablament lo mot "viéner" , fòrma non etimologica, reconstrusida per mala correccion a partir deu vèrbe autenticament gascon "vier".

En Catalonha, lo recipient deu "beure a galet" qu'ei de vèire, n'ei pas ua bota. Aqueste recipient de vèire que's ditz "porró". Los lingüistas catalans qu'explican lo mot com a derivat afixat de porro, qu'ei a díser pòr (fr. poireau). Jo ne'us crei pas briga aquiu. Se lo mot "galet" ei gascon, lo mot porró que'n pòt estar tanben. En gascon, lo substantiu "porron" que deriva de "poron", donc de "poth" (fr. coq). La geminacion que'u confereish ua valor onomatopeïca. Que designa la tortora. Lo mot aplicat au recipient catalan que hè allusion a la fòrma deu dit recipient qui evòca la d'un ausèth, la fòrma deu porró n'ei pas briga la d'un pòr! En realitat, los mots "galet" e "porró" que son mots eretats deu lexic deus pastors catalans d'autescòps. Aquestes pastors catalans qu'èran de fèit gascons d'etnia e de lenga segon tèxtes catalans deus sègles 16 e 17.

En tot cas, lo mot "galet" qu'ei lo diminutiu de "gau" ( = canau). "Galet" que designa basicament un canalet en fòrma de honilh (petit canal en forme d'entonnoir). Que s'aplica en particular au còth de botelha e au honilh anatomic (faringe). Lo mot "galet" e lo son parion femenin "galeta" qu'encontrèn hòrt de succès a la peninsula vesia. La significacion de "garganta" qu'a lo mot galet en gascon que vien de la significacion de canalet en fòrma de honilh aplicat au honilh de la faringe. Lo mot que viatjè per la montanha enlà, dab los Gascons. Que s'arretròba en aragonés, en castelhan e en astur-leonés devath la fòrma ispanizada gallete qui significa garganta. D'aqueste mot "gallete" o deu mot gascon "galet" que deriva lo mot aragonés e castelhan "gallillo" var. "galillo" per substitucion d'afixe, lo mot que i designa la lengueta de la garganta (fr. glotte) e, dialectaument, l'òs deu coth (fr. pomme d'Adam). L'origina gascona de tots aquestes mots qu'ei generaument ignorada deus romanistas qui's desbromban tròp sovent de las particularitats deu gascon per assimilacion tròp rapida a l'occitan. Lo mot "gau" n'ei pas sonque gascon, n'existeish pas en occitan.

Lo substantiu "galeta" (fòrma femenina de "galet") que designa en gascon lo canèth de la hont, la canaleta de la quau shiscla l'aiga . Lo mot que passè en catalan de Catalonha galeta -- > galleta ---> galleda. Que i designa la sella, lo herrat (fr. seau) en espudint-i lo mot pròpiament catalan "poal". A las Islas Baleras com au Pais Valencian, lo gasconisme adaptat "galleda" que i ei desconeishut, n'i saben pas sonque "poal". La deriva semantica deu mot catalan "galleda" (ancianament "galleta", mot enquèra viu, totun dialectau) respècte au mot gascon "galeta" que s'explica de duas manèiras, non exclusivas enter si: 1- per la significacion de shisclat de liquide, de chorrada que's prengó lo mot "galet" / "galeta" locaument, en particular en aranés com en aragonés (gasc. galet -> arag. gallete -> arag. gallo = shisclat de liquide, chorrada). 2- per la significacion de recipient entà versar liquide qui èra probablament la deu mot galeta en gascon d'autescòps tanben, significacion conservada en espanhòu e en portugués.

En efèit, en espanhòu lo mot galleta (deu gascon "galeta") que i designa un botelhòt dab un còth estret o un bèc emplegat entà servir vin, alcohol etc. En portugués lo mot galheta qu'a ua significacion similara, que designa en particular los dus petits recipients de vinagre e d'òli de la taula e los galetons de la missa (burettes) . En gascon que'us disem meilèu galetons mès n'ei pas impossible qu'ancianament e's disèvan galetas en gascon tanben, e lo mot galeton que podó estar reservat tà designar l'artisan qui'us fabricavan. En gascon contemporanèu, lo medish mot galeton que pòt designar los dus: lo recipient dab coth estret o bèc com l'artisan qui'u fabrica.

En tot cas, lo hat deu mot "gau" o mei exactament deus sons derivats afixats "galet" e "galeta" que ns'ensenhan (n'estosse necessari) que los mots deu gascon be pòden viatjar com los de quinsevolh auta lenga.

Que'vse desiri un urós cap d'an a tots !!!

Com, com a: recuperacion d'un trèit de gramatica istorica en gascon deu Peiroton. Explics.

 En gascon ancian, la conjoncion com (latin cum) que càmbia de significacion quan ei seguida per la preposicion "a".   Com a qu'a basicament la significacion de "en qualitat de" o "en concepte de" au contra de "com" solet qui introduseish ua comparason.

Aquiu que n'avetz quauques exemples en biarnés ancian tirats deu diccionari de Lespy:
 

Diso que luy, cum a bayle de Pau, mandere.. Il a dit que lui, comme maire de Pau, il commanderait... (cum a bayle de P = en tant que maire de P.)

Accusade cum a posoère: en fr. accusée de sorcellerie (lit. accusée comme sorcière, en tant que sorcière), 

Ma voluntad cum a daune... ma volonté en tant que maitresse de maison.

Lo diccionari Lespy-Raymond qui n'i horneish un sarròt d'autes exemples. Aqueste  "com a" qu'estó espudit de quasi tot lo domeni gascon per dobla influéncia francesa e occitana, totun los parlars mei estremats e conservadors qu'an sabut conservà'u. Qu'ei lo cas en çò de F. Arnaudin:

Polhar la dòna com a cama de bòi: réprimander la jeune fille pour sa balourdise (lit. réprimander la jeune fille comme jambe de bois)  (tirat de la Gram. Gascona de R. Lassalle). Lo sintagma "cama de bòi" que's refereish plan a la dòna (gojata), qu'ei sinonime de pòta, estròpia (au sens figurat). "Com a" n'introduseish pas JAMEI ua comparason. N'ei pas la polhada patida per la dòna qui ei comparada a ua cama de bòi, qu'ei la dòna qui's hè polhar "com a cama de bòi" qu'ei a díser com a estròpia, com a palòta (cama de bòi = fr.  balourde, empotée).  Ací qu'avetz corregida ua error  qui trobaratz en mei d'ua version francesa deus condes d'Arnaudin. Aquesta error, que la devem au fèit que la distincion semantica enter "com" e "com a"  s'ei perduda en biarnés contemporanèu com en la majoritat deus dialèctes gascons com a resultat de l'apraubiment sintaxic provocat per la difusion deu mot occitan "coma" e peu calc de "comme" en francés.  En gascon usuau qu'ei sia "com" sia "coma" qui ei emplegat en plaça de  "com" e "com a" en generau con·honuts en un solet mot d'usatge calcat suu mot francés "comme".  Totun, en gascon, com en catalan,  "com a" n'a pas la significacion de "com". "Com a" que significa basicament "en qualitat de", "en concèpte de". 

Aquiu qu'avetz quauques exemples d'usatge de com e de com a : 

Comme professeur, il est bon!  = Com a professor, b'ei bon! (En qualitat de professor, qu'ei bon...)

Ses yeux scintillent comme des étoiles = Los uelhs que'u lugrejan com estelas. (comparason)
 

Lo burre (bóder) qu'a honut com neu au só. (comparason).
 

Que l'empresoèn com un lairon (Qu'ei a díser l'empresoat n'èra pas o pas necessàriament un lairon, mès qu'estó tractat com se n'estosse).

Que l'empresoèn com a lairon (en qualitat de lairon, pr'amor qu'èra lairon).

Notatz que las frasas dab "com a" en gascon non s'an pas a virar tostemps dab "comme" en francés.

Acusada com a posoèra : accusée de sorcellerie (Dic. Lespy, ved. "com").

Empresoat com a volur (panaire), com a terrorista, com a destorbador: emprisonné pour vol, pour terrorisme, pour atteinte à l'ordre public. 

Polhar la dòna com a cama de bòi:  réprimander la jeune fille pour sa balourdise. (Arnaudin, cit. per R. Lassalle, in Grammaire Gasconne). 
 

A jo que m'agrada raperar aquesta nuança semantica enter "com" e "com a" e que decidii de la restaurar en gascon deu Peiroton, au contra de l'usatge generau qui fusiona  los dus usatges sintaxics de "com" e  "com a"  en un solet mot, sia "com", sia "coma" segon los parlars, a la mòda deu francés "comme" e de l'occitan "coma".  En occitan (non gascon), ua soleta conjoncion "coma" (un calc de la conjoncion francesa "comme" obtienut per la fusion de la conjoncion "com" e de la preposition "a" en un solet mot, un occitanisme morfologic doblat d'un gallicisme sintaxic) que remplacè au còp  "com" e "com a" ,  dejà a l'epòca medievau. N'èra pas lo cas en gascon, com ns'ac rapèra lo Lespy, enqüèra que la mòda occitana d'emplegar la conjoncion "coma" en plaça de "com" e comencèsse a espandí's docetament essenciaument a partir de Tolosa peu ua gran partida deu domeni gascon e dinc au nòrd deu domeni catalan, en rosselhonés. Quauques parlars deu gascon orientau qu'an conservat l'usatge de "com a" prononciat "coma" a la mòda occitana en tot guardar "com" entà introdusir ua comparason. Qu'ei lo cas en luishonés (Bruno Sanchez-Arrazau, com. person.)

Lo catalan contemporanèu qu'a restaurat aqueste usatge de  com e com a eretada de la lenga anciana dab las medishas significacions que las qui trobam hens l'òbra d'Arnaudin. A jo que'm sembla plan d'ac har tot parièr en gascon, pr'amor aqueste contraste semantic enter "com" e "com a" que hè partida de l'engeni de la lenga, perdut per influéncia deu francés. Jo qu'utilizi com a dab ua amira pedagogica entà acostumar l'estudiant de gascon ad aqueste trèit gramaticau tipicament occitanoroman,  enqüèra aplicat per F. Arnaudin qui discriminava plan com e com a  au començament deu sègle 20. Arnaudin qu'ei un autor modèrne,  la soa lenga qu'ei quasi contemporanèa. Tròp de traductors, pr'aquò universitaris deus bons,  ne sabón pas virar corrèctament ua frasa de l'òbra d'Arnaudin en francés, pr'amor d'aqueste "com a " oblidat  e con·honut dab lo mot occitan "coma" (estranh en gascon occidentau). Totun, la distincion semantica enter "com a" e "com" qu'ei de hòrt bon gascon com ns'ac rapèra lo dic. Lespy. A mei, emplegar "com" e "com a"  n'ei pas sordeish ni mei mauaisit qu'emplegar  "com" e "coma", vertat? 

Quauques questions de correccion lingüistica a partir d'un tèxte gascon de D. Sumien.

 Uei que’m soi interessat a un aute tèxte redigit en gascon per En Domergue Sumien, pareishut au Jornalet lo 24 d’abriu de 2020 . Enqüèra un còp, n’ei pas briga lo hons qui’m chepiqueja ací, n’i vei pas arren a díser. Qu’ei meilèu la fòrma, qu'ei a díser l’estile, la gramatica e la causida deus mots. Que’m pensi aqueste tèxte qu’illustra de manèira destacada  la deformacion patida per la lenga gascona jos la pluma de neolocutors occitanistas. N’insistarèi pas sus punts qui son recurrents com, per exemple, lo tractament antinormista deu feminin deus mots qui s’acaban dab –au, derivats d’adjectius  o de substantius latins respectivament en –alis o –ale. En occitan, aquestes mots que fòrman regularament lo femenin en –ala mentre en gascon, la nòrma restituida, aumensh a l’escríver, que respècta lo caractèr epicèn eretat deu latin : ua lenga "regionau"  meilèu que non regionala etc. Aquiu ne s'ageish pas d'errors de part d'En Sumien qui serén degudas a ua ignorància o qué que sia mès plan d'un partit pres d'ahur ideologic. En Sumien que desira a tota còsta alinhar lo gascon sus l'occitan shens préner en compte la nòrma gascona. Un aute punt dejà mentavut qu’ei  de har "hascoc" ua fòrma conjugada au preterit deu vèrbe « har », çò qui ei ua bèra enganada. Se la fòrma "hascoc" ei la qu'en Sumien s'estima de causir en plaça de "hasó", a maudespieit deu patron botat a man peu CPLO dab lo verb'òc, qué i haram? Totun, en aqueste cas,  l'infinitiu qu'a a estar "hèr" e non "har". "Hascoc" n'ei pas jamei estat ua fòrma conjugada de "har". Que i a quauques règlas a seguir per respècte a l'idiòma gascon, totun! 

Ua auta fauta dejà vista qu’ei lo feminin de melhor, mot epicèn en gascon, hèit *melhora per l’autor. 

Suu contra-emplec de la preposicion « dens » au lòc de « en » o de « a »,  non i tornarèi pas tanpòc, ved. aquiu. 

 Adara, vedem quauques punts suplementaris lhevats per la lectura d'aqueste tèxte. 

 Lo darrèr editoriau de Jornalet que denóncia aqueths tèrmes e concèptes qui desvalorizan la nòsta lenga occitana: bilingüisme, lenga regionala e patés. L’editoriau que deplora que quauques occitanistas e contunhen d’acceptar aqueths tèrmes infamants.

 
Lo mot aqueths (aquèths tèrmes e concèptes) n’ei pas lo bon demonstratiu ací, ça'm par, qu’auré a estar remplaçat per « aquestes », pr’amor los tèrmes e concèptes que son enonciats dirèctament en seguint : bilingüisme, lenga regionau e patés. 

 

En díser aquò, non hèi pas nat integrisme ni tissa personala, qu’expausi simplament la posicion classica de la sociolingüistica internacionala. En Catalonha e au Bascoat non ei pas mei possible de revendicar seriosament aqueths tèrmes inferiorizants dempuish quaranta ans. Mes en Occitània qu’ei encara possible en 2020.

 

Tissa : Per jo, lo mot "tissa" que pausa problèma, ne'n sèi pas briga la significacion e n'èi pas trobat lo mot au diccionari de Palay. Que deu estar un occitanisme. Per contra, lo diccionari aranés que l'a incorporat. Que'n balha la definicion qui sèc:

tissa nòm f Projècte o desir qu'ua persona amie a tèrme peth dessús de quinsevolh causa e que pense en era de contunh. 

Totun, qu'èi un dobte quant a la significacion prestada au mot per En Sumien.  Se sagi d'aplicar la definicion aranesa deu mot au contèxte de la frasa, lo resultat que'm sembla desprovedit de sens :   "En díser aquò, non hèi pas nat integrisme ni projècte o desir personau, qu'expausi simplament la posicion classica de la sociolingüistica etc". Que la  sociolinguistica posca aver ua "posicion classica" qu'ei dejà quauquarren d'enigmatic per jo, mès l'incomprension que'm vad enqüèra mei grana dab aquesta istuèra d' integrisme deu quau En Sumien afirma de no'n "har pas nat". Totun, "har un integrisme" b'ei ua expression mau tornejada, incorrècta, shens oblidar aquesta "tissa" estranha de significacion escura !!! Aquesta frasa que meritaré d'estar reformulada mès jo ne'n soi pas capable pr'amor ne l'èi pas briga compresa. 

 

*Inferiorizants : Aquiu qu'avem un mot absent deu lexic gascon, a mei un barbarisme. Har servir un participi present d'un vèrbe en -ar entà hà'n un adjectiu qu'ei ua mòda tipicament francesa. N'ei pas lo cas en gascon. Daubuns que volerén construsir adjectius verbaus en imitar lo francés, totun lo resultat que manca de naturau e qu'ei incorrècte. Se la lenga gascona e presenta adjectius qui s'assemblan a adjectius derivats de participi presents, de fèit ne son pas beròi gascons d'origina. Que son en realitat manlhèus mei o mensh adaptats, com "dependent -a"  (lo participi deu vèrbe gascon depéner qu'ei depenent e non dependent, cf. esp. dependente, fr. dependant), "seguent-a" (seguir, participi en gascon: seguint, fr. suivant, esp. siguiente) etc. Lo quite mot "convienent -a" qu'ei un calc de l'espanhòu "conveniente" disfrassat d'adjectiu verbau gascon. Non trobaratz pas jamei  las fòrmas *convient/a ni *convenguent/a, a  maudespieit deus participis presents deus vèrbes vier e vénguer, pr'amor aquesta manèira d'emplegar un participi present com a adjectiu n'ei pas briga naturau en gascon. D'aulhors, los Aranés qu'an adoptat lo mot devath la fòrma "convenent" (fòrma plan corrècta en gascon generau tanben) qui n'ei pas briga ua fòrma verbau en aranés, en gascon tanpòc. Mots deu lexic com "cantant-a" , acceptats e donc acceptables, que son probablament gallicismes (fr. chantant-e), ne'us trobaratz pas en catalan qui diserà "cantador-a" o, locaument, cantaire (m./f.).  En tot cas,  que "cantant-a" sia acceptat n'autoriza pas briga la derivacion d'un adjectiu com  "*encantant  -a" a partir d' "encantar". L'adjectiu corrècte qu'ei  "encantador  -a" o "encantaire -a". La lenga que presenta possibilitats qui evitan de denaturar-la de manèira inutila. Entà alindar la lenga, que'm pensi que vau mei abstiéne's d'imitar lo francés aquiu. "Qui inferiorizan", "qui abaishan", "abaishaires"  o se voletz a tot hòrt inventar adjectius post-verbaus: "achicaires", "achicadors"  (deu vèrbe "achicar"), etc, las possibilitats ne mancan pas, qui permeterén d'evitar d'aver recors a neologismes ledàs e tan pòcs gascons com aqueste "*inferiorizants". 

E tots que revendican tanben lo concèpte problemetic de bilingüisme: qu’ei devengut un mantra repetitiu de l’IEO, de Calandreta e de la FÈLCO.

Aquesta frasa qu’ei un mot per mot calcat deu francés,  just adaptat dab un enonciatiu. Que contien mei d'ua error. 

1- "*Revendicar" Aqueste mot, non admés enlòc, qu'ei un gallicisme ( fr. revendication, lat. rei vindicacio),  çò qui non manca de m'estonar de part de l'autor, plan coneishut peu son tropisme negatiu de cap aus francismes. Lo mot corrècte en gascon qu'ei "reivindicar" com en espanhòu e en catalan (cf. Tot en Gascon e Dicod'oc). E shens qu'en gascon, qu'ei "reivindicar" en occitan tanben (cf. lo dic. de Na J. Ubaud e Dicod'oc). 

2- La plaça de "tanben" enter lo vèrbe e lo complement, que seré plan la qu'auré lo mot "aussi" en la version francesa, n’ei normaument pas normau en la frasa en gascon. Aquiu que caleré plaçar lo mot au darrèr de "bilingüisme". Aquò rai, n'ei pas tan grèu. 

3- Lo mot  *problemetic n’existeish pas, de segur (ua pèca de tipografia, clar).  A remplaçar per "problematic" . 

 4- "Devengut" qu'ei corrècte, totun un localisme non promavut peu Tot en Gascon ni peu basic deu Dicod'Oc. Lo mot qu'ei desconegut en catalan (lhevat lo rosselhonés qui a "devenir" en plaça deu normatiu "esdevenir"). En gascon, devier var. devénguer qu'ei un gallicisme probable qui's degó espandir a partir de Tolosa per Armanhac e de cap au sud dinc aus Pirenèus centraus e orientaus. En gascon, que poirém remplaçà'u per mots com "vadut"  o "hèit-se" segon lo Tot en Gascon e lo Dicod'Oc. Personaument, "devengut" n'ei pas lo mot qui aurí emplegat mès aqueste mot ne'm gena pas tanpòc.  En aranés, lo verbe "devier" (p.p. devengut) qu'ei corrent e devénguer qu'ei emplegat en mei d'un lòc en dehòra de Biarn.   

5- Lo mot *mantra n’ei pas estat incorporat en gascon e non hè pas briga besonh en contèxte d'aquesta frasa. "Mantra repetitiu"  que pòt estar remplaçat per  "arrepic"  o  "sonsaina", per exemple.  Los mots gascons non mancan pas: que i son haut au baish 90 000 au diccionari de Palay se non m'engani pas, ne vei pas per qué recórrer a un mot estranh e haré besonh. Har víver los mots de la lenga que cau, tostemps dab ua mira de transmission e d'ensenhament. 

 

Non pòden pas preténder que non ac saben pas. 

Aquesta frasa qu’ei corrècta, shens cap de dobte, totun que hè patòca-pachòca.  Que la poderem alindar , per exemple : "Non pòden pas preténder que non ac saben"  o : "Non pòden pas preténder n’ac saben pas". La seguida "que non (…) pas »",  correnta en en occitan, qu’ei arresentida com a pesuga en gascon (singularament en gascon occidentau) qui s’estima mei de l’evitar en ométer sia lo « que », sia lo « pas ».  Aquiu que vse’n balhi un exemple tirat de la literatura gascona:

 ...e que'm torna pèc, cent còps mei pèc non pas lo Cama-liròi (Cesaire Daugé, in Lo Bartèr),

 Aqueras personas non pòden pas ignorar la votz prestigiosa de Robèrt Lafont qui ja condemnava las inèpcias de bilingüisme, lenga regionala e patés dempuish lo departament d’occitan de l’Universitat Pau Valèri de Montpelhièr, tre los ans 1970.

 

*Tre n’ei pas un mot sabut per Palay. N'ei pas tanpòc hens las gramaticas de gascon generau, çò qui hè la frasa de mau compréner aquiu. Qu'ei un occitanisme. Que podem remplaçar l'expression estranha« tre los ans 1970 » per ua de las qui segueishen « deus ans 1970 ençà » o « deus ans 1970 endavant », o « a partir deus ans 1970 ». En catalan, que diserí: " d'ençà dels anys 1970 ". Totun ne soi pas segur que la version virada mot per mot deu catalan e sia acceptabla en gascon. En tot cas, las solucions acceptablas ne mancan pas. 

 

L’obstinacion a utilizar tèrmes desvalorizants qu’illustra la crisi de l’occitanisme, l’amnesia autoinfligida, l’oblit de las idèas clau... e bensèi ua regression intellectuala, voluda, confortabla, mens riscada.

Lo mot *desvalorizants qu’ei un gallicisme absent deu lexic gascon a remplaçar per  "qui desvalorizan" o  "despreciatius". Enqüèra qu'un neologisme no'm semble pas indispensable, que i poirem prepausar "desvalorizaires" o, per qué non,  "desvaloradors" , aqueste darrèr d'estetica fonetica plasenta, ce tròbi jo (de desvalorar, sinonime de desvalorizar) etc, etc, en aprofieitant la flexibilitat caracteristica deu gascon qui sap recórrer aus afixes -aire e -ador entà construsir adjectius post-verbaus. Ved. a capsus  lo medish problèma dab *inferiorizants.

 

*Bensèi  n’existeish pas en gascon, que jo sapi.  Ne sèi pas tròp çò qui l’autor e vòu díser exactament dab aqueste enigmatic « *bensèi ». Que supausi que serà un occitanisme (bensai) adaptat de manèira fantasiosa entà díser  « lhèu », « dilhèu » qui son los mots en gascon normat segon lo Tot en Gascon e lo basic deu Dicod'òc.  Autas fòrmas gasconas que son "bensai", "bessè" e "bissè". Aquestas darrèras fòrmas ne son pas exactament sinonimas de "dilhèu". De fèit, aquestes mots "bensai", "bissè" e "bessè" e l’expression "ça’m par" que significan meilèu « segurament » en acòrd dab l’etimologia, que non « dilhèu ». "Bissè"  segon Pèir Morà  (Tot en Gascon) qu’ei ua exclamacion qui significa "certàs", "shens cap de dobte". Lo Pèir  ne menciona pas lo mot com a sinonime de dilhèu. Sauv error mia, Palay ne sap pas ni "bensai", ni "bissè", ni "bessè".  En gascon normat o gascon generau, que'm pensi que’nse caleré tiéner-se’n a "'(di)lhèu" entà arrevirar lo francés « peut-être », enqüèra que los parlars gascons presenten un sarròt d'autas possibilitats a còps de significacion ambigüa a l'escala de la lenga, çò qui pausa un problèma en gascon generau (cf. benlèu, belhèu, bèthlèu...).  « Dilhèu » dab aquesta significacion com en gascon generau qu’ei deu lexic aranés tanben.  Tà çò qui ei de « ça’m par », que’s cau avisà’s n’ei pas exactament sinonime de « dilhèu ». Com "bissè", que pòt exprimir ua quasi-certitud o un avís (equivalent a "segurament", "ce’m sembla") au contra de "dilhèu" qui resulta basicament d’ua ignorància e non d’un avís. En realitat, dab aqueste *bensèi fantasiós ne sabem pas se l’autor e vòu díser "dilhèu" o "segurament" o ua auta causa. 

 

Au nivèu personau non èi pas nat problèma dab los gavidaires de l’IEO, de la FÈLCO e, en generau, de Calandreta. Que reconeishi l’importància deus lors engatjaments. Que son gents de grana valor. Mes los lors concèptes despassats que son en contradiccion dab lo lor desir sincèr d’elevar l’occitan 
 

« Au nivèu personau » qu’ei un calc d’un idiotisme francés, un gallicisme inutile, de correccion questionabla en gascon, ça'm par.  Que'm sembla l'autor aquiu que vòu díser "personaument". Hicà'i  "personaument" en plaça d'aqueste idiotisme que resultaré mei simple e mei naturau. En passar, notatz "nivèu" qu'ei un gallicisme qui s'ei substituit au mot autenticament gascon "nivèth".  Aqueste gallicisme (corrècte en gascon, shens nat dobte) ne sembla pas preocupar a 'N Sumien, mei chepiquejat per "garantir" o "blu" que non per "nivèu", probablament pr'amor de l'ahur a provençau d'aqueste darrèr mot.  Tant de bon! 

 

…lo desir sincèr d’elevar l’occitan.

*Elevar, malaja !!!  Aqueste vèrbe, derivat deu latin elevare, qu’ei notable per la soa abséncia au lexic gascon,  çò qui distingueish lo gascon de totas las lengas vesias. Solament en aranés, lo mot "elevar" que i ei admés com a sinonime de "lheuar", totun la fonetica d'aqueste mot "elevar", tostemps dab  /β/ e pas jamei dab /w/, que ns'indica n'ei pas aranés d'origina. Qu'ei un manlhèu de l'espanhòu o deu catalan. En dehòra d'Aran, qu'avem autanplan lo vèrbe  "eslhevar" (eslheuar), un gasconisme  construsit a partir d'un sinonime "lhevar" (lheuar) (deu latin levare).   Dongas, un mot corrècte en gascon, autanplan corrècte en aranés, per aqueste mot "*elevar" qu’ei "lhevar"  (var. graf. aranesa lheuar) (vedetz lo Tot en Gascon o lo  Dicod'oc). Lo mot "*elevar"   n’ei pas acceptat en gascon generau.  Ne'u trobaratz pas ni au diccionari de Palay ni au Tot en Gascon ni au  diccionari de PN ni au Lepsy-Raymond etc. Qu’ei ua caracteristica deu gascon e be cau respectar lo gascon com s'ac amerita!  Eslhevar l'occitan, d'acòrd, totun shens despreciar lo gascon.  De mots, lo lexic gascon que n'a pro, respectem lo gascon en evitar los manlhèus inutiles!!!!  Adonc que serà "lhevar",  totun non pas "*elevar".  Coneguda causa sia !!!!

 

 Primèr , quan èm obligats de tiéner un lengatge diplomatic dab l’estat (e jo que sostieni la diplomacia, degun non ns’obliga pas de díser bilingüisme e lenga regionala. Que podèm utilizar autes tèrmes, plan mei objectius e hèra acceptats, coma poliglotisme e lenga minorizada.
 

Díser  que lo mot "*primèr", devath aquesta fòrma, n'ei pas çò de mei corrent en gascon qu'ei un eufemisme. Aquesta fòrma qu'ei absenta deu Palay e deus diccionaris generaus de gascon. Que supausi las fòrmas plan correntas prumèr, purmèr,  permèr etc qui son las qui trobam hens los diccionaris generaus de gascon n'agradan pas a'N Sumien pr'amor que las deu trobar tròp aluenhadas deu son occitan teoric. En Sumien qu'ei tostemps temptat de remodelar la realitat linguistica gascona tà que s'apresse mei a la soa tèsi, quan seré l'invèrs qui caleré har (adaptar la tèsi a la realitat lingüistica). Totun la realitat qu'ei çò qui ei  e seguir las recomandacions deus diccionaris gascons que cau!!! Lo Tot en Gascon que recomanda "prumèr" com a mot normat, acceptant purmèr e pèrmer (que non primèr)  com a variacions dialectaus. Lo diccionari aranés et lo basic deu Dicod'òc n'accèptan pas sonque "prumèr", adonc, lo consens qu'ei totau. Dongas cambiem "*primèr" per "prumèr" e arrai.

.
 

 « Degun » qu’ei un occitanisme inutile ací, los mots gascons mei comuns e normatius que son « arrés » e « digun », cf. lo Tot en Gascon, en acòrd dab Palay, lo diccionari PN e lo basic deu Dicod’Oc. Consultar lo Dicod’Oc un pòc mei sovent que seré de bon conselhar!!! 

 La frasa « degun non ns’obliga de díser etc »  qu’ei plan incorrècta. Ací que cau emplegar la preposicion "a"  qui ei la preposicion d’obligacion. Que caleré escríver : arrés (o digun) non ns’obliga a díser etc.  La substitucion sistematica de « a « per « de » en gascon qu’ei ua error frequenta en çò deus neolocutors com ac rapèra  G. Narioò en Parlar Plan  § 242 . E shens qu’en gascon, n’ei pas ua caracteristica pròpia deu gascon, qu'ei çò de parièr en occitan e en catalan.  En catalan, per exemple, la frasa que seré : ningú ens obliga a dir…dab la preposicion "a", de segur. 

 

 

Coma professor d’occitan pagat per l’estat francés, jo que parli tanben dab aquera medisha ierarquia francesa, cada dia; que’u pòdi parlar cortesament; que’u presenti a còps las revendicacions de la FÈLCO; totun non èi pas jamèi agut nada obligacion de prononciar ni bilingüisme, ni lenga regionala.

 

Aquesta frasa de Sumien qu’ei un calc quasi mot per mot de la traduccion en francés. Que i amassa quauques pècas estilisticas influenciadas peu francés.

1- La plaça de tanben n’ei pas beròi adequata aquiu. En bon gascon que seré :  "jo tanben que parli …"

2-  "Parlar dab aquera medisha ierarquia francesa"  qu’ei ua expression estranha calcada sus un idiotisme francés.  Lo sens d'aquesta frasa n’ei pas clara pr’amor que dèisha supausar  En Sumien que parla dab l’ensemble de la piramida ierarquica au còp, lo quiti president de la Republica inclús, per qué non.  Que dobti  que sia çò qui En Sumien e volè exprimir ací, lavetz la frasa qu’ei a corregir. 

 

3-  L'expression « cada dia «  que soa mei a espanhòu e a catalan que non a gascon, enqüèra que perfèitament corrècta. Que la poderem remplaçar per « tot dia » qui ei l’expression pròpiament gascona, totun shens nada obligacion d'ac har, qu'insisteishi, que sia clar. A notar que l'aranés n'emplega pas sonque "cada dia" com en espanhòu e en catalan. 

 

Jo qu’escriverí la frasa com sèc, dab com a  escriut en dus mots, totun las fòrmas com o coma que  son las correntas en gascon contemporanèu, d'usatge calcat suu francés e acceptadas en totas las gramaticas gasconas, dongas acceptablas. 

 

Tot dia, com a professor d’occitan pagat per l’estat francés, jo tanben que parli dab membres d’aquesta medisha ierarquia francesa…

Sus la diferéncia semantica enter "com" e "com a" en gascon, que podetz léger l'article qui'n balha explics aquiu. Aquesta diferéncia, eretada de la lenga anciana (cf. "coum" au diccionari de bearnés de Lespy-Raymond), qu'èra enqüèra en vigor en çò d'Arnaudin au començament deu sègle 20. Jo que decidí de recuperar aqueste trèit de la gramatica istorica deu gascon e de l'aplicar dab ua mira de transmission e d'ensenhament. Ne soi pas a díser emplegar "com" o "coma" per "com a" qu'ei incorrècte. Qu'ei acceptat en totas las gramaticas. Simplement, lo gascon occidentau qu'a conservat la distincion enter "com" e "com a" de la lenga anciana mentre l'occitan que's la perdó hèra de d'òra, dejà a l'epòca medievau,  en calcar l'usatge deu francés "comme". La disparicion de "com a" en biarnés, mei recenta, qu'ei probablament d'influéncia estrangèra tanben, francesa o espanhòla. 

Un discors minimalista e autocensurat non a pas jamèi garentit ua eficacitat melhora.

 

Ah ! Aquiu qu'avetz  "garentit", deu famós "garentir" qui ei un vèrbe recuperat deu permafròst occitan (qu'ei un cas un chic similar au men "com" e "com a" en gascon, totun jo que m'apei sus un usatge enqüèra en vigor au sègle 20, çò qui hè la diferéncia dab garentir, extint despuish l'atge miejan). Totun aquesta fòrma "garentir" de l'occitan ancian n’èra pas precisament la gascona qui èra de fèit "guarentir"  (qui’s prononciaré oarentí o goarentí dab ua g a penas audibla en gascon contemporanèu).  Qu’ei ua particularitat deu gascon o au mensh d'un gran nombre de parlars gascons d'aver conservada la fonetica etimologica deu /w/ iniciau aus mots vienuts deu francic ancian. Per exemple, guari e guardar (respectivament deu francic ancian warjan e wardan) que’s pronóncian enqüèra majoritàriament "oarí"  (oc. garir, fr. guérir) e oardà (oc. gardar, fr. garder).  Uei lo dia, lo mot gascon per "guarentir" qu’ei "garantir", dab ua -a- centrau e non-e-. L'etimon qu'ei lo francic ancien warjan, com guarir. Garantir que deriva probablament deu participi present francés de l'ancian vèrb garir (uei guérir) : garant. Totun, l'equip deu diccionari PN que t'inventè ua  fòrma alternativa "guarantir", version adaptada, gasconizada, de garantir. Que cau plan arreconèisher aquesta version inventada qu’a encontrat un beròi succès auprès deus locutors  e qu’ei estada avalizada peus diccionaris generaus de gascon contemporanèu mei recents qui, tots, nse prepausan g(u)arantir. Totun, "guarentir" qu’èra la fòrma pròpiament e autenticament gascona e catalana, la de la lenga anciana.  En catalan, qu’an adoptat lo gallicisme "garantir" en plaça deu mot ancian. En gascon tanben, lo mot "guarentir" qu'ei cadut en desús e, au sègle 21, se'n crei los diccionaris de gascon, que podem causir enter "garantir" e "guarantir" en solucion de remplaçament.   En tot cas,  lo mot emplegat per En Sumien  *garentir n'ei ni legitime ni corrècte en gascon, que'u cau remplaçar sia peu gallicisme  "garantir" (com en aranés), sia peu neo-gasconisme  "guarantir" (non admés en aranés, que jo sapi, totun la fòrma non pausa nat problèma d'intercomprension).  Vedetz lo Tot en Gascon e lo Dico D’oc. 

 La frasa que's poderé virar corrècta com sèc, tienent en compte que  lo "gu" iniciau e pòt representar /w/, /gw/ e, aquiu, quitament  /g/  :

"Un discors minimalista e autocensurat n’a pas jamei guarantit ua eficàcia melhor".  

En conclusion, las errors màgers (de las qui cau absoludament corregir), n'i son pas tropas.  Totun, n'i a, çò  qui ei regretable pr'amor la lenga d'un professor d'occitan qu'auré d'estar irreprochabla, enqüèra mei en un article pareishut en un diari occitan de difusion planetària.  Las errors a corregir shens trantalhar que son los barbarismes e gallicismes non incorporats en gascon generau com *revendicar, *bensèi, *desvalorizants, *inferiorizants, *problemetic, *melhora etc.  E tornar redigir la frasa mau tornejada deu "har integrisme" e de la "tissa". A mei, que i son tròps los occitanismes non necessaris, absents deus diccionaris gascons, qui remplaçan mots o expressions deus diccionaris de gascon generau: tre, garentir, primèr, elevar...  Que cau evitar d'introdusir mots estranhs au despens deus mots gascons. Los non-gascons n'avem pas a impausar los nòstes mots en gascon !!!   Respectar los Gascons que cau e aquò que comença per respectar lo lor idiòma. 

E tric-tric, e tric-trac, per uei qu'èi acabat!  Bonas hèstas de cap d’an e bons estudis gascons !!!!