Abaganhar- aburguerar

Aqui qu'avetz l'esbaucha d'un diccionari etimologic en preparacion, dab emfasi (totun shens que) suus mots mei caracteristics deu gascon, los qui son desconeguts en la rèsta de l'occitan, lhevat los parlars gasconejaires pròishe, e los qui i son coneguts, totun de formacion especificament gascona, e emprontats per las lengas e parlars vesins  com arlòt, galet, caishalòt e capdèth. Que serà completat a mesura. Atencion: aqueste diccionari qu'ei etimologic e non pas ortografic. N'a pas nada pretension de normativizar l'ortografia. La causida v/b qu'ei sovent discutibla e, per jo, arbitrària. L'argument etimologic qu'ei sovent flac e vau mei ua ortografia arbitrària e establa que non pas ua ortogràfia instabla dependent deu credo etimologic de cadun. L'argument fonetic que'm sembla mei acceptable que non pas l'etimologic pr'amor lo prumèr qu'ei verificable mentre lo segon que demora en un maine teoric e, per natura, non segur.


abaganhar ved. avaganhar.

abalòt (s.m.) amassada de gents en movement, abalotà's: amassà's en tropa cf. lo catalan avalot, avalotar. Etimon: Segon Coromines, lo mot catalan que deriva deu latin *volutare. Totun la conservacion de la t intervocalica que pausa problèma en la solucion prepausada per Coromines. Der. abalotà's. Lo catalan qu'a avalotar, avalot, esvalotar e esvalot. Segon lo Peiroton, lo mot gascon e catalan abalot/avalot  que poiré derivar deu mot abalut (deu lat. voluta), com caishalòt ac hasó de caishalut. Avalotar que derivaré de avalot, e non l'invèrse. Aqueste mot abalut qu'ei efectivament conservat en  gascon (ved. abalut, baluda). Mot absent en TdF e UbaudDic. gasconisme o catalanogasconisme. Ved. aquiu entà aver mei de detalhs.  Ved. abalut e arbaròt.

abalut (s.m.)  , baluda (s.f..) A l'origina,  la baluda que designava lo cable qui encordava l'abalut en carro, e par extension, qu'acabè per designar la quita pèrcha o pèrja deu carro: la baluda o l'abalut.  Lo geta-abalut qu'ei un espòrt tradicionau bearnés e gascon. Mot d'etimologia desconeguda segon FEW. Segon lo Peiroton, l'etimon qu'ei lo lat. voluta e lo mot abalut qu'ei a l'origina de abalòt per substitucion d'"afixe",asconisme. Ved. abalòt e arbaròt. Ved. aquiu  entà aver mei de detalhs.

abambar, abambada, abambà's, bambant = bambèu:  enflammer, brûler, s'enflammer flambant.  FEW balha vapor com etimon de bambar, cf. italian avvampare (Lespy). Totun, lo gascon ne presenta pas nat substantiu *bamba qui permeteré la derivacion deu vèrbe (a)bambar contràriament au cas italian (it. vampo -&gt avvampare -> vampa ). Dongas, lo Peiroton non cred pas Wartburg aquiu. Que s'ageish meilèu d'ua adaptacion gascona de l'òc (a)flambar, var. de (a)flamar cf. fr. flamber. Lo vèrbe (a)bambar qu'ei allelic, per mutacion, de flambar, (a)hlambar (cf. Palay: lambà, alambrà id.). Que cau notar lo quite mot flambar en gascon non significa pas tostemp hlamar. que pòt significar har brut  o trucar hòrt. D'ua pòrta qui carrinqueja, que se'n pòt díser: la pòrta que flamba per exemple, cf. Foix), autanplan trucar hòrt "que flambèbe l'aygue com s'ère  estat u poumpe cf. Foix), tanben prestir:  'flambà lou pan de roumén' (Foix). Autament dit, lo mot 'flambar' que s'a clarament gahada ua valor onomatopeica en gascon, çò qui explica la deriva consonantica miant tà (a)bambar.  Gasconisme.

abandoar. Aqueste mot gascon n'a pas la significacion d'abandonar  qui ei probablament un ancian gallicisme viatjaire. Abandoar que significa de manèira generau oscillar (v.t.), provocar un moviment d'oscillacion ('de l'un bandon tà l'aute'). Que's pòt aplicar au brèç (abandoar =jumpar), a las campanas (abandoar la campana= abranlir-la) e qu'a ua significacion agricòla tanben (dalhar dab un ustilh aperat abandoadèr). Etim. lo germanisme 'binda' (cinta) via lo mot bandon, derivat de banda. Lo substantiu banda  n'ei pas de formacion gascona (cf. 'bena' en catalan), meilèu un gallicisme (fr. 'bande'). Lo vèrbe qu'ei tanben emplegat en aragonés (bandear, bandiar = oscillar; tocar a bando e tocar a medio bando que's disen en espanhòu d'Aragon entà las campanas). Alavetz, un aragonesisme en gascon se non un gasconisme en aragonés.

abandonar. ved fr. abandonner deu quau lo mot gascon é deu derivar. L'aranés que hè la confusion enter abandonar e abandoar (qui s'i a gahat la significacion gallicista) qui son, pr'aquò, dus mots d'etimologia e de significacion distintas, ved. abandoar. Gallicisme.

abanir  fr. stupéfier, abasourdir abani's défaillir. fòrma d'esvanir, lat. evanescere.

abar: fr. cercle, tamis circulaire ved. ar. Etim. generaum. admetuda latin 'arvium', etim. totun non acceptada per Coromines, ved. CorominesAran. Gasc.

abar (adj. masc.) Etat de la noix qui ne peut pas se détacher de la coquille. Etimologia desconeguda segon FEW,  relacionada dab lo mot basco abar: branca segon lo Peiroton. Abar que seré ua interpretacion basca deu mot 'tan', eth-medish ua interpretacion d'origina gotica (gotic tain= branca, tròç de husta) deu gallés tannos (casso) cf. gascon 'tan', 'tanòca'.  Gasc.

abarca. La cauçadura tradicionau de cuer qui s'estaca au cavilhar per correjetas o cordons de cuer aperats abarcalhs. Mot probablament indigèn, pre-latin, basco abarka (id) (DECat, CorominesAran). Allières que l'arreligava a 'abar', branca en basco, en tot imaginar lo mot que designava d'autescòps cauçuras de husta . De fèit, los esclòps en cantabre que's disen albarcas (< abarcas).  ved. avarre. Vasconisme o Ispanisme.

abarcalh. correjeta o cordon entà estacar l'abarca au cavilhar, qu'arretrobam lo mot en basco: abarcari (id.), ved. abarca.

abarradar (v), fr. bastonner, sinonime d'abarrotar ved. abarrotar. Etim. de barra.

abarrotar (v), de barròt, derivat afixat de barra. Especificament en gascon, que i existeishen dus mots omonimes 'baston', d'etimologia e de significacion hòrt diferentas,. Aquestes dus mots que son hont de derivats verbaus egaument omonimes enter si : 'bastoar'.  Lo gasconisme 'abarrotar' que permet de tradusir lo mot francés bastonner e l'occitan bastonar, shens ambigüitat. Cf. cat. esp. port. abarrotar entà l'etimologia, non entà la semantica. Ved. baston, bastoar. Gasconisme.

abarshe = sauvatge, fòrma d'abarge prob. per atraccion de barsa. Ved. auvarge.

abarsheda (s.f.) hallier, terrain plein de broussailles (ved. abarshe)

abhonia = agonia per confusion d'abonir (= agonir) e abhonir (=haunir)

abhonir var. abonir = haunir

abonia = id. agonia.

abartar: hicar un terrenh en barta, i.e. en pausa (fr. friche).  Devath lo mot gascon barta que s'esconen dus omonimes d'etimons non latins. L'un que s'arretròba en basco: 'barta' en basco que i significa 'hanga' e lo mot gascon 'barta' que designa un terrenh inondable, un lòc d'arribèra, com ac rapèran los toponimes gascons Labarthe e Labarthète . L'auta mot barta qu'ei occitan e d'usatge pro localizat en domeni gascon, sinonime de barsa:  terrenh non cultivat, brostassut. Wartburg que pensè poder har derivar lo mot barta deu mot galés *barros: cap, som, punta (ved FEW, aquiu vol 1, p. 262, barte, etim barros), en relacion dab lo caractèr espinós de las plantas que i creishen. Au contra, Coromines (DECat) que pensè lo mot qu'avè ua origina 'segurament' (sic) non-indoeuropèa, tostemps en relacion dab lo caractèr espinós deus broishons qui i creishan. Segon lo Peiroton, etimologia incèrta, non-latina, possiblament fòrma allelica de basta derivada per rotacisme (d'un antecedent */'basata/? cf. basco basati, basatar:sauvatge.  Alavetz l'etimon que seré lo deu mot basco 'baso': bòsc, lòc sauvatge, non cultivat. En aquesta ipotèsi,  lo barsa o  bartàs  (l'arromèc) que tien lo son nom de'u deu terrenh on creish, que non l'invèrse, exactament com lo mot breton lann (fr. ajonc) é vien  de lann =  tèrra non cultivada, celtic ancian landa, gasc. lana. Ved barta, basta e cat. barda, bardissa.

abartanir = abartar.

abastar. suffire, atteindre avec peine, arriver difficilement à . Non s'i pòt abastar: c'est impossible d'y arriver. Partir, rai! Qu'ei d'abastar lo mauaisit (Palay). Lo son vente no'n pòt abastar: son ventre ne peut en recevoir d'avantage. Etimologia: latin tardiu 'bastare', adaptacion d'un mot grèc, ved. esp. bastar, it. bastare etc. De non pas con·hóner dab lo qui sec.

abastoar, sin abastar;  hicar un terrenh en basta, i.e. en pausa (fr. friche). Ved. basta e barta. Basta: mot d'etimologia desconeguda, probablament basca segon FEW (ved. FEW, basta (ajonc). Mot probablament indigèn, cf. los mots basco basati, basatar (sauvatge) e baso (ahorest, lòc sauvatge). En basco,  basta que significa groçer, vulgar, rude (possiblament < non cultivat, sauvatge) .  La fòrma dab o que permet d'evitar la confusion avec l'aute vèrbe abastar. Vasconisme.

abastoar: sin. bastoar: har bastons (baston: fr. tas de fourrage), derivat afixat de basta. Ved. basta. Gasconisme.

abaston, s.m.  fr. petit tas de soutrage ou de paille (Palay): resultat de l'abastoar, abastons de hèus o de sostre, totun quan s'ageish de jèrba qu' ei lo garbèr o garbèra o lo palhèr o palhèra. Etim. ved. basta. Gasconisme.

abauc -abauca (adj.) fr. âpre. Deu mot  galés *balcos = fòrt, ardit (DelamarreGaul.).  Atencion, la c de abauc qu'ei muda (abàu). FEW classifica abàu com mot bearnés d'etimon desconegut. Per contra, lo derivat verbau abauquì qu'ei justament hicat jos l'etimon *balcos.
Los mots abauc (s.m.), abauquir (v. tr.) ne son pas sonque gascons. Gasconisme.

abecar, sin. d'esbecar, escimar, fr. écimer etim. beccus, galés bekkos id.

abeliòt-a fr. ovin qui est élevé en dehòrs du troupeau (Palay), fòrma de auelhòt, derivat d' auelha (lat. ovicula).

abelhat fr. ouillé . de aulha  (lat. ovicula).

abenar fr. laisser rassir  (que's ditz entà la carn). La significacion deu mot gascon n'ei pas repertoriada en TdF, mentre las significacions deu mot occitan mencionadas en TdF ne son pas mencionadas per Palay. Etim. lat. bene.  Gasconisme.

abenat fr. rassis ved. abenar.

abendar; abendat-da: rendre fou, exciter, affoler; fou /folle, affolé, déchaîné, excité. Classificat com d'etimologia desconeguda peu FEW (abendá, vol 22-1, p.46). Dilhèu deu mot germanic binda (cinta)? Gasconisme.

abenhar, abenhadas, fòrmas locaus e probabl. a l'origina de abinhar, abinhadas. Abenhar qu'ei ua fòrma genuinament gascona de abenar, ved. abenar entà l'etimologia e abinhar entà la significacion.

aberrar v. abhorrer lat. aberrare (errar luenh) dab influx de aberracion.

abescar v. engluer (lat- ad esca, d'esca (fr. appat, FEW v.3 p.244))

abescar sin. biscar ved. bisca.

abilhar v. (preparar, adobar, reparar; vestir (gallicisme semantic recent, de correccion discutibla), deu gal. *bilio arbe (Delamarre), bilia, tronc d'arbe. A l'origina lo mot qu'èra deu registre militar, non significava pas briga vestir. Que hè allusion au tribalh carpentèr qui'us hasèva besonh aus militars de l'atge mejan qui's preparavan a guerrejar.  En fr. le mot modèrne habiller, sinonime de vestir, que deriva d'abillier. D'aquiu la significacion de vestir qu'a lo mot en gascon contemporanèu tanben, un gallicisme recent com ac confirma la definicion d'un abilhaire en gascon qui ei plan lo qui adoba, lo qui prepara, pas briga lo qui vesteish. Lo mot catalan abillar, emprontat au gascon o au francés ancian, ne significa pas vestir, tanpòc. Qu'a la significacion de preparar, d'aprestar. Lo mot qu'ei panoccitan, de segur. En gascon, de non pas con·hóner dab lo qui segueish:

abilhoar v.  har bilhons a partir d'un tronc d'arbo, de bilhon, derivat de bilha, cf. abilhar. ved. bilhon, bilha.

abinhar: plan preparar un ahar,  mirar (quauquarren), russir. Probablament fòrma gascona d' abenar. Ved. abenar entà l'etimologia, abinhadas com a derivat. Gasconisme.

abinhadas fr. abignades. Plat tradicionau deu sud-oèst de Gasconha, a basa de tripas d'auca e de menulhadas grassas de poralha. Lo mot (grafiat abignadas) qu'ei classificat com d'etimon desconegut peu FEW (vol 21 p.224). Deu vèrbe abinhar, ved. lo mot. Gasconisme.

abò, var. bò, vò (v com Varossa, plan segur), bòr (Sentenh)  fr. ravin, gouffre. Mot prob. indigèn, pre-roman, curiosament femenin (era bò, er' abò). La rason deu genre femenin, lo Peiroton que la s'explica per un etimon *labar o *labòr, identic o quasi au mot basco labar ('bord de précipice', cf. Hubschmidt, Pyr 57 ). La relacion etimologica dab lo mot italian burrone suggerida per Coromines (CorominesAran) n'ei pas acceptadera se consideram com cèrta la  derivacion de burrone a partir de 'botro' via 'borro'. Rohlfs que relaciona lo mot basco labar au mot bigordan labardau (rivière torrentielle), mentre lo FEW que supausa lo latin lavare com etimon de labardau (Rohlfs p.53;  FEW vol5 p.215) . I averà ua relacion deu noste mot dab l'oronime d'origina celtica labarā: sonòra (lit. qui parla, qui batalèja) cf. los noms d'arriu Laver (Yorkshire), Laber (Bavària, Palatinat), etc? (v. DelamarreGaul labaro-, labro-.)

aborrir-se, aborri's s'ennuyer ferme (lat. abhorrēre)

abracar fr. raccourcir, de brac (fr. court). L'etimon grèc brachys qu'ei evident (ved. FEW 1, 488) , probablament un chic tròp:  un ellenisme qu'ei de mau explicar entàd aqueste gasconisme. Mei probablament, segon lo Peiroton,  un celtisme, celtistas qu'an reconstrusit un mot galés *bregu=  brèu, brac cf  C. Lamoureux, EC 29 (1992), 263-270, de manèira independenta deu mot gascon. L'etimon i.e. deu mot galés que seré lo medish que lo deu grèc brakhús (brachys) e deu latin brevis. 

abueja (a'bwejɔ): fort ennui, au sens moral. Souci prenant (MassourreDic)  deu v. abuejar-se, fòrma bigordana d'avejar, etim. lat. inodiare.

abuhar, abuhat geler, transi de froid, de 'buha', auta fòrma gascona de 'bua' ved. cat. esp. 'bua', 'búa', id. A la basa, l'onomatopèia 'bua' qu'exprimeish ua dolor fisica, qui brusla o qui hissa. Que s'arretròba en subst. bua var. buha (s.f.): fr. étincelle; buha en Lomanha: charbon enflammé; buèc (n.m.) : fr. écharde. Uei lo dia, lo mot gascon 'bua' qu'a tendéncia a estar con·honut semanticament dab lo mot francés 'buée'. Gasconisme.

aburar, aburau (adj. m.f.), aburiu-iva, aburable (fr. ennuyer; embêter; ennuyeux, embêtant).  De aürar (ahurar) dab influx de *aborrar, fòrma anciana e extinta de aborrir. Ved. ahurar, ahurbir, aborrir. Gasconisme.

aburguerar,  burguèr. (faire une meule de paille, meule de paille), cf. burga. Qu'ei temptaire relacionar lo mot burga  dab FEW barge, barga, considerat lo fèit qu'arretrobam lo mot en aragonés com 'barguillo' e en catalan de la franja com barga, barguill (id.)  Tanben en las lengas d'òil (barge, id.) (cf. Coromines, el parlar de la v. d'Ar. adr. barguèra, p. 120).  Un celtisme segon FEW de *barga, cabana, mot absent en DelamarreGau. Totun lo vocalisme deu mot gascon qu'ei…gascon e n'ei pas plan explicat per l'etimon de braga. Que mia tà l'etimon de bruc, bruca, bruga (fr. bruyère) dont burga representa ua fòrma metatesica (id.). Segon lo Peiroton: de *bruc-bruga - etimon galloromanic brūca, deu galés uroica : brana, bruc (fr. bruyère), cf. FEW, vadut burc, burga (bruyère) e "motte de paille" probablament per ibridacion dab *barga (etimon preroman barga). Dus etimons preromans entercrotzats, alavetz. Lo resultat que n'ei un beròi gasconisme.