Lo baran, la sela e l'esperit deus Ancians.

Que vau passar quauques dias en Cantàbria per Nadau. Aqueth viatge venider que m'a inspirat un pòst a prepaus de quauquarren hòrt ancian qui arreliga gascons e cantabres (a despart de la f aspirada).

Que'm soi interessat a duas familhas de mots gasconissimes probablament eretats de las culturas deus pastors qui vivèvan en la cordilhèra pirenaïcocantabrica aus atges deu bronze e deu hèr. La prumèra qu'ei la de varan(d) qui grafiarèi arbitràriament dab ua b iniciau :  baran (baran, baram,  barana/baranda, baranar, baranejar, baranet, embaranar, embaranada, baranon etc).  L'auta qu'ei la d'asselar (sela, selat, selar, assela, asselada, asselar).

En gascon, lo mot baran, variant baram, escriut varan, varam en la grafia de Per Noste, barand per Chaplain (diccionari gascon-francés), varand per Pèir Morà (diccionari tot en gascon) e per Jan Lafitta (diccionari de Lespy), barann peu praube Joan Coromines (El parlar de la vall d'Aran),  que  designa ua causa circulara, un cerc, un  aròu (lo baran o baram de la lua).  Lo baran que devè aver ua dimension religiosa o en tot cas magica: que representa ua causa misteriosa, de l'aute món, deu món deus defunts. Que pòt aver un efèit positiu, lo de claror, de proteccion, o, au contrari, que pòt provocar causas de las dolentas en relacion dab la possession de l'esperit, la confusion, lo vertigi, la pèrta deus sens. Lo baram qu'ei ua forma de tesic, de preocupacion. Har baram que vòu diser desirar  en ne pèrder lo sens, voler a tota fòrça possedir quauquarren o quauqu'un. Baranejar que vòu díser har vòltas o pèrder l'equilibri, patir de vertigi. En Lomanha, que significa tanben lugrejar en parlar d'un astre.  En Haut Comenge, que vòu díser cerclar ua arròda d'un carro (Duplech).  

Lo mot baran qu’a ua forma femenina: la barana. Que designa alavetz la sòla d'ua arròda d'un carro (dab aqueth sens, lo mot qu'ei grafiat varana per Per Noste), la barrèra de husta qui barra lo passatge tà un camp o tà ua prada o que barra un sarralh. Dab aquesta darrèra acceptacion, lo mot qu'ei grafiat de manèra distinta: barana per Per Noste, en seguir atau l'usatge espanhòu e catalan. Un variant occitan de barana, baranda, qu’a tanben lo sens mes modèrne de balustrada.
Un baranet o ua baraneta  qu'ei ua persona arredoneta mentre un baranon qu'ei un cledon.

En basco labordan, biranda que vòu díser cerc, qu'ei lo medish mot que lo nòste baran. En basco "generau",  baranda qu'ei la nòsta barana (esp. baranda, leng. baranda,  cat. barana).

Lo mot qu'ei d'origina preromana e indoeuropèa. Segon en Coromines, las duas significacions de cerc e de barrèra de proteccion que s'arretròban ligats a l'etimon dens divèrsas lenguas indoeuropèas; varanda en lituanian que vòu díser  anèth, cerc. Dens mantuas lenguas indianas varanda que vòu díser barrèra, abric. D'aqueth mot indian que'ns vengó lo mot veranda via l'anglés o lo portugués.

Lo baran e la barana que hèn pensar immancablament a ua construccion pastorau antiga: lo sel. Que s'agiva probablament de la medisha causa.

Los “seles” -mot deu parlar cantabre- qu'èran de sarralhs circulars, las rèstas deus quaus e's pòden trobar peus Pirenèus e la cordilhèra cantabrica (Bascoat, Cantàbria, Astúrias) dab denominacions divèrsas mès la causa non càmbia pas guaire. Lo terrenh deu "sel" que's trobava generaument a l'estrem o au dehens d’un bòsc, au detriment deu quau aumensh ua partida de l’airau i èra obtenguda per abatuda. Atau, los constructors e utilizadors deu "sel" que podèvan aprofieitar de la husta com  materiau tà las construccions de las barrèras deu cortau (qu'ei a díser  las baranas), entà edificà'i la barraca deu pastor, e tanben com combustible. Doncas, lo "sel" qu'èra de hèit un baran, que diserem un  "ring" en anglés. Au centre geometric de l’estructura circulara  que s’i trobava ua pèira senhadera, a partir de la quau e's podèva traçar la circomferéncia deu baran dab l'ajuda d'un cordèth. Au Bascoat, aquesta pèira centrau que's ditz austarri o austerritza o sia pèira de céner, lhèu las rèstas d'un ancian culte funerari. E efectivament, s'i podón trobar traças de céner en aumensh un cas. Aquera descobèrta que permetó de datar l’estructura corresponenta per la tecnica deu C14, e qu'èra lo sègle 2 en aqueth cas. A mes, uèit pèiras perifericas i solen èster plaçadas de manèra geometrica, exactament sus la linha de la circomferéncia, shens que'n sàpiam l’arrason, simbolica, religiosa o auta. Aquera costuma que poderé remontar a la cultura deus megalits (ved. l'article de Luis Mari Zaldua Exabe, en basco), cultura estreitament ligada au pastoralisme, pr’amor estructuras semblantas e hèra mes antigas qu’estón descobèrtas en Bretanha e dens las Illas Britanicas. Au País Basco, qu’èra totaument prohibit de desplaçar las pèiras d’un sel. La tradicion orau basca qu’ei arrica de condes dedicats ad aqueths desgraciats qui s’an permetut de transgressar aqueth tabó. Un còp mòrts, que non pòden trobar lo repaus eternau abans que la pèira e sia estada arrehicada a la soa plaça.

Lo "sel" qu’arresponèva a la necessitat d'acessar lo bestiar laguens un cortau barrat e vigilat tà que i passen la nueit a l'empara deus predators. Los « seles » d’estiu que son en las estivas, mentre los « seles » d’ivèrn que son situats mes avath. Qu’èran doncas sarralhs d’usatge estacionau, temporari e non permanent.

L’extincion deus predators montanhòus que provoquè la desaparicion deus « seles” com a sarralhs, los darrèrs qu"èran enqüèra utilizats a ua epòca recenta (sègle 19). Totun, que’n podem enqüèra véder traças de las plan visiblas e los "seles" mes antics que balhan tribalh taus arqueològs. Per exemple, la forma arredona deu "sel" d'Akola (en basco: Akolako saroia), au ras d'Hernani (Guipuscoa) qu'ei enqüèra plan visibla, a despieit deu bòsc qui ei a'u minjar: 

Aquiu qu'avetz un aute exemple, mes de casa:  lo plan d'un "sel" trobat au lòc-dit "Sarralh de Broquèra".
Que's tròba dens la comuna de Doasit en Shalòssa, Landas. La circomferéncia deu "sel", laguens un bòsc (qu'ei soent lo cas dens l'arribèra), que i ei enqüèra plan visibla, marcada per ua hauçada de tèrra de quasi 1 m de hautor en auguns endrets.
De notar qu'estó lo "sel" qui balhè lo nom (sarralh = clòs, terrenh barrat) au lòc-dit.

Lo mot sel –cadut en desús en la lengua cantabra de tot dia - que’s tròba fossilizat dens la toponimia de Cantàbria e particularament dens la de las vaths de Pas. Aqueth país montanhòu, l'activitat tradicionau de la quau ei quasi exclusivament  dedicada a l'eslhevatge de vacas, qu'ei situat en la Cantàbria meridionau orientau. En la comarca corresponenta de Pas-Miera, que i trobam los lòcs-dits e vilatges de Selviejo, Sel de la Carrera, Sel de la Peña, Sel del Hoyo, Sel del Manzano,  Sel del Tojo shens oblidar lo borg de Selaya (de Sel del Haya, que non deu basco zelaia), etc. Lo mot que suberviu en la lengua deus poblants de las vaths de Pas, los pasiegos, devath la fòrma d'un derivat verbau qui lo lexic de la lengua espanhòla a incorporat : aselar (las gallinas), qu’ei a díser embarrar las garias laguens un lòc segur, lo ser, tà que s'i passen la nueit a l'empara deus predators (vops, haginas etc). Qu’ei probable qu'aqueth mot e s'aplicava autes còps au bestiar quan los "seles" i èran enqüèra utilizats. En "pasiegu"  (cantabre pasiego), aselar que's ditz tanben deus pastors quan e tornan tà la cabana, lo ser, tà i dromir (Ralph J. Perry, El habla pasiega: ensayo de dialectología montañesa, Tamesis Book Limited, Londres, 1969). 

Aqueths dus mots sel e aselar  eretats de l'epòca preistorica que son tanben plan presents en la lexicografia gascona. Prumèr, qu'avem lo vèrbe asselar o selar qui vòu díser acessar en ua “assela” o ua "sela" (Palay).  Lo mot  en gascon qu'a lo sens de sobac: ua sela (var. sèla) o assela (var. assèla) o un selat o ua asselada (Foix) - lo mot que pòt variar segon las regions -  qu'ei un acès, un lòc acessat.  Qu'ei a díser que los mots gascons sela, assela etc j 'an un sens mes generau que non pas lo de sel en cantabre.  En cantabre, (el) sel qu'ei un sarralh tà acessà'i lo bestiar. En gascon, la sela o lo selat qu'ei un lòc acessat. Botà's a la sela que vòu díser botà's a l'empara, acessà's, tà protegí's, per exemple,  deu sorelh, deu vent...

L’etimologia deu mot cantabre sel  qu’ei desconeguda. Non sembla pas latina. Tovar que'n proposè ua origina pre-indoeuropèa, mentre Coromines que pensava meslèu a un mot cèlta: *sedlon, d'etimon aparentat au deu latin sedile (cf. ang. saddle, fr. selle, occ/gasc./cat: sela, sera, sella, gasc. sed, cat. seu). Los mots sel  e aselar que presentan ua varianta dialectau en cantabre: sejo e asejar com ns'ac rapèra lo president de la Comunautat Autonòma de Cantàbria Miguel-Angel Revilla, natiu d'un vilatjòt perdut de la Vath de Polaciones e qui emplega -conscientament- lo vèrbe "asejar" per "aselar" en  son prumèr "best-seller": Nadie es más que nadie. De fèit, sel e aselar que son los mots en "pasiegu" (idiòma de las Vaths de Pas,  Cantàbria), mentre sejo e asejar que's disen en "purriegu" (idiòma de la Vath de Polaciones, Cantàbria) e en "cabuérnigu" (idiòma de la Vath de Cabuérnigo, Cantàbria). Lo mot gascon asselar qu'ei identic au mot "pasiegu". Lo mot que pogó passar deu "pasiegu" au gascon, sia dirèctament sia mei probablament via l'espanhòu. L'auta ipotèsi qu'ei que s'ageish d'un etimon compartit peu cantabre e peu gascon. Que'm sembla mensh probabla a jo, pr'amor de  sejo e asejar. Toton, non sèi se cau hòragetar-la, non soi pas lingüista. 

En basco, lo "sel" o lo son equivalent modèrne  (sarralh  tà las vacas, aulhas etc) que's podèva díser de diversas manèras segon lo lòc: saro, saroi, sarobe, korta/gorta, ola e kaiolar.

Los mots saro, saroi e sarobe  que presentan ua medisha arraditz, probablament un variant fonetic basco de "sel": *selo>saro.  Lo mot saròi qu'ei tanben gascon,  un basconisme aquiu,  juntament dab sarròi qui poderé resultar d' un crotzament de saròi dab sarralh.

Los autes mots bascos que son d'origina romanica, se non gascona.

Korta o gorta : qu'ei lo mot gascon cort o un equivalent espanhòu.  En gascon, cort qu'a un doble sens: que pòt designar un pati a l'alande reservat taus animaus de la bòria (pòrcs etc), o que pòt voler díser establa. 

En cantabre pasiego, la corta qu'ei lo mot tà díser establa, o sia establo en castelhan  (R.J. Perry, op. cit.).

Ola:  lo sens primitiu deu mot latin ola qu’èra « pati arredon », çò qui correspon perfeitament au "sel", cf. gascon ola, òla.

Kaiolar, tanben gascon, que provien deu crotzament enter *kuiolar e kaiola. Lo prumèr que vien deu baish latin *cubiolaris (crampeta de drómer, qu'ei a díser la cabana) com lo mot nordoccitan (deu Massís Centrau) cuiolar (A. Dauzat), cf. los mots gascons de la seria deus cuiu (lat. cubile) cuialar (lat. cubiolaris), etc. Kaiola qu’ei lo mot basco per gàbia, d’origina romanica tanben (cf en gascon cajola, cajòla). Atau, de significacion prumèra cabana, lo nom que's hiquè a designar lo quite sarralh. Qu'arretrobam çò medish en gascon dab cujalar crotzat locaument dab cajòla, cajola (= gàbia) tà balhar cajolar.

Los mots gascons equivalents deu "sel" non son guaire diferents deus mots bascos corresponents.  Que podem mentàver los derivats de cort: cortalh, cortèlh, cortèu, cortilh, cortau...; e tanben  saròi, sarroi, sarralh e la lista deus cuiu/cuju, cujalar, etc.

Uei lo dia, los cercs de baranas deus "seles"  qu'an desapareishut deu païsatge de la montanha, com los quitis predators. Non nse'n demoran pas sonque las traças, los barans/varans qui son enqüèra visibles sustot d'avion,... e los nostes mots gascons qui'nse cau sauvaguardar.

E en las autas modalitats occitanas, se i a mots aparentats? Qu'an lo mot baranda, plan segur, enqüèra que varan(d) (aròu, tesic) e tots los sons derivats e'm semblan unicament gascons. En cantabre pasiego, la baranda que designa la sòrta de balcon tancat tipic deus ostaus de la region, qui's ditz solana en castelhan. Las barandillas que son las nòstas baranas, en cantabre com en castelhan.  
 En maine occitano-romanic, l'etimon sel qu'ei representat unicament en gascon, que non en catalan e en occitan. Atencion aus omonimes e aus faus-amics! Qu'ei corrent de con·hóner lo mot gascon selar dab lo mot panoccitan (doncas tanben gascon) celar (deu latin celare) qui vòu díser escóner, amagar. N'ac cau pas. Los mots gascons sela, assela, asselar etc que comparteishen l'etimon sel (sel  = acès) dab los mots castelhans d'origina cantabra  sel e aselar, e non pas dab lo mot latin celare. Non cau pas tanpòc conˑhóner selar dab  l'occitan-non-gascon selar qui vòu díser serar (un chivau; en catalan: sellar). La sèla en occitan-non-gascon, sella en catalan, que's ditz la sèra en gascon (la sèra tà montar a chivau). Selar en gascon que vòu díser assobacar, endostar, acessar e non pas amagar ni serar. En gascon, l'expression botà's a la sela o botà's a l'assela que vòu díser botà's a l'acès,  botà's a l'empara.