La preséncia gascona en la Catalonha de la fin de l’atge miejan dinc au sègle XVII qu’èra importanta, pro importanta tà deishar traças hens lo lexic deu catalan formau e/o colloquiau. Lo lexic gascon qu’ei pròishe deu catalan, n’ei pas tostemps aisit d'elucidar la provienéncia d’un mot particular, se catalana, se occitana o se gascona. Totun, que i a quauques formas que son plan caracteristicas deu gascon, com e'n son pai, mai, frai e Pei (cat. : pare, mare, frare/germà, Pere, occitan stricto sensu: Paire, maire, fraire, Pèire). N’ei pas un azard s’aqueths quate mots o noms s’arretròban en catalan, senhaus d'aqueth parlar ibrid gasconocatalan testimoniat peu Diccionari Catalan- Valencian-Balear ("ha vingut el meu frai ", per ha vingut el meu germà), enqüèra que la lor procedéncia gascona i sia ignorada. Expressions e mots ben catalans com beure a galet, galleda, porró, coet, Déu n’hi do!, non s’explican aisidament en dehòra deus gasconissimsbéver a galet (galet forma diminutiva de gau < canalis), galeta (< gau, de canalis), porron e poron (< pullone(m), forma afixada de pullu(m)), Cohet (lo nom deu diable) e l'arneguet criptic Diu me dau! (per Diu me damne!).
A l’entrada deu mot Pei, lo diccionari Català-Valencià-Balear que’ns cita lo tèxte d'un testament de 1400, de Na Guiamoneta, molher d’en Pey Senahuja... En aqueth document, que s’i tròba un dusau Pei, de la ciutat de Queralt. Lo nom Pei qu’atesta de la gasconitat d’aqueths dus protagonistas, e non deu pas èster un azard que dus gascons s’arretròban mentavuts hens un medish document.
A trenta kilometres de Sanaüja (Lhèida) d’on èra lo prumèr Pèir, que’s tròba la ciutat de Solsona. Lo parlar catalan de Solsona (Lhèida) qu’ei aus limits deu catalan occidentau e deu catalan orientau. Qu’ei considerat com deu catalan centrau (doncas deu grop orientau), dab trets de transicion de cap tau nòrd-occidentau. Que’m sembla interessant de soslinhar aqueste parlar solsonin que presenta aumens tres caracteristicas compartidas dab lo gascon. La prumèra qu’ei la diftongason de la o iniciau atòna, tret qui caracteriza e distingueish lo gascon de la rèsta de l'occitan : en solsonin com en gascon, que disen aulor, auliva, (h)aunor etc…per olor, oliva, honor.... La dusau, tanben gascona, qu’ei l’"ar "protestic indusit per la r iniciau : la sopa s’arrefreda per la sopa es refreda. Un tresau tret, aqueth en partida gascon, que s'amerita tanben d’èster notat: a Solsona, la a atòna finau soa com ua "o" obèrta e non pas com ua "a" obèrta com en catalan occidentau, ni com ua "a" escura /ə/ com en catalan orientau.
Aquera caracteristica deu parlar solsonin que hasó escríver au poèta berguedan Climent Forner vèrs deus famós (Carta de l’amic canonge, 1968):
"Oh la ciutat del nom que tot sol sona amb una "a" que és una "o"...
E seré possible que lo pes de la comunautat gasconofòna de Solsona estosse estat pro important tà influir linguisticament suu dialècte locau o ben e s’ageish de tres coincidéncias ? Aqueth ahèr que s'ameritaré un estudi especiau, que tròbi jo.
L'influéncia gascona en Catalonha n'ei pas sonque lingüistica, que s'arretròba tanben dens la tradicion populara.
Se comparam lo rondèu gascon "Jan de La Rèula", verdadèr imne tradicionau de la vila de La Rèula, dens l'Entre Duas Mars, en Nòrd-Gasconha, dab la cançon catalana "Jan del Riu", qu'ei hèra temptant de véde'i ua relacion de filiacion. Lo títou de la cançon gascona qu'ei estat adaptat en catalan e las paraulas cambiadas, totun lo ritme de rondèu gascon qu'ei estat conservat e la melodia que's dèisha arreconéisher enqüèra.
Jan de La Rèula (Nòrd-Gasconha):
Jan de la Rèula, mon amic,
A quala òra son las marèias ?
Aquesta nuit, a mijanuit,
A tota òra de la nuit!
Jan de la Rèula, mon amic,
Ah que ta fama es mau cohada !
Mena-me-la, te la coh'rèi,
A l'ombreta dau perseguèir !
Que vse'n presenti unha auta version tà balhà'vs ua idèa de las formas que pòt préner l'aire. Aquera version, interpretada per un parelh biarnés, qu'ei presentada com tradicionau biarnés e qu'ei hèra diferenta de la d'abans.
E adara,aquiu qu'avetz la cançon Jan del Riu, ua cançon tradicionau de Catalonha. La parentat de l'aire dab lo nòste rondèu Jan de la Rèula qu'ei evidenta. Que n 'ei ua version en mòde major en lòc de minor. Lo títou qu'ei estat adaptat, lo "de la Rèula", shens significacion per un catalan, qu'ei estat arrevirat en... del Riu! E las paraulas qu'estón completament reescriutas.
Jan del Riu és arribat
amb un pot de confitura;
Jan del Riu és arribat
amb un pot de raïmat.
N'ha portat un violon
per fer ballar les minyones,
N'ha portat un violon
per fer saltar los minyons.
Jan del Riu és arribat
amb una carga de monines;
Jan del Riu és arribat
amb una carga d'escarbats.
N'ha portat un violon
per fer ballar les minyones,
N'ha portat un violon
per fer saltar los minyons.
Jan del Riu és arribat
amb una bóta de vi ranci;
Jan del Riu és arribat
amb una bóta de moscat.
N'ha portat un violon
per fer ballar les minyones,
N'ha portat un violon
per fer saltar los minyons.
Ua auta version en catalan, mensh dialectau aquera:
Lo salmigondin qu'ei ua varietat mau fixada de neogascon qui dauguns e tròban normau. Totun, normau, non n'ei pas. Ni tanpòc ua tèsi de doctorat en sciéncia deu lengatge non haré deu locutor de salmigondin un locutor de gascon corrècte. Urosament, lo locutor de salmigondin n'ei pas imitat per absoludament nat aute locutor de gascon. Ja que lo locutor de salmigondin afirme que la causa de la mauescaduda d'aqueth parlar qu' ei la non-gasconitat deu son locutor (òc, n'i a sonque un solet, gràcias a Diu), la rason verdadèra n'ei pas briga aquera. Qu'ei meièu la non-gasconitat deu salmigondin.
Aqueth diccionari de rimas, non l'èi pas enqüèra a casa. De segur, que vse'n parlarèi autanlèu com l'agi arrecebut. Que l'èi dejà comandat, totun non l'aurèi pas tot a talh pr'amor l'impression qu'a prengut un chic de retard.
Se vse'n parli uei, qu'ei pr'amor deu mèl de publicitat que ns'enviè Per Noste. Que pòrta un títou enigmaticament bilingüe: Diccionari de rimas / Diccionari de rimas.
Be m'agrada lo bilingüisme de Per Noste! Dilhèu qu'auram un bèth jorn ua edicion de Vèrd Paradís deu gran Max Roqueta en dobla version: originau e gascona? Aquò que seré un utís hèra pedagogic tant entaus gascons qui's vòlen familiarizar dab lo parlar de Max Roqueta com taus lengadocians qui's vòlen familiarizar dab lo gascon. La pròsa de Max Roqueta n'ei pas tostemps de bon compréner per un gasconofòne, qu'ac poish testimoniar, e non m'agrada pas briga de recórrer au francés tà cercar la significacion d'un mot en léger ua òbra occitana.
En tot cas, felicitacions tà l'autor J.M. Leclercq e tà Per Noste edicions peu diccionari aqueth! Que'u poderatz comandar suu site de Per Noste en clicant ací.
Dens lo pòst passat, qu'avem examinat la relacion de filiacion possibla enter lo mot galloromanic *cauus ('kawus) qui balhè caüs en occitan (var. còis en lengadocian e guèhus en biarnés) e l'expression basca *gauhuntz o gauhontza, de medisha significacion, a l'origina deu mot gahús -var. gohús -en gascon (gaús en catalan, gabús en lengadocian).
Ta clavar aquesta seria de posts dedicats au mot gahús, que'vs dèishi dab lo grop bigordan de musica rock Papà Gahús. Qu'an lo bon gost de deféner la lengua en cantar en gascon, ua lenga d'avénguer se los quitis gascons s'ac vòlen.
