Illescas, vila gascona en Castelha.

Au demiei deus tèxtes medievaus mei antics on i trobam mentavut lo nom deus Gascons, n'i a un qui ei regular(a)ment ignorat o desbrombat, tant peus gasconistas com peus occitanistas, a maudespieit de la soa antiquitat. La reson que n'ei probable aqueth tèxte qu'ei espanhòu e a la fèita fin hòrt pòc coneishut per aqueth costat deçà-pòrt, e, de fèit, guaire mei per l'aut enlà. Lo tèxte que remonta tà l'an 1154, o sia cent ans après la cançon de Senta Fe. Aqueth tèxte qu'ei important entà l'Istòria deus Gascons pr'amor que testimònia de la prumèra gran andada istòrica de l'immigracion gascona en Espanha. Que's tracta de la carta puebla (equivalent aus fòrs e costumas de per noste) qui lo rei Alfons VII de Leon e Castilha autregè a la vila castelhana d'Illescas. Aquera vila qu'ei situada au bèth centre de la peninsula, a un trentenat de quilomètres de Toledo e de Madrid. Lo rei Alfons que hè clarament d'Illescas ua vila gascona, de poblants e governança gascons. 

"Nullus habeat ibi hereditatem nisi Gascones. Et dono vobis pro foro ut non habeatis alcaldem neque iudicem nisi Gascones”

O sia, mei o mensh: 

"Qu'arrés (degun) non aja ací ua possession, qui non sia pas Gascon. E que vse'n balhi com a fòr entà que non ajatz nat alcade (cònsou màger) e nat jutge qui non sian pas Gascons."

Aquesta frasa en latin medievau, que la cita l'universitari basco José Luis Orella Unzué en son article consacrat a la gasconizacion deu règne de Navarra a l'edat miejana (gasconización medieval occidental del reino de Navarra, in Lurralde : inves. espac. 33 (2010), p. 177-208;  publicat online). Eth medish que la tien de l'universitari navarrés  Fernando González Ollé.

Imne tà las vacas (enfin, tà las tudancas, que de las autas, be nse'n fotem!).

Qu'èri a tornar de corregir la mea ficha deu dia :

En cantabre pasiego, un "sel" qu'èra un cortau embaranat, un sarralh circular, on s'i aplegava lo bestiar entà que i demorèsse per la nueit, a l'empara deus predators.  Uei lo dia, las baranas deus "sels" qu'an desapareishut de la montanha, dab los predators, e deus "sels" non n'i demoran pas sonque las pradas. Lo mot sel qu’ei estat manlhevat peu castelhan, exactament parièr, atau: "el sel".  Totun, qu'aprengoi de l'ex-president de Cantàbria Miguel Ángel Revilla, qu' en son parlar de las vaths de Polaciones ("purriegu"), un "sel" non s'i disè pas exactament atau,  que s’i disè meilèu "seju". Aqueth mot qu'ei - o qu'èra- emplegat tanben en la vath de Cabuérniga (en "cabuérnigu"): "seju", cadut en desús pr'amor los "sejus" no' i serveishen pas  mei, no'i hèn pas mei hrèita pr'amor los predators qu'an deishat la montanha. Qu'emplegan tanben lo mot "aseju". Aqueth darrèr mot, plan viu, qu'estó reconstrusit a partir deu vèrbe asejar (de seju, cf. aselar en castelhan com en pasiego). Que s'emplega exclusivament tà las garias com sinonime de aselaeru, gayineru o sia, en gascon, porèr, garièra (ved. la tèsi doctorau de Francisco García González: el Dialecto Cabuérnigo, Cuestiones de Gramática y Vocabulario, Universidad de Oviedo, 1978, editada en 1988 per la casa editoriau "Cantabria tradicional" de Torrelavega, dab l'ajuda deu govèrn de Cantabria). Lo mot cantabre (occidentau) "seju", castelhanizat en "sejo", qu'ei estat conservat fossilizat en la toponimia oficiau (Puerto de los Sejos), mentre lo son corresponent en cantabre centrau "sel" qu'ei hòrt frequent en la toponimia de Pas-Miera. 

"Se asejan" (deu vèrbe "asejase" en "purriegu" e en "cabuérnigu") o "se aselan" ("aselase", en "pasiegu") que's ditz deus pastors qui tornan tà las cabanas tà s'i abrigar per la nueit, en gascon que disem que s'aplegan. "Aselar (asejar) las gallinas" que vòu diser aplegar las garias (botar-las a l'assela, a l'aplec, a l'empara, laguens lo porèr), lo mot "aselar" qu'a tanben aquera significacion en castelhan. Lo noste mot gascon sela o assela  (aplec, acès), e lo  vèrbe  corresponent selar, asselar (botar a l'assela, a la sela, acessar, endostar), que son possiblament d'origina espanhòla o en tot cas que'n comparteishen l'etimologia dab los mots espanhòus. Non cau pas con·hóner  asselar o selar dab celar (amagar, escóner) com ac hèn los diccionaris nostes !

Anem, aquò que m'a raperat  ua canta cantabra, (jo que'n soi fan de las tonadas cantabras com de las asturanias, e pas sonque en audir-las, jo que las canti tanben).  Quan serèi mei gran e n'agi l'escadença, que harèi estagis de tonadas  en Cantabria e en Asturias , tà i apréner a cantar-las plan com cau.

Vacas tudancas. Aquera varietat qu'ei emblematica de Cantabria, e particular(a)ment de la partida occidentau. Totun, aqueras vacas, de hòrt pòc rendement, non presentan pas mei un interés economic quin que sia. Que produseishen a penas pro de lèit tà's neurir lo vetèth. La raça, incapabla de concurrençar las varietats extrangèras, qu'èra en gran perilh d'extincion. Se neuridors cantabres continuan de se n'aucupar,  n'ei pas entà guanhar sòus, n'ei pas sonque entà empachar la desaparicion d'un element patrimoniau emblematic deu país. Aqueths bovins, com e sòlen estar deishats en libertat per las sèrras, que's hèn utiles en desbrossar la montanha. E que participan a las hèstas ligadas au montanhatge en carrèrpassar (qu'ei la "pasada" en castelhan  o la "pasá" en cantabre). 

Aquera canta, en castelhan colorat de cantabre, que's titola "Ganado tudanco" e que s'a de cantar atau (jo que sagi d'ac har quan soi a préner la docha o quan vau de crompas en çò d'En Leclerc): 

Ya va bajaaaaando eeeeeel gaanaaaado

Del puerto deeeee Palomberaaaaa

De Sejos y Polaciones

Y tambien de Brañoseeraaaaaaaaaa.

Ya van yegaaaaaaaaaando a los yaaaanos (1)  

Por seeenderooos y camberaaaaaaaaaas (2).

Dejando las noches claras

De verano y primaveraaaaaaaa.

Ya va cayendo el hayuco,

La beyota y la aveyanaaaaaaa;

Se va quemando el helecho,

Y el monte pela la ramaaaaaaaa.

 Yegan las ferias de año,

A las que me gusta ir,

Tengo un lote de noviyas,

Que bien se pueden luciiiiiir.

Y las pongo unos piquetes (3) 

Que suenan como un clarín,

A la tasuga(4) un mediano (5)

A la josca (6) un celemíííííín. (7)

Tres eventos en mi tierra

Nunca deben de faltar,

Donde a las vacas tudancas,

Podemos ver desfilaaaaar.

 En  Cabezón la olimpiada,

Y en Carmona la pasá,

Y en Cabuérniga señores

Celebran la campanáááááá.

Yo cantandoooo meee despiido,

Con miii bonitaa toonadaaaaa,

Se la dedico a la gente,

Que tiene vaca' tudancaaaaaas.

En tiempos deee miis abueelos,

Cuantas famiiilias criaroooooon.

Hay que cuidar las costumbres,

Como nos las enseñarooooon.

Arriba gente del norte,

Arriba Cantabria braavaaaaa,

Arriba bravos vaqueros,

Arriba vacas tudaaaancaaaas,

 Arriba bravos vaqueros,

Arriba vaacaaaas tudancaaaaaaaaaaaas!

Notas explicativas
1- Aquiu, y per ll, yeismo obligatòri.
2-  Cambera (cantabre): camin tà carros, caminau.
3- Piquete (cantabre) : esquireta de timbre agut.
4- Tasuga (cantabre) lit. taishoa : vaca tudanca de peu gris cierós, qui tira cap au negre, escur a la basa e clar a las extremitats, com un "tasugu". Tasugu qu'ei lo mot per taishon en cantabre (tejo en castelhan). 
5- mediano: esquira de talha miejana  (deu cantabre midianu, id.).
6-  josca (cantabre): lit. escura, vaca tudanca de color grisa cierosa, quasi negra, de peu un drin mei escur e mei unifòrme que non pas lo de la tasuga. 
7- Celemín: esquirassa de timbre grèu. Qu'ei ua significacion segondària deu mot. Un celemín qu'ei prumèr unha unitat de susfàcia agrària o de volume. A Cabuérniga, qu'ei lo volume corresponent a onze quilogrames e miei de milhòc, haut o baish. 

Bon, adara qu'avetz las paraulas, qui vse'n hèi conéisher la melodia, atau que la poderatz cantar en préner la docha. 

Magnific, non? Cantabrissime! Be, a jo, tonadas com aquestas que m'agradan mei que tot. 

Cars legedors, que vse desiri de bonas hèstas de Nadau e de cap d'an!

A Cadaqués i enlloc més

A Cadaqués, s'espiatz las placas de senhalizacion, que i poderatz constatar glèisa que s'i ditz iglesi, que non esglesia com ac preten lo vòste diccionari occitan-catalan preferit. E se passatz per l’ostau qui hè d'escòla municipau d'educacion primària, que i poderatz léger que s’apèra "es papanell". Aqueth mot, n'ei pas briga utile de'n voler cercar la significacion en un diccionari quin que sia, no'u trobaratz pas en nat. Qu’ei un mot endemic de Cadaqués, ua paraula pròpia de l'idiòma cadaquesenc, simbèu de la revendicacion exprimida per cadaquesencs deu dret a har víver  e a transméter la lor modalitat pròpia deu catalan, a egalitat dab lo catalan principatin.

Ja sabetz lo vòste servidor qu'ei un enamorat deus mots. Adonc, que’m voloi enqueherir de la significacion d’aqueth papanell enigmatic . E tad aquò, qu'aví, tostemps disponibla e sorrisenta, la mia òsta cadaquesenca. La Marta, naturalista apassionada e fotografa de gran talent, qu'ac sabè tot deu massís deu Cap de Creus e qu'èra mei que contenta de poder compartir la soa sciéncia dab jo.  Quan e'u pausèi aquera question deus papanells, que'm va espiar dab un sorríser trufandèr e que'm va arrespóner d’aviada en son idiòma mairau. La Marta qu'èra com la màger partida deus cadaquesencs de soca en n'emplegar  quasi pas jamei  lo son idiòma pròpi per las carrèras, per paur a la reaccion tradicionaument despreciativa o trufandèra deus non-cadaquesencs de soca, qui i son majoritaris a l'estiu. En dehòra de l'ostau, que parlava quasi tostemps lo catalan principatin, sauv dab quauques personas. Totun, a casa, non, non parlava pas sonque en cadaquesenc.  "Mira, es papanells són uns insectes de l’ordre de ses ortòpters. Són insectes alats, amb ses potes de darrera adaptades per al salt, saps? (e dab un movement de la man e deus dits que't hè imaginar un sautaprat a sautar per èrbas). Molts són capaços de volar. Es papanells adults tenen entre, diguessim, tres i tretze centimetros de llargada. Ses cries s’assemblen a ses adults, però no tenen ales. " E jo que'u hèi : "Ah, llagostes, clar ! En catalan, lo mot llagosta non designa  pas sonque las langostas verdadèras mès tanben los sautaprats e criquets e autas "llagostes de camp". E jo de hornir, tà har lo saberut: Nosaltres, hem, nosatros en gascó les diuem "cigalas podanars" o siga cigales podadores. " Alavetz, ce’m hè, magnifica : Ix, nen, com parles tu, què raro! Doncs, no, sa vritat (la vertat): es papanells no son ni llagostes ni cigales, que són …papanells. 
A Cadaqués, que't balhan de "nen" e "nena", quin que sia lo ton atge. Aquò que't suspren a la debuta. E puish que t'i acostumas.

Lo mot cadaquesenc papanell que deriva a l'evidéncia de papallon, fòrma dialectau medievau  deu mot catalan papalló (parpalhòu). La confusion que deu venir de las alas coloradas deus petits criquets volaires deu genre Calliptamus,  hèra comuns per las tèrras caudas e sècas de l'Albèra (En la fòto: Calliptamus  italicus). Quan e's desplegan las alas e s'envòlan, que pòden efectivament estar con·honuts dab parpalhòus.


A Cadaqués, lo cadaquesenc qu'ei en situacion de diglossia per arrapòrt au catalan principatin. Com a conseqüéncia d'ua peticion popular(a) realizada en 1979,  la municipalitat  qu'emplega lo cadaquesenc en concurréncia dab lo principatin tà comunicar e reglamentar. Totun, la causida de la modalitat que depen de la tematica tractada.

Lo cadaquesenc qu'a las desinéncias en -i de la prumèra persona com lo rosselhonés e lo gascon: io me pensi que…, &nbspe qu'a conservat l'article salat (es,  sa deu latin ipse, ipsa etc). En gascon, l'article salat (so/sa) que i ei extint desempuish la fin deu sègle 19 o l'entrada deu sègle 20. Totun, que i ei conservat fossilizat en l'onomastica : Sacasa, Sacòsta, Sarrieu, Socasau, Somolon etc. L'article salat qu'ei quasi extint au Principat, lhevat Cadaqués. Totun, la toponimia principatina que'n testimònia de l'usatge passat. E, plan segur, qu'ei demorat plan viu a las islas balear(a)s. En cadaquesenc, que i a ua lista de cinc cents mots e locucions mei o mensh corrents qui son  desconeishuts o d'accepcion desconeishuda en estandard  principatin. Lo cadaquesenc qu'a evoluït de manèira distinta pr'amor lo vilatge qu'èra isolat de la rèsta de l'Empordan. Non i avè pas nada rota tà arribà'n acerà dinc a la prumèra partida deu  sègle 20, e quitament per la rota tota navèra qui pujava e baishava en tot quiraulejar com e podè a travèrs lo massís,  que calè sheis òras tà percórrer lo trentenat de quilomètres qui asseparàvan Cadaqués de Figueres. La comunicacion de Cadaqués dab la rèsta deu món que's hasè tradicionaument per la mar, que non per la tèrra. Cadaqués qu'èra com ua isla. L'idiòma cadaquesenc que s'exportè per via maritima deu temps de la reconquista, tà las islas balear(a)s e particularment tà Eivissa, on s'i arretròban un hèish de las caracteristicas deu cadaquesenc en catalan locau.


D'associacions de cadaquesencs que lutan tà preservar l'idiòma mairau e assegurà'n la promocion e la transmission a las navèras generacions. Non pòden pas compdar sus l'escòla, los regents non son pas deu borg e no'u saben pas. Mei mau, los petitons que i pòden estar corregits quan emplegan ua locucion plan cadaquesenca, çò qui no'us incita pas a emplegar l'idiòma mairau. Lo cadaquesenc qu'ei un idiòma discret, quasi esconut, e en perilh d'extincion. S'ei enqüèra plan viu, qu'ei  unicament gràcias au militantisme de cadaquesencs qui'u consideran, dab tota l'arrason,  com un patrimòni preciós eretat deus pairans, un senhau d'identitat deu borg,  qui cau preservar e valorizar. Qu'ac vòlen har a maudespieit  de la mala percepcion e deus prejutjats qui ne pòden aver catalans non-cadaquesencs (e, a còps, quauques cadaquesencs tanben).

La galèra shens galerian.

 Tà designar un carreròt estret, unha arrua estreta, lo catalan e l’occitan que comparteishen un mot eretat deu latin qui l’a manlhevat deu grèc: androna. Aqueth mot qu’ei coneishut deus diccionaris gascons (androna, var.  endrona). Totun, la persisténcia de la n intervocalica que’nse suggereish lo mot n’ei pas reaument gascon d'origina. Alavetz, que cau raperar que n’existeishen sinonimes plan gascons qui son la galèra e l’endèra.

A despart d'ua omonimia perfèita, la galèra qui ns'interèssa uei n’a pas arren a véder dab la nau deus galerians.  Lo noste mot gascon qu’ei un derivat afixat  de gau qui designa ua canau artificiau per on s’i hè córrer aiga. Aqueth mot gau que poderé arrepresentar ua fòrma gascona regular(a) deu latin canalis dab la pèrta de la n intervocalica: la gau = la canau e que pòt autanplan derivar, per aferèsi, de agau, deu latin aqualis, i.e. qui contien aiga. La fòrma afixada galèra qu'a prengut lo significat especializat de carreròt estret (ved. Dic. Palay) e, per extension, que pòt designar tanben lo vueit estret qui assepara lo lheit de la paret (ved. Dic. Foix). La fòrma masculina deu mot,  galèr (var. agalèr, güalèr),  que s’a guardadas las significacions generaus de canau estreta, conduita, tudèth,  canèth e, per extension, que designa un passatge estret, un corrider estret, com lo de la galèra (ved. Dic. Palay).

  Jo que’m pensi las galèras que’s disen atau pr’amor aqueths carreròts que i servivan d’autscòps  tà evacuà’n  las aigas cascantas –aigas "usadas" com e solem díser uei lo dia-  deus ostaus qui’us bordavan.  En catalan, l'androna qu’a un sinonime : el canar, e diccionaris catalans que  hèn derivar aqueth mot deu de la planta (canna en latin, canya / caña en catalan e en espanhòu, cana en gascon). Totun la relacion semantica enter lo carreròt e la cana n’ei pas briga evidenta. En realitat, lo mot canar no’s deu pas briga referir a ua plantacion de canas. Que deu meilèu arrepresentar l’exacte equivalent en catalan deu mot gascon canèr qui designa ua canalizacion, particular(a)ment la qui assegura l'evacuacion de las aigas cascantas deus ostaus. Aqueth etimon "cana" deu mot catalan canar e deus mots gascons : canèr, canèth, etc. qu'ei lo deu mot latin canalis (deu quau derivan en gascon canau e possiblament gau). Canalis qu'èra probable a l'origina un adjectiu construsit a partir de cana = tube vueit o cavat, tudèth, canèth, per on e's podè har córrer aiga.  Canalis que volè díser  "de cana", a l'origina, abans de's har substantiu dab la significacion de canau. Com a anecdòta, canalis no's disè pas sonque de la cana (lo tudèth), senon autanplan deu can (l'animau, en latin canis); en latin classic, lo mot  canalis qu'avè las duas significacions: "canau" e  "canin" (v. Dic. Gaffiot).  Uei lo dia, lo « canèr » modèrne qu’ei lo "tout à l’égout" deu francés.  D'autscòps, n’èra pas lo cas, plan segur. Las aigas que s’i evacuavan (o non) com podèvan, a l'airejada, per las galèras. Per aquesta medisha arrason, lo quite mot androna qu’acabè per significar en occitan contemporanèu un bardòc, un canèr qui mia tau mardar (ved. Dic. Mistral). Dongas, tà resumir, qu’èra lo ròtle d’aqueras galèras d'arrecuélher las aigas deus ostaus.

Hens lo son (excellent) recuelh de poèmas satirics  titolat "Las espernicades, fables e gnargues", Alexis Arette, locutor naturau de Lescar  (Biarn), gran coneishedor de la lenga biarnesa, que ns’ensenha qu'a Lescar, la galèra que s’i ditz l'endère (en grafia febusiana) o sia endèra en la grafia d’aqueth blòg. Palay que coneish lo mot, totun  non dab aquera accepcion. Segon Palay, unha endèra qu’ei un plèish de gran hautor. Jo que supausi la basa deu mot, enda o ende, que vien deu mot latin amĭte(m) com los mots espanhòu e catalan andas e andes. La significacion prumèra de ames (genitiu: amĭtis) en latin qu’ei la de pèrja, de barra. Dejà en latin, lo mot que i podèva servir tà designar los barròts d’ua barralha. Per extension, que podem imaginar lo derivat afixat endèra  que podó servir tà designar la quita barralha e puish lo quite plèish qui serveish de barralha. Jo que’m demandi se la significacion  de galèra qu’a lo mot endèra a Lescar n’ac serà pas per assimilacion d’ua fòrma pròpiament gascona d’androna  (*endora ? ). En tot cas, l'endèra a Lescar que i ei sinonime de galèra. Que i pòt designar autanplan lo carreròt com l'espaci enter lheit e paret. 

Un aute gasconisme possible en catalan: arronsar.

Segon lo diccionari de l'Institut d'Estudis Catalans, lo vèrbe arronsar  que significa:

arronsar 

1 1 v. tr. [LC] Disminuir per contracció el volum (d’alguna cosa, especialment del cos o d’algun dels seus membres). Arronsar les cames. Arronsar les espatlles. 
1 2 intr. pron. [LC] El llit era tan curt, que s’havia d’arronsar per dormir. S’estira i s’arronsa. 
1 3  [LC] arronsar les celles Arrufar-les. 
1 4  [LC] arronsar les espatlles Endurar quelcom amb resignació sense fer res per evitar-ho. 
1 5 intr. pron. [LC] arronsar-se d’espatlles Desentendre’s . 
1 6 intr. pron. [LC] Un teixit o cosa similar, encongir-se en ésser mullat. 
2 intr. pron. [LC] Perdre el coratge, la resolució. Semblava decidit a fer-ho, però a la primera dificultat es va arronsar.

L'etimologia d'aqueth mot, atestat en catalan a partir deu sègle 13, qu'ei escura. Coromines que'u relacionava, de manèira hòrt dobtosa, dab l'arabe ar rams qui significa la grimaisha, la monarda. Totun, la relacion semantica enter lo vèrbe catalan e lo mot arabe n'ei pas guaire evidenta, e la proposicion de Coromines que sembla hòrt pòc versemblanta.


Aqueth vèrbe, o un omonime,  qu'existeish en gascon. Qu'ei grafiat arrounssà e arrounçà per Palay, arronsar per Morà (Tot en Gascon) e que significa tirar, gitar.  Pèir Morà no'n prepausa nada etimologia. Jo que pensi lo mot gascon arronsar que poiré estar ua varianta morfologica deu vèrbe ahonsar, o sia  la grafia arronsar que representaré, en fèit,  *arhonsar (arh- que's pronóncia arr- en gascon).  La mutacion tà ar de la a iniciau qui precedeish ua consonanta qu'ei frequenta en gascon, cf. aueitar / argüeitar, aturar / arturar, aténher / arténher etc, etc. O arhonsar que's pòt autanplan estar per arrehonsar, la simplificacion de la protèsi arre -> ar- estant comunament observada en ancian gascon.  La construccion de ahonsar / arronsar que s'assembla evidentament a la de en·honsar. A(r)honsar que deriva de a + fons + ar., possiblament per atraccion antifrasica deu vèrbe arronçar qui significava plegar, aplegar (enqüèra viu en vath d'Aspa).  En gascon contemporanèu, ahonsar qu'ei sinonime de ahonar qui a dus significats: en·honsar e tirar, gitar  (en particular dab ua hona, cf. francés foncer = fondre, de l'oc. fònda qui significa hona), mentre arronsar que non significa sonque tirar, gitar dab la violéncia suggerida per la (faussa) particula prostetica arr-, quitament trucar. En lengadocian deu comtat de Foish, lo mot arronsar que i ei coneishut e qu'a la significacion gascona deu mot (tirar, gitar) (Alibèrt). Mei enlà, en l'airau occidentau deu lengadocian de cap au Carcin e au Roergue, que i trobam lo nòste mot devath la fòrma "ronsar" o "ronçar" (Alibèrt, Mistral). En la nòsta ipotèsi, aqueste mot, qui demora shens explic etimologic,  qu'ei un gasconisme ipercorregit ( de a + fons + ar).  En aranés, lo mot que i a ua significacion completament diferenta, que vòu díser hauçar (o segotir) las espatlas, com en catalan. Sus l'etimologia d'aqueth arronsar aranés e catalan, adara que i tornam.

 Qu'ei  possible lo mot catalan arronsar (var. arrunsar)  que sia un ancian gasconisme, en arrepresentar a + fons+ ar.  Aquera etimologia deu mot gascon  que pòt explicar pro aisidament los significats deu mot en catalan, plan mei aisidament que non la locucion araba ar rams (la grimaisha). Totun, que i demora unha auta possibilitat, hòrt mei probabla, qui harè derivar lo mot catalan arronsar deu francic *hrŭnkja (qui significava plec, arruga) o sia lo vèrbe francic *hrŭnkjan (ahroncilhar o *arroncilhar, plegar, arrugar) , shens aver necessàriament de recórrer a un gasconisme quin que sia. Aqueth medish vèrbe francic *hrŭnkjan qu'ei probablament a l'origina deu vèrbe gascon arronçar (vath d'Aspa) e deu son derivat afixat ahroncilhar o *arroncilhar qui hè pensar a "subercilhar". En gascon, lo mot arronsar ( o arronçar) qu'ei locaument sinonime d'aplegar: arronçar lo bestiar (a Aspa). Aqueth mot francic (se non lo quite mot gascon, per ipercorreccion) qu'ei tanben a l'origina deu vèrbe francés froncer de medisha significacion que lo mot gascon arroncilhar (grafiat arhoncilhar en los dicc. P. N. e TeG). En ancian francés, la fòrma deu vèrbe qu'èra  froncier puish froncir,  en occitan non-gascon fronzir, d'aquiu lo catalan frunzir, l'espanhòu fruncir e lo portugués franzir qui'n derivan tots tres.  Notatz que, segon lo parer deus lingüistas,  la f deus mots de la seria froncier, froncer, froncir  etc n'ei pas etimologica (cf. lo mot deu francés antic ronche = gasc. roncilh, arroncilh) . La question d'ua ipercorreccion de çò qui podèva estar arresentit com vulgarisme gascon qu'ei donc pausada  (cf. en gascon froncilh, fòrma d'*arroncilh). B'ei possible lo mot froncir que podó viéner deu lengadocian pròishe deu gascon (mot tolosan qui viatjè dab lo comèrci deus teishuts lengadocians) de cap au sud (peninsula iberica) e de cap au nòrd entau francés (froncier, froncir, froncer)  e mei enlà dinc a Flandras, l'aute país deus teishuts. "Arroncilh" que's disèva antigament ronze en ancian neerlandés, fronze en concurréncia dab ronze en neerlandés mejan, uei lo dia que s'i ditz frons). La fòrma dab f qu'ei anciana, dejà a la fin deu sègle XI en francés: froncier, possiblament deu gascon arroncejar corregit en froncejar (frounceyà)  mei tard froncir, aqueste darrèr de l'occitan fronzir, froncir, format a partir deu mot fronç (cf. gascon froncilh), ipercorreccion deu mot arronç, derivat postverbau d'arronçar.  


 Tà díser har las cilhas, subercilhar, los catalans que disen "arronsar les celles", exactament  com en francés "froncer les sourcils". Alavetz, en gascon que i degó aver dus mots  "arronsar" d'etimons plan distints. Un qu'ei  *arhonsar, derivat d' ahonsar, construsit a partir de a + fons+ar : ahonar, tirar, gitar. L'aut qu'ei *arronçar o arronsar  (plegar, aplegar)  qui ei probablament la fòrma romanica derivada deu francic *hrŭnkjan, comuna au catalan e au gascon, e conservada atau en gascon d'Aspa. Aqueth mot - o un derivat afixat- qu'ei a l'origina deu mot francés froncer (occitan non-gascon froncir, catalan frunzir, espanhòu fruncir, portugués franzir). En catalan, lo doblon arronsar / frunzir (aqueth manlhevat de l'occitan) que va perméter las especializacions semanticas d'arronsar. Los gascons, eths, qu'encontrèn un problèma plan de lor: lo de l'omonimia enter los dus mots antifrasics "arronsar" e "arronçar". Alavetz, tà evitar la confusion, que's degón inventar lo mot arhoncilhar  (*arroncilhar), per afixacion d'arronçar, qui acacè e remplacè quasi completament la fòrma simpla arronçar (sauv en Aspa), mentre aqueth darrèr mot que i ei demorat intacte en catalan e en aranés dab la grafia  arronsar. La grafia "ahroncilhar"  per  "*arroncilhar ", promavuda per Per Noste, que i dèisha supausar la traça d'ua f etimologica hèita h. Se n'ei plan lo cas,  lo mot catalan qu'ei un gasconisme. Aquò n'ei pas impossible, totun  pòc probable. B'ei mei probable lo romanç pirenenc qu'adoptè lo mot francic conservat shens nada f iniciau, com lo mot ronse en neerlandés ancian.  La grafia restituida mei logica qu'auré d'estar *arronçar peu mot catalan, aranés e biarnés , e *arroncilhar peu mot deu gascon generau. Las  estelas (*) que n'i son sonque tà raperar que, per mei corrèctas que'm poscan semblar, aqueras fòrmas graficas non son pas las admesas e qu'emplegar-la que vse'n haré pèrder punts a l'scrabble.

Compdes

Uei, se compdam a partir de la data de l'estat civiu, qu'èi hèit tres-vints ans, com e disem en gascon :-).
Totun com a gasconofòne, que soi peu torn deus sèt ans, a penas l'atge d'arrason.
Progressar en gascon, qu'ei ua manèira de demorar joenòt, fin finala. La melhor recèpta, probable.

Anem!


Anem, escotem au Xavier Richart a interpretar l'imne valencian La Muixeranga d'Algemesí, en companhia de la Banda Simfònica d'Algemesí. Perqué? Pr'amor que m'agrada la Muixeranga, que soi fan de Xavier Richart qui ei un dolçainer (jogador de dolçaina) de gran talent, qu'èi hèit tres-vints ans uei, e, fin finala, lo mèste en aqueth blòg, que soi jo.

La paur au lop.

Los gascons qu'an paur deu lop  com los catalans "tenen por del llop" e  los francés "ont peur du loup".

La frasa francesa La peur du loup est le problème que s’arrevira de manèira dirècta e simpla en catalan (com en occitan non-gascon): La por del llop és el problema. Totun, la frasa que i demora ambigüa en las duas lengas. En gascon, l’arrevirada qu’ei mei complicada (e mei subtila). Que podem díser, segon çò qui vòu díser la frasa:  La paur AU lop  qu'ei lo problèma o La paur DEU lop qu’ei lo problèma. Totun, aqueras duas frasas non son pas briga intercambiablas,  n’an pas la medisha significacion.  Lo gascon que diferéncia atau la paur au lop (lo lop qu'ei l'objècte de la paur) e la paur deu lop (lo lop qu'ei subjècte de la paur, qu'ei lo lop qui a paur).  Nada ambigüitat aquiu dab las versions gasconas, que no'n cau sonque causir la bona.

Dab lo mot paur (autaments grafiat pòur) precedit d'un article o d'un demonstratiu, lo gascon qu'emplega la preposicion a tà designar l’objècte de la paur : ex. la (o aquera) paur au ridicule no’u harà pas cambiar d’opinion ni quitament carà's: n'a pas jamèi paur deu ridicule.