Peticion e manifèste vists per un agnostic.

L'Express que consacra un article tau deishudar gascon, hens la dralha de l'Institut Biarnés e Gascon (que i soi aderent a l'IBG, shens exclusivitat, que sostieni tanben mei d'ua associacion gascona occitanista). Que i trobam mentavut lo manifèste signat per de lingüistas prestigiós tà la reconeishença deu gascon com a lenga per se, distinta de l'occitan. Hens un movement preveder de reaccion, aquera peticion que provoquè ua auta, signada per quauques 2500 personas, on s'i afirmava l'unitat de l'occitan, gascon inclús. Qu'ei un pòc com ua peticion tà manifestar la veracitat gloriosa de la Senta Trinitat e de l'Immaculada Concepcion contra ua peticion tà manifestar qu'Alà ei gran e que Mohamed ei lo son profèta. Statisticament, a l'escala deu planeta, la dusau que deuré aver mei de signataris que non pas la prumèra. E alavetz? Lo resultat e'vs harà cambiar de religion?

La miaça de demission deu coprinci.

En percorrent lo diari d'Andòrra - e òc,  que m'agrada aquera vielha nacion pirenenca e que m'interèssi   a çò qui s' i debana -, que m'èi trobat aqueth article qui hè referéncia a l' entervista qui lo coprinci Joan-Enric Vives, arquevesque d'Urgèlh, e balhè a Ràdio-Andorra. En aquera entervista, lo brave Vives que i explicava que se, per cas, la lei sus lo maridatge omosexuau, actuaument discutida en Andòrra, èra votada, eth non poderé continuar de n'estar lo cap d'Estat e que seré obligat de renonciar per rasons moraus.

Non soi pas briga especialista deu dret constitucionau andorran e non sèi pas quinas consequéncias la demission d'un deus dus coprincis e poderé aver sus la governança de las vaths.  En tot cas, adara los deputats andorrans que saben quin e's pòden virar las moscas d'un coprinci reaccionari. Aquò, òc, que promet d'estar interessant.

Quíchoa equatorian: Leçon 1

Lo quíchoa equatorian o quíchoa septentrionau qu'ei, com lo nom ac indica,  lo mei septentrionau deu grop quechoan d'idiòmas. Qu'ei parlat en Equator, au sud de Colómbia e au nòrd deu Peró. Que n'existeish un parlar estandardizat dit "quíchoa unificat" (en quíchoa: Shukllachista kichwa) qui serveish de lengua co-oficiau en Equator. Lo quíchoa unificat qu'ei de segur ua lengua aparentada au quéchoa (o quíchoa) peruviano-bolivian, totun que n'ei en generau considerat com a lengua distinta e non pas com a simpla varietat pr'amor de la dificultat d'intercomprehension enter los dus idiòmas. Atau, quan e disem quíchoa unificat, que cau compréner que s'ageish plan deu quíchoa septentrionau e non de l'ensemble quéchoa (o quíchoa) . La terminologia emplegada per la wikipèdia occitana que pòt indusir confusion.Totas las wikipèdias en las lengas indoeuropèas  mei espandidas (anglés, espanhòu, portugués, francés, alemand...) que consideran lo quéchoa com estant ua  "familha de lenguas" , de nombre discutible - dinc a 40 lenguas segon Ethnologue - e de diversitat mei grana que non pas la de las lengas eslavas e a penas mensh grana que la de las lenguas romanicas o la de las lenguas germanicas. N'ei pas lo cas de la wikipèdia occitana qui considera lo quichua-quéchua com a lengua unica, a despieit  deu problèma de la manca d'intercomprehension enter los diferents grops, plan admesa per tots, occitans comprés. Aquera contradiccion que deu estar un simptòma deu sindròme occitan. 
  
Aquiu qu'avetz ua leçon tirada deu metòde Ross de quíchoa. Qu'èi sonque modificada la grafia de l'autora tà respectar la nòrma oficiau. 

1. ¿Allillachu kanki?

2a. Ari, allillami kani.

2b. ¿Kanká?

3. Ñukapish allillami kani. 

4. ¿Allillachu kampah yaya? 

5a. Ari, paypish allillami. 

5b. ¿Kampah yayaká? 

6. Ñuka yayapish allillami.

1.  Vas plan ?

2a.  Òc, que vau plan.

2b. E (qué de) tu?

3. Que vau plan tanben

4. Se va plan lo ton pair ?

5a. Òc, (eth) que va plan tanben.

5b. E (què deu)  ton pair?

6. Lo men pair que va plan tanben.

Vocabulari :

Ñuka : jo, lo men

kan : tu

pay : eth, era

kampah (grafiat autes còps: cambaj):  ton, lo ton

kana: estar, èster

churi: hilh

ushushi ( En Imbabura e en unificat: ushi): hilha

mama : mair, mamair

yaya, taita : pair, papair

kayakama (En Imbabura :  kayakaman) : A doman , a deman

-ká :  “e qué de…”

-pish:  tanben

¿kanká? : e tu?

Exercicis :

Substituir

1. ¿Allillachu kampah yaya? Ari, paypish allillami. <mama; churi; ushushi>

2. ¿Kampah yayaká? Ñuca yayapish allillami. <mama; churi; ushushi>

3. ¿Kampah mamaká? Paypish allillami. <ushushi; churi; yaya>

 Gramatica:

 1-Los sufix -ka e -pish (a Imbabura: -pash)

Que marcan unha enfasi segondària, per exemple hens las frasas 2b e 5b,  -ka qu'ei emplegat tà indicar un cambi de subjècte. Hens las frasas 3, 5a e 6, le sufixe -pish qu'ei emplegat tà marcar lo hèit de que disen la medisha causa a prepaus de cada ua de las personas mentavudas. 

2- L'accent finau de ¿kanká?

Que's refereish a la question originau, atau que remplaça lo vèrbe. ¿kanká? : e tu? 

3-Conjugason deu vèrbe kana (estar, èster)

kani : que soi

kanki (grafia velha: kangui): qu' ès

kan: qu'ei
Quasi tots los vèrbes que's conjugan parièr en quíchua. Quan e saps conjugar un vèrbe, que'us saps conjugar tots o quasi.

Quauques remarcas sus la pronóncia:
Lo quíchoa septentrionau (com lo quéchoa tot e l'aimara) qu'a sonque tres vocaus: a, i e u. Totun, com en quéchoa tot e en aimara, la pronóncia de i que pòt semblar a ua e e la de u a ua o, aquò que depen de l'environament de la vocau.

H (qui remplaça la j de la grafia vielha)  a la fin d"un mot que's pronóncia com ua jota espanhòla: cambah 

h au començament deu mot qu'ei mensh dura, que soa quasi com ua h gascona: hatun. 

ñ que's pronóncia com  nh en gascon

n que's pronóncia velara (ng) quan e's tròba en fin de mot o davant k,  w, m, r, y. `
Que soa m davant p (e b en la grafia velha, p qu'englòba p,b e f  en quíchoa unificat ), que's pronóncia dentau (la n de joen, an...) sequenon. 
Lo digraf ll que pòt préner las duas valors de la j gascona segon los locutors, com en gascon (y e j).
Sh com en gascon, ch com en espanhòu (ch a miei camin enter ts e ch gascons)
L'accentuacion qu'ei de manera regulara sus l'avant-darrèr sillaba. Qu'ei sus la darrèra sillaba tà marcar l'enfasi, alavetz la sillaba accentuada que pòrta un accent. 

Qu'èm lo Món (cantat en quíchua unificat) (la video que'ns rapèra lo quichua n'ei pas un idiòma sonque andin, qu'ei tanben parlat en Amazònia):
 


1 Punlla chayarka, uyanamari kanchi
Pachamamaka shukshina tukunami
 Llakikuna tyanmi, mutsurinami kanchik
Kawsayka tukuyta yalli sumakmi

 2 Ama shuyashun, shukticuna rurachun
Nanaykuna kampak punkuma chayamunga
Tantanakushka animata manchashun
Tukuykuna yachanami kanchik

Còr 1:  Yuyaimi kanchi, pachami kanchi
Sumaklla michashina punchayachishunchik
Alli yuyakunawan, alli ruraykunawan
Tukuylla, kampash, ñukapash, yanaparishun


 3 Shunkumanta, wuyashka kacta yachachun
Wikikuna ama yanka kachun, na paykunallachun
Yanapangapagmi kanchik, tukuy nukanchikpa ushaywan

 Còr 2
Yuyaymi kanchi, pachami kanchi
 Sumaklla michashina punchayachishunchik
 Alli yuyakunawan, alli ruraykunawan
 Tukuylla, kampash, ñukapash yanaparishun

 4 Llakikunawan mana ashtawan ushashpa
Ama kunkaychu ñuka kanwanmi kasha
 kaypy ñuka maky allylla kankapak
Tukuy kashpamy ushashun

 Còrs 3,4,5,6
Yuyaymi kanchi, pachami kanchi
 Sumaklla michashna punchayachishunchik
 Alli yuyakunawan, alli ruraykunawan
 Tukuylla, kampash, ñukapash yanaparishun

Lo doble instrument de Wilson Cruz

Un legedor que'm demandè de qué èra exactament aqueth instrument doble qui lo joen Wilson Cruz e jogava  en acompanhar Alfredo Coca. Qu'ei ua charanga. La charanga, ua invencion deu lutièr bolivian René Gamboa, qu'ei hèita d'ua guitarra e d'un charango qui comparteishen ua soleta caisha, atau lo jogaire que pòt passar de la guitarra au charango durant un trocet, shens cambiar d'instrument.

Que n'avetz un bon exemple dab aqueras pòlcas paraguaianas:

Esquerrèr e charanguista.

Quan èri adolescent, que hasèvi de mandolinista hens un grop de bluegrass miat per  un camarada de classa e gran amic men, Christian Séguret. E puish que’m hiquèi au banjo de 5 còrdas  d’estile clawhammer. E que jogavi de guitarra tanben, com quasi tots los mainatges deu men atge. E puish, plan mei tard, que’m caló abandonar tot aquò, pr’amor ua lesion a un nèrvi (lo cubitau esquèr) que’m va amiar dinc a l’impossibilitat quasi totau de tocar instruments de còrdas. No'm poish pas mei plaçar correctament dus deus quate dits de la man esquèrra sus aqueth espaci de tres dimensions qui ei lo clavièr deus lahuts pr’amor d’ua paralisi leugèra de la man, causada per la lesion ja mentavuda. Alavetz que m'a calut acontentà'm de tocar los instruments de vents, qui lo jòc n’i ei pas sonque de duas dimensions, o quasi. Que m'a calut deishar guitarras e banjos tà hiquà'm a bohar a l’auboès e au sac.

Totun, aquò no’m satis·hè pas tròp. Que'm mancan lo relhèu de l'armonia deu jòc, quan e soi a jogar solet, e la possibilitat de cantar en s'acompanhant. Tocar instruments de la traca deus lahuts que’m manca. Que voi tornar de trobar los mens plàsers d’adolescent, enqüèra que soi a har tres-vint ans. E de solucions, n’i a, a condicion d’acceptar d’ac recomençar tot despuish las prumerias, com s’estosses un shin qui n'aurè pas jamei tocat un instrument de la soa vita. La solucion, tà jo, qu’ei de jogar com un esquerrèr (qui’n soi, en realitat), o sia invertir l’òrdi de las còrdas e lo sens deu jòc. Totun, remplaçar la man esquèrra per la man dreta e emplegar la man esquèrra tau « rasgueo », aquò que't demanda de cambiar d’instument, que s'agisca deu banjo de 5 còrdas com de la guitarra. Que't cau investir hens instruments hèits especiauments taus esquerrèrs. Totun, n’ei pas lo cas dab lo charango, pr'amor, aquiu, lo pontet que i ei perfèitament perpendicular au clavièr. Alavetz, peu charango,  que sufeish d’inversar l’òrdi de las còrdas entà  transformar un instrument normau en un d’esquerrèr shens aver de cambiar arren d'aute. Dongas, qu’èi decidit de’m reeducar las duas mans en aprenent a tocar lo charango a la mòda esquèrra.  Que soi conscient qu’ei un desfís qui’m hèi a jo medish, pr’amor de l’edat avançada deu començaire e de la frustacion de s’i tornar shens absoludament nat profieit de las longas oras de practica de joentut. A maudespièit deu men passat de musician de còrdas, que serèi un començaire vertadèr pr'amor deu cambi foncionau de las duas mans. Non poirèi pas utilizar los circuits neuronaus qui i son ja dedicats aus instruments de còrdas hens lo cervèth despuish lo temps de joenessa. Que me'n calerà crear d'autes, de novo!  Dongas, que i vau, qu’ei plan decidit, dab l’ajuda deu charangista bolivian Antonio Pérez Álvarez,  un maestro de charango qui viu a Orsay en França, que’n sia arremerciat. Que serà l'oportunitat de revindicar e d'assumir totaument la mia condicion d'esquerrèr. En foncion deus progrés realizats, qu'evaluarèi la possibilitat d'exténer l'experiéncia dab autes instruments, banjo de 5-còrdas e guitarra, qui'm calerà alavetz har fabricar especiaument tà l'esquerrèr qui soi. 

L'eretatge deu "Gringo" Gilbert Favre

Qui e's bremba d'aqueth flutista deu grop bolivian "Los Jairas" (aqueth grop emblematic, fondat en 1966,  qu'estó vertadèrament lo fondator deu genre peu monde sencèr),  qui sabè magnifícament har plorar la quena e qu'audeishem en la video qui segueish ?



Qui's bremba deu "Gringo" de los Jairas, lo gran Gilbert Favre? Jo, en tot cas.
Gilbert Favre (1936-1988) qu'èra un musician soís, etnològue de formacion, clarinetista de jazz e quenista. Que's passè ua partida de la vita en Bolivia e en Chile. En Bolivia que fondè dus grops musicaus. Puish,  en las 1970, que se'n tornè definitivament tà víver en Euròpa. La chilena Violeta Parra, de quinze ans mei atjada qu'eth e dab laquau lo musician mantienó ua relacion amorosa complicada, no's remetó pas jamei d'aqueth doble abandon, lo de Chile -Favre que deishè Chile tà installà's au nòrd, en Bolivia, on i passè quauques annadas abans de deishar lo navèth continent- e lo de la quita Violeta:  lo quenista que s'i maridè ua boliviana shens ac gausar díser a l'artista chilena qui èra demorada en Chile.
La separacion qu'inspirè a la Violeta ua de las soas darrèras composicions: "Run run se fue pal norte".

En 1986, acompanhat de musicians francés, Gilbert Favre que hasó un viatge de tornada tà Bolivia dab l'idèa d'i organizar un hestenau de musica boliviana.

Qu'èra l'epòca urosa qui i èra possible de jogar de musica hens un avion...


  A l'arribada a l"aeropòrt de La Paz, que i estó arcuelhut triomfaument per de musicians bolivians qui no'u avèn pas briga desbrombat. Que i reconeishem lo gran mèste deu charango Ernesto Cavour, dab qui Favre joguè hens la formacion Los Jairas e dab qui formè lo trio Domínguez-Favre-Cavour .

 

Suu aqueth sojorn musicau  de G. Favre a La Paz, que trobaratz quauques videos mesas en linha mercès au charanguista breton Jean Vidaillac, de l'associacion "Sagarnaga", qui èra deu viatge (suu youtube, picatz Gilbert Favre).
En la video qui segueish, que'us vedem a jogar hens la Peña Naira, petit centre musicau localizat carrèra Sagárnaga (La Paz) e fondat peu quiti Favre de cap a 1965, apuish représ peu (gran) charanguista Ernesto Cavour, lo son companh de musica de la debuta. Uei lo dia lo centre no'i existeish pas mei.



A la seguida d'aqueth eveniment deu viatge de Favre, qu'estó creada en 1987 l'associacion Sagarnaga qui amassa  musicians de l'Euròpa francofòna jogant de musica boliviana. Aquera associacion qu'organiza talhèrs, cors d'estiu, rencontres, etc., autorn d'aquesta musica.
En 2010, l'amassada qu'avó lòc a La Paz... Un centenat de membres s'i retrobèn, joens en hèra gran part, tà i jogar musica i visitar los país on i vivó Gilbert Favre: Bolivia e Chile.  L'eretage deu mèste quenista qu'ei assegurat. Felip Carcassés, musician setòri d'expression occitana, bolivian de còr e gran quenista davant l'Eternau,  que i èra, que'u poderatz apercéber sus las tres videos qui segueishen.



Que'u podem arregraciar e felicitar a Jean Vidaillac, gran mèste de l'associacion, peu tribalh realizat.

Alban Faust

Alemand peu pair e de neishença, suedés deu costat mairau e de residéncia, Alban Faust qu'ei un musician de tradicion essenciaument oèst-suedesa (comtat de Dalsland) . Qu'ei un fabricant d'instruments renomat : nyckelharpa, sacpipa tradicionau (còrnamusa d'incha simpla com la boha), sacpipa dit "uilleann pipes deu nòrd" (sacpipa de bohet dab tres bordons, inventat peu quiti Alban) e cornamusa de Dalsland (còrnamusa d'incha dobla de la soa invencion). En mestior de còrnamusa suedesa, qu'ei probable un deus mei bons fabricants de tots (tà non pas díser lo melhor) per la qualitat deus sons instruments e sustot per la soa inventivitat. Qu'editè un pialat de CDs, tots excellents, qui's pòden escotar e crompar en linha aquiu.


Aquiu qu'avetz petit documentari qui'u ei consacrat.  Qu'ei en alemand, entaus qui comprenen aquera lenga:





E entaus qui non saben pas l'alemand, que'us demora la musica suedesa. Aquiu, ua polska seguida per ua valsa:





Ua auta polska:




Ua tresau polska (ja v'aví dit que la polska èra la dança emblematica deus suedés?)




E, entà cambiar, ua mazurca:






E, fin finala, un shòtish (escotisha):

La parroqueta d'aurelhas jaunas e la palmèra de cera

La palmèra de cera de Quíndio (Ceroxylon quindiuense)  qu'ei un deus arbos mei grans deu planeta. Los especimèns mei vielhs que pòden arténher seishanta mètres de hautor. Qu'ei ua palmèra de montanha, qui creish ad altituds compresas enter 2000 e 4000 m s.n.m. en los Andes d'Equator e de Colómbia, en ambient umide e fresc, dab ua plaja de temperaturas compresas enter 12 e 19°C entà ua creishença optimau. Aquera espècia qu'ei en gran perilh d'extincion pr'amor de la deforestacion e deu bestiar qui se'n minja los brots. La palmèra de cera que's ditz atau pr'amor de la cera blancosa qui n'arrecobreish l'estipe.



 

 La palmèra de cera qu'abriga ua espècia de parroquet: la parroqueta d'aurelhas jaunas  (Ognorhynchus icterotis, loro orejiamarillo en espanhòu). Aqueth papagaiet andin qu'ei completament dependent deus palmerars de Ceroxylon spp. tau son cicle biologic. Que's sòu passar las nueits apitat sus la palmèra e que's neureish en ne minjant los fruts. Que contribueish a la disseminacion de la planta en dispersant los òs deus fruts. Non nidifica sonque hens cavitats qui's forman hens los estipes deus especimèns morts de Ceroxylon spp. La palmèra vienosse a desaparéisher, que seré tanben probablament  lo cas d' aqueth parroquet. L'ausèth que i ei dejà extint en Equator, victima de la caça, de la captura e de la rarefaccion deus palmerars. Urosament, qu'ei protegit en Colómbia, com la quita palmèra de cera, declarada arbo nacionau de Colómbia per efèit de lei. Que i conviven en resèrvas adaptadas tà la proteccion de las duas espècias, l'animau e la vegetau.

 












La municipalitat de Roncesvalle, hens lo department colombian de Tolima, qui n'i compda ua d'aqueras resèrvas, que s'ei implicada hens la valorizacion de l'ausèth non solament com objècte de proteccion, mès tanben com pretèxte e prètz-hèit tà en·hortir los ligams socioculturaus en çò deus membres de la comunautat e com tèma d'educacion e de sensibilizacion taus escolans e taus poblants . Qu'organiza un hestenau dedicat a l'ausèth dab danças, passacarrièras etc.