Quíchoa equatorian: Leçon 1

Lo quíchoa equatorian o quíchoa septentrionau qu'ei, com lo nom ac indica,  lo mei septentrionau deu grop quechoan d'idiòmas. Qu'ei parlat en Equator, au sud de Colómbia e au nòrd deu Peró. Que n'existeish un parlar estandardizat dit "quíchoa unificat" (en quíchoa: Shukllachista kichwa) qui serveish de lengua co-oficiau en Equator. Lo quíchoa unificat qu'ei de segur ua lengua aparentada au quéchoa (o quíchoa) peruviano-bolivian, totun que n'ei en generau considerat com a lengua distinta e non pas com a simpla varietat pr'amor de la dificultat d'intercomprehension enter los dus idiòmas. Atau, quan e disem quíchoa unificat, que cau compréner que s'ageish plan deu quíchoa septentrionau e non de l'ensemble quéchoa (o quíchoa) . La terminologia emplegada per la wikipèdia occitana que pòt indusir confusion.Totas las wikipèdias en las lengas indoeuropèas  mei espandidas (anglés, espanhòu, portugués, francés, alemand...) que consideran lo quéchoa com estant ua  "familha de lenguas" , de nombre discutible - dinc a 40 lenguas segon Ethnologue - e de diversitat mei grana que non pas la de las lengas eslavas e a penas mensh grana que la de las lenguas romanicas o la de las lenguas germanicas. N'ei pas lo cas de la wikipèdia occitana qui considera lo quichua-quéchua com a lengua unica, a despieit  deu problèma de la manca d'intercomprehension enter los diferents grops, plan admesa per tots, occitans comprés. Aquera contradiccion que deu estar un simptòma deu sindròme occitan. 
  
Aquiu qu'avetz ua leçon tirada deu metòde Ross de quíchoa. Qu'èi sonque modificada la grafia de l'autora tà respectar la nòrma oficiau. 

1. ¿Allillachu kanki?

2a. Ari, allillami kani.

2b. ¿Kanká?

3. Ñukapish allillami kani. 

4. ¿Allillachu kampah yaya? 

5a. Ari, paypish allillami. 

5b. ¿Kampah yayaká? 

6. Ñuka yayapish allillami.

1.  Vas plan ?

2a.  Òc, que vau plan.

2b. E (qué de) tu?

3. Que vau plan tanben

4. Se va plan lo ton pair ?

5a. Òc, (eth) que va plan tanben.

5b. E (què deu)  ton pair?

6. Lo men pair que va plan tanben.

Vocabulari :

Ñuka : jo, lo men

kan : tu

pay : eth, era

kampah (grafiat autes còps: cambaj):  ton, lo ton

kana: estar, èster

churi: hilh

ushushi ( En Imbabura e en unificat: ushi): hilha

mama : mair, mamair

yaya, taita : pair, papair

kayakama (En Imbabura :  kayakaman) : A doman , a deman

-ká :  “e qué de…”

-pish:  tanben

¿kanká? : e tu?

Exercicis :

Substituir

1. ¿Allillachu kampah yaya? Ari, paypish allillami. <mama; churi; ushushi>

2. ¿Kampah yayaká? Ñuca yayapish allillami. <mama; churi; ushushi>

3. ¿Kampah mamaká? Paypish allillami. <ushushi; churi; yaya>

 Gramatica:

 1-Los sufix -ka e -pish (a Imbabura: -pash)

Que marcan unha enfasi segondària, per exemple hens las frasas 2b e 5b,  -ka qu'ei emplegat tà indicar un cambi de subjècte. Hens las frasas 3, 5a e 6, le sufixe -pish qu'ei emplegat tà marcar lo hèit de que disen la medisha causa a prepaus de cada ua de las personas mentavudas. 

2- L'accent finau de ¿kanká?

Que's refereish a la question originau, atau que remplaça lo vèrbe. ¿kanká? : e tu? 

3-Conjugason deu vèrbe kana (estar, èster)

kani : que soi

kanki (grafia velha: kangui): qu' ès

kan: qu'ei
Quasi tots los vèrbes que's conjugan parièr en quíchua. Quan e saps conjugar un vèrbe, que'us saps conjugar tots o quasi.

Quauques remarcas sus la pronóncia:
Lo quíchoa septentrionau (com lo quéchoa tot e l'aimara) qu'a sonque tres vocaus: a, i e u. Totun, com en quéchoa tot e en aimara, la pronóncia de i que pòt semblar a ua e e la de u a ua o, aquò que depen de l'environament de la vocau.

H (qui remplaça la j de la grafia vielha)  a la fin d"un mot que's pronóncia com ua jota espanhòla: cambah 

h au començament deu mot qu'ei mensh dura, que soa quasi com ua h gascona: hatun. 

ñ que's pronóncia com  nh en gascon

n que's pronóncia velara (ng) quan e's tròba en fin de mot o davant k,  w, m, r, y. `
Que soa m davant p (e b en la grafia velha, p qu'englòba p,b e f  en quíchoa unificat ), que's pronóncia dentau (la n de joen, an...) sequenon. 
Lo digraf ll que pòt préner las duas valors de la j gascona segon los locutors, com en gascon (y e j).
Sh com en gascon, ch com en espanhòu (ch a miei camin enter ts e ch gascons)
L'accentuacion qu'ei de manera regulara sus l'avant-darrèr sillaba. Qu'ei sus la darrèra sillaba tà marcar l'enfasi, alavetz la sillaba accentuada que pòrta un accent. 

Qu'èm lo Món (cantat en quíchua unificat) (la video que'ns rapèra lo quichua n'ei pas un idiòma sonque andin, qu'ei tanben parlat en Amazònia):
 


1 Punlla chayarka, uyanamari kanchi
Pachamamaka shukshina tukunami
 Llakikuna tyanmi, mutsurinami kanchik
Kawsayka tukuyta yalli sumakmi

 2 Ama shuyashun, shukticuna rurachun
Nanaykuna kampak punkuma chayamunga
Tantanakushka animata manchashun
Tukuykuna yachanami kanchik

Còr 1:  Yuyaimi kanchi, pachami kanchi
Sumaklla michashina punchayachishunchik
Alli yuyakunawan, alli ruraykunawan
Tukuylla, kampash, ñukapash, yanaparishun


 3 Shunkumanta, wuyashka kacta yachachun
Wikikuna ama yanka kachun, na paykunallachun
Yanapangapagmi kanchik, tukuy nukanchikpa ushaywan

 Còr 2
Yuyaymi kanchi, pachami kanchi
 Sumaklla michashina punchayachishunchik
 Alli yuyakunawan, alli ruraykunawan
 Tukuylla, kampash, ñukapash yanaparishun

 4 Llakikunawan mana ashtawan ushashpa
Ama kunkaychu ñuka kanwanmi kasha
 kaypy ñuka maky allylla kankapak
Tukuy kashpamy ushashun

 Còrs 3,4,5,6
Yuyaymi kanchi, pachami kanchi
 Sumaklla michashna punchayachishunchik
 Alli yuyakunawan, alli ruraykunawan
 Tukuylla, kampash, ñukapash yanaparishun