De fòrum tà horucar en passant per fòr e horuc e dinc a foraco / buraco

Uei que'm soi volut interessar a un aute mot gasconissime: horucar. Ja qu'aqueth vèrbe e sia hòrt corrent en gascon,  lo diccionari de Mistral que l'ignora completament.

Los significats de horucar (var. hurucar, horugar) que son :

1- cavar (cat. practicar un buit, cavar, excavar)
2-  horrolhar, hodilhar, hurgar, har lo hurt, cercotejar (cat. forfollejar, furgar, remenar, escorcollar) .
Horucar peu cabinet = hurgar per l'armari  (tà cercar quauquarren).
3- (fig.) pechicar, tarritar, brutar, tahurquejar, tiscar, cercar bregas (cat. amoïnar, xeringar, empipar, cercar bregues): Qu'ei tostemps a horucar: qu'ei tostemps a pechicar, a cercar bregas  (a emmerdar, qué).

Lo vèrbe horucar qu'ei construsit a partir d'un substantiu m. horuc qui significa:
1- trauc, recanton escur. Au figurat: deute esconut (Lespy).
2- utis tà cavar, tà horucar.

Lo mot qu'existeish en catalan jos la fòrma foruca qui designa un tipe d'espluga (cf. Alcover-Moll).

L'etimologia de horuc que's deu assemblar a la de horat (de fŏrātus, participi passat deu vèrbe fŏro).  Foratus- / horat qu'apareish com  un "faus" substantiu, qu'ei a díser un substantiu reconstrusit a partir d'ua fòrma verbau de  fŏro (gasc. horadar). Lo substantiu vertadèr que sembla estar estat fŏrum (var.  fŏrus ) qui va balhar en gascon lo mot fòrum (de discussion) e lo mot fòr (los fòrs e costumas de Bearn...). En catalan, fòr que s'i ditz fur, de comparar dab lo portugués furo e lo castelhan hura qui significan trauc, horat. En gascon ancian, fòr que s'i escrivèva for, fuer, feur e fur (cf. lo glossari de Luchaire). La grafia biarnesa foo que'ns senhala que la r finau non èra sensibla. Lo mot prononciat fòrr qu'ei un gallicisme. Lo mot pròpiament gascon qu'auré d'estar hur /hy/ segon Yan Lafitte, dab arguments deus bons.
ns.

 Qu'ei probable lo noste horuc que vienga de *forucus, derivat afixat de fŏro  (qui pòt sia viéner de fŏrum o de fŏrus. La formacion de horuc qu'apareish similara a la d'ua seria de mots gascons com peruc (de pèth; lat. pellis),  peluc (de pèl, pèu; lat. pilius), trabuc (de trava), entrabuc (entrava). L'afixe qu'ei -uc(u), -uca, que l'arretrobam en aqueste mot deu catalan occidentau pirenenc: foruca (còva). Que's pot tractar de l'afixe romanic -uc(u), uca, enqüèra hòrt viu en espanhòu regionau on i a ua valor diminutiva e afectiva, com hens lo mot  "tierruca" deus Cantabres de uei lo dia.  En occitano-roman, aqueste medish afixe o un afixe omonime que's hè servir  entà derivar  adjectifs tanben com  "astruc", "pauruc", "pesuc" etc. Qu'èra autanplan lo cas en latin ("caducus" de cadeo, tomber). En gascon, aquestes dus afixes que's pòden con·hóner enter si: la fòrma femenina de pesuc que's pòt har en pesuca en plaça de pesuga cf. Palay.
 
Los nòstes mots foruc e foruca qu'an prengut la significacion de trauc,  d'espluga.  De horuc que se'n va derivar lo vèrbe horucar, horugar, qui va estar con·honut  semanticament dab hurgar pr'amor de la similitud fonetica enter los dus vèrbes.  Aquera confusion semantica que va balhar lo dusau significat de horuc: lo de l'utís tà hurgar, tà horucar.

Aparentament, lo mot *forucus n'ei pas arrepresentat en espanhòu, sonque se horaco (sinonime de horado, gasc.  horat, trauc) ne derive. En gascon, lo mot latin eruca que balhè lo mot arruca en gascon de l'arribèra, totun lo mot qu'ei vadut arraca a la montanha. De la medisha manèira, que podem imaginar ua evolucion foruco->foraco,  sostienuda per la fonetica deu son sinonime forato o forado (horat, trauc). Deu mot foraco que derivan l'espanhòu horaco (trauc) e probablament  tanben lo son sinonime ispanoportugués, l'enigmatic buraco (qui significa trauc e espluga).  La formacion de buraco qu's pòt explicar per derivacion de horaco, o horaco -> o boraco -> buraco, la consonanta iniciau jogant lo ròtle de copar l'iat creat per l'amudiment de la h castelhana. Que podem notar la c intervocalica qu'ei conservada intacta hens horaco e buraco, un trèt caracteristic deu romanç pirenenc. De horaco que vien lo vèrbe espanhòu horacar (sin. de horadar, id. gasc.). Per contra,  buraco non formè nat vèrbe. Lo portugués qu'a furar, vèrbe qui devè existir en espanhòu d'autes còps (*horar). Lo cantabre qu'a enqüèra  jorau  =  cast. horadado ( cf. lo diccionario castellano-cántabro de Marco A. Roble Bárcena publicat per l'A.D.I. C.). Qu'ei probable qu'estó lo doble sens de "horado" (s.m. : horat e v. p.p.: horadat)  qui va indusir la reconstruccion de "horadar" en espanhòu e en las autas lengas vesias. En portugués, furadar qu'a un sens mei especializat que furar, respectivament taraverar e horadar.  Atau, las duas formas que i pòden coexistir en portugués, mentre, en gascon, horar que i suberviu a gran pena, e pas sonque hòrt locaument, victima de la soa omofonia dab l'aute vèrbe horar (< fullare).


En occitan non gascon,  forugar non significa pas briga  hurgar ni cavar com en gascon, sonque "s'agiter"  (sic) segon Alibèrt. Sauv error de part mea, lo mot n'ei pas hens Mistral. Que supausi aqueth significat  estranh que vien deu horucar ( = hurgar) tà activar las eslamas d'un huec. En tot cas, que  representa un gasconisme mau comprés.

Lo significat de horucar que pòt autanplan estar  intellectuau. Lo detective que  horuca en la vita privada d'un suspècte tà elucidar ua enigma: que pausa questions, interroga testimònis e documents etc. A jo que m'agradan los mots e que m'a calut horucar per las pajas de diccionaris tà sajar de compréner d'on èra podut sortir, aqueth. Qu'espèri lo resultat que vs'a interessat!

N.B. EDITS
Edit 1-  Pèir Morà que m'avisa deu mot landés (Marensin e Lana Gran)  horcurar, sinonime de horucar.  Lo mot que'm sembla estar ua deformacion de horucar o deu son variant horrucar (medish significat) per atraccion de horc, horca. Com m'ac escriu lo Pèir: "Sembla ací derivat de la familha horc, horca, e ahortís l'imatge de l'accion : sorguilhar dab ua horca." Que'm brembi d'aver rencontrat aqueth mot horcurar hens lo diccionari de gascon landés de l'abat Foix.  Per contra, lo mot horuc que i ei absent, possiblament acaçat deu lexic landés per la confusion dab horc. O serà lo noste praube abat qui l'aurà oblidat de la soa lista.

Edit 2- Octavià Alexandre que m'avisa l'equivalent aragonés de  horucar qu'ei foricar, çò qui supausa un forico equivalent de horuc. Lo mot qu'ei efectivament atestat en aragonés com foricón (trauc, espluga). La mutacion de u cap a i que i podó estar estada facilitada per dus factors: l'influéncia de la prononciacion gascona de  horucar, dab la  u /y/ adaptada en i en aragonés, e  l'existéncia d'un sufixe diminutiu afectiu -ico, d'emplec hèra corrent en Aragon, e dab loquau l'autre sufixe degó estar con.honut de manèira inconscienta. D'aquí lo sufixe -ón de foricón, augmentatiu, aqueth. Un sinonime de foricón en aragonés qu'ei foricacho, de formacion similara dab un aute sufixe augmentatiu -acho.

Conegude cause sie

Au demiei de las borridas e arreborridas occitanistas qui podem léger regularament,  n’i a ua qui m’irrita particularament : l’afirmacion que los gascons medievaus n’escrivèvan pas en gascon senon en « occitan comun». N’ei de segur pas briga vertat, en dehòra deu genre poetic trobadorenc occitan, on s'i èran hicats quauques gascons com d'autes, catalans, aragonés o nòrd-italians. 

En seguint, que trobaratz quauques exemples de tèxtes medievaus escriuts en lenga gascona. Que n’i a un heish d’autes  qui podetz consultar per l'internet,  mercés a un gasconista  (au sens qui l'enteni: academic, que non ideologic) american, lo professor Thomas Field de l'Universitat de Maryland (USA), qui n'i a hicat mei de 310 e qui continua de'n penjar. Que'n sia arregraciat! 


Que cau tanben arremerciar los bascos, en particular au professor Ricardo Cierbide de l'Universitat de Vitòria-Gasteiz, qui an publicat on line tèxtes en gascon de Sent Sebastian e de Baisha Navarra. Que i trobaratz tèxtes deus interessantissimes, qui cau léger, en particular ua letra redigida en gascon blos peu senescau de Bigòrra e capitani de Lorda, Johan de Bearn. Qu'ei adreçada au rei de Navarra, tanben comte d'Evreus /Evreux, Carles  II dit lo Mau o lo Marrit peus francés. Perfèitament bilingüe (francofòne e ispanofòne) qu'èra, aqueth rei. La lenga administrativa emplegada peu rei Carles II qu'èra lo navarrés (lenga iberoromanica de Navarra) qui, a l'epòca, s'assemblava dejà hèra au castelhan, lhevada l'f iniciau tostemps conservada. Totun, la lenga administrativa en vigor hens la partida nòrd deu reiaume de Carles II, la Baisha Navarra, qu'èra lo gascon. La lenga d'aquesta letra que m'interèssa particularament pr'amor n'ei pas de gascon juridic, per un còp, senon ua lenga de quasí tot dia (totun dab l'estile requesit quan t'adreças a un rei). Lhèu que i tornaram mei tard.

Lo prumèr tèxte de la mea lista que remonta a la dusau mieitat deu sègle 12. Que l'èi causit pr'amor qu’ei redigit per un personatge prestigiós : En Ricard, duc d’Aquitània, hilh deu rei Enric II d’Anglatèrra e d’Eleanòr d’Aquitània. Que s’ageish dongas deu futur rei Ricard prumèr d’Anglatèrra, dit Còr de Leon, neishut en 1157 e mort en 1199. La lenga en laquau ei redigida aquera letra qu’ei de gascon maritime (lo gascon dit "néguer"). Que i podem notar en particular  la forma maritima de l’article definit femenin le , que non la. Que i trobam tanben quauques "baionesismes" com, per exemple,  la forma ciptadan per ciutadan. Notaratz que l’a atòna finau, aquiu, que i èra plan arrepresentada per ua e, en conformitat dab la pronóncia deu gascon occidentau. Aquera grafia de l'a atòna n’èra pas limitada aus tèxtes en gascon maritime, qu’èra pro generau en gascon occidentau e quitament centrau, com ac vederam mei luenh. La j que i ei notada per ua y o ua i, tostemps en conformitat dab la pronóncia gascona. La grafia dou deu mot deu (las duas grafias coexisteishen en aqueth medish tèxte) n’ei pas briga ua grafia afrancesada. Que la tornam trobar hens d’autes tèxtes en gascon de l'epòca, com lo deus archius municipaus de Sent Sebastian (Guipuscoa) (1304), los deus archius generaus de Navarra (Pampalona, Navarra) (1385-sqq) e lo de Moliets (1289) qu’amuisham ací-devath. Que supausi que d'aqueth temps,  aqueth mot que's devè prononciar /dœw/ en maritime.

 En tot cas, lo men prumèr tèxte, aquiu que l'avetz:

CONEGUDE cause sie a todz aquetz qui son ni qui seran que io R. Filh d’Enric rey d’Anglaterre, comte de Peytau e duc de Guiayne, ey dat e autreyat aus nos amatz ciptadans de Baione costumes e dretz per tustems, los quaus W. comte de Peytau, present Ramon de Martre abesque de Baione, autreia a lor quent (n. b. quan) Baione comensa a hedificar. So es assaber : Que todz hom (totòm) qui es bincut (n.b. vingut, p.p. de vier) a Baione e y biera per estar, sauie que nos l’avem autreiat tote le frenquesse en terre, en mar, e en bosc, e en anes, quant poir anar e tornar per un die. E despuis que an e die aura continuat, saub que qui aqui aura terre, que soubie cascun an los diers que deura au seinhor de le terre. E dous tribails e clams qui aqui se feran, se hom s’en clame au seinhor o a son vicari, aquet qui aura feite le injurie que paguera VI. ss. E se augun estan en Baione s'en volera issir e anar estar en aut log, que aie poder de bener so qu'a, se bener bou. E tods hom qui mei senescaut es, quou deu tier guidat per tote ma terre e outre tant cum pusque. E se per aventure auguns hom fei tort au mei senescaut o ad augun mey .... hom, dou tort prener dret e a beniarlo, quou seguiran tut ; e totz hom qui seguir nou bolera, et paguera sieys ss.E.si-I senescaut, prese le pecunie e hom que no l’age (feit) augun tort a luy ny aus sons, vou anar en augun loc, nou segu (ira lo) poble. E ey establit que totz antz me don hom hun marc d’argent .... per so que hom los demandaue (de) le baleye ; e de cascune nau (que es de le biele de Baione. II.ss. en cascun torn. Autressi ey autreyat aus homis (de Baione que porten por tot ont se boleran) lors pesqueyries chetz costume, si ab homis estrainhs (no) hauen compagnie ; e si ab homis estrainhs hauen compagnie, que pagueran le costume cum avant part. Los eys mes autreyat que lo senescaut qui aqui sera, los fase segrement de thier aquestes costumes. Testimonis son desso : En Fortaner, abesque de Bayonne, en W. Arn. abesque Dacxs, en W. Maino, en ....."

Lo tèxte qui sèc que data de 1289 e que vien de las Lanas (mei precisament de Moliets, en Marensin), alavetz en territòri anglés. La lenga qu'ei enqüèra de gascon maritime. 
Notatz tres occuréncias de l'article le en lòc de la: les nostres maisons,  le queuseyre (la caucèira) e le costume (la costuma). L'article femenin le qu'ei ua  marca deu gascon maritime. 

Conegude cause sie a toz acidz (n.b. aquiths = aqueths) qui la present lettre veiran ... que nos fray Helies Amaniu caperan comendador de la mayson dou Temple de Bordeu de Jherusalem et de totes les autres maysons de Guascoyne qui son dou Temple, per nostre agradable ... e de la nostre voluntat, per nos et per nostres successors hauem affiuat a Guiraut de la Perade e assos [hers] e a son ordeinh tot lo casau que lodit Guiraut tie à le Queuseyre (caucèira = horn de caucear)  deu Temple e tot l'autre terre de Massanges deu Temple qui mau deudit casau, in tau maneyre que lo dit Guiraut e sons hers et son ordeinh qui lo dit casau ni la dicte terre ab sas aperthienses tieran ni possediran nos deuen dar e pagar de fiu ii ss. de Morlas et 1a garie, pagadeys lo dit fiu totes sen Martins, an per an, à la nostre mayson deu Temple de Moleiz.

Es assaber que lodit Guiraut e sos hers han pres ladite terre hen fiu, au for e a le costume de Marencin; e nos dit fray Helies avenz promes e autreyat audit Guiraut e a sos hers e a son ordeinh per nos et per nostres successors, qui seran per temps, que nos lo thieram la dite terre bone e ferme e estable inperdurablemens, lodit / Guraut e sons hers pagan lodit fiu, cum subdic es.

Tesmons son de queste cause: En Domenjon de l'Esbay, caperan in aquest temps de Moliez; Domenjon dou Traut; Vidau dou Pin trapenadant [?] d'Ax; Laurens de Cauroyre, regnant Hadoard, rey d'Angleterre, A. de Viele, abesque d'Ax.

In testimoniatge de vertat nos dit fray Helies hauem dade audit Guiraut e à sos hers la presente lettre sagerade deu nostre saget.

Dade à Moliez, lo dilus prosiman dauant l'annunciation beate Virginis Marie, anno domini Mo CCo octoagesimo nono.

Lo tresau tèxte que vien de la Gasconha centrau, en Astarac, guaire luenh d’Aush (en territòri francés). Que remonta a 1259. Notatz l'escriba qu' emplega los occitanismes non gascons fraires e paires tà designar monges, en concurréncia dab lo mot pròpiament gascon frai. Aquò qu'explica lo doblon fraile / fray qui trobam en espanhòu, on lo mot fray i ei pres, a tort, per ua abreviacion de fraile. Lo mot espanhòu fraile que provien probablament d'ua adaptacion deu gasconisme fray prengut com a substantiu, lhèu influenciat per fraire.  En efèit,  la terminason -ay d'un substantiu com fray que soa mei qu'inadaptat  en espanhòu qui a besonh d'i hornir, com a minimum, ua e de sosten. Atau, fray, plur frayES > frailes >fraile. De la medisha manèira, los anglés qu'an lo mot friar (monge d'un òrdi mendicant), qui, hòrt probablament, deriva deu mot gascon fray, que non deu normando-francés (frère) contràriament a çò qui solem léger.


La partida en latin a la fin deu tèxte que'nse rebremba Aush qu'èra la sed d'un arquevescat deu quau non depenèvan shens los avescats gascons, senon los de l'ex règne de Navarra (nòrd e sud, Pampalona inclusa) tanben. Aqueth eretatge de la "Vasconia" antiga que durè dinc au sègle 21 (2002). 

Conegude cause sie alz presens e als venedors que io Bernard Daubian e ma sor na Alazetz et Gualard, file de la dite Alazetz, donam, autreiam, confirmam totes las terres on queus frais de Sancte Marie de Berdonis tenon en quauque arazon d'en Rotbaut de Sent Xristau deuant lo Gerz e darre lo territori en la onor de Sent Xristau. En sobre tot aizo jo Bernard sobre dit Daubian e ma sor sobredite Alazetz, e sa file sobredite Gualard donam, lauzam e autreiam e confermam e definim toz los dons e las terras quen Espan Daubian nostre paire de a Deu e a Sencte Marie e la maison de Berdones deuant Gerz e darre en la onor de Sent Xristau. Mes ia que B. dit Daubian e ladite ma sor Alazetz e ladite Galard donam e autreiam e confermam e defenim a bona fee tots los dretz que nos i auem ni aueri deuem ni demanar i podem per nulle arazon en las sobre dites terras. Tot aizo cum es sobredit autreiam nos sobre ditz donadors per nos e peus nostres presenz e venedors, e plus quen B. dit Daubian es recebud per fraire per vestir quan a lui plazera en la maison de Berdones e ladite Alazetz es recebude per seror in las causes esperitaus e que a sepulture en la maison de Berdones. De questes causes sobre dites son testimonis : frai Guillems, abad de Pairiac, frai P. de Cortade, prior Berdonarum, frai V. de Ponzan, cellarer maior, frai J. de Seviag, frai A. Guillems de Las, frai A. W. de Laroche, frai Bertran de Laroche, frai Od de Sent Roman, monachi, frai S., granger Desparzag, P. Graas, R. de Laporte, ciutadanz Dauxs, Ramundus Sancii Molier, publicus scriptor civitatis auxitane qui hanc cartam scripsit. Nos frater Willelmus dictus abbas parianer presentibus litteris sigillum nostrum duximus apponendum. Datum apud Auxim in vigilia Sancti Andree, anno Domini MCCL primo, regnante Ludovico rege Francorum, domino Ispano existente archiepiscopo auxitano. E plus que io B. dit Daubian iure sobre sans evangelis que tiere e conservare a bona fee totes aquestes causes sobredites.

Enfin, qu’avetz un quatau texton, ua letra deu comte de Bigòrra (sègle XIII, domèni francés). Acerà, l’a atòna finau que soa intermediària enter /a/ e /œ/,   un pòc com l’a atòna deu catalan orientau. Totun, en gascon de Bigòrra, l'a atòna finau que's diferéncia foneticament de l'e atòna finau qui trobam, per exemple, hens lo mot home (gasc. occ. hòmi, uei lo dia grafiat òmi).  Tà representar aquesta a atòna finau, l'escriba que trantalha enter emplegar ua e, a la manèira deu gascon occidentau, e ua a,  a la manèira deu gascon orientau e de l'occitan non gascon. La scripta biarnesa de l'epòca qu'emplega de la medisha manèira indiferentament aquestas duas letras a e e: ex. maneyre o maneyra. 

Notatz lo genre deu mot « beziau « (la vesiau = la comunautat) e sustot lo de Nadau (totas Nadaus). Nadau qu’èra femenin en gascon (com Noël en francés d'autescòps).

Conegude cause sie a totz aquetz qui aquestas letras bezeran ni audiran que la beziau de Lezignat es franca deu castet de Lorde per totz temps a secula seculorum e dan .V. solis de franquetat a totas Nadaus au castet de Lorde : aquetz V. s. que deuen ester pagatz au die de Nadau e.l senhor deu castet de Lorde que los deu amparar a son [poder] e [...]de [...] de [...]e deu da[r] totz [ans] XII per ces en tote sa bite e lo senhor de [Lorde los deu amparar] a son poder de totz homes e garde [de mau].

Com vse'n podetz avisar, lo gascon medievau que s'escrivèva perfèitament,  autan plan com l'occitan non gascon, tant hens la partida francesa de Gasconha com hens l'anglesa e l'espanhòla (règne de Navarra) e aquò de manèira arrasonablament unificada, fin finala.  

Chanc, chanca, chancar, chancaire...

Un mot gasconissim(e) qu'ei chanca. Aqueth mot emblematic de las Lanas qu'ei desconegut en occitan non gascon mentre lo gascon que'u comparteish dab lo catalan (xanca; var. xanga) e dab l'espanhòu (zanco), tots tres dab lo medish significat d'escassa. L'etimologia d'aqueth mot qu'ei discutida. Coromines que'u hasè derivar deu latin zanca o tzanga (cf. lo  Gaffiot) qui designava ua sòrta de bòta de cuer tipica deus guerrèrs parts. Lo mot latin qu'ei de segur un manlhèu. En farsi ancian (lenga pèrsa),  zanga que volèva díser cama segon lo DLE. Lo mot qu'ei indoeuropèu, que l'arretrobam hens las lengas germanicas: baish alemand Schanke (cama), alemand e neerlandés Schenkel (cama, cueisha),  anglés modèrne shank (cama, partida inferiora de la cama, lo mot que vien de l'anglés mejan shanke), norvegian skank etc.


De fèit, en espanhòu, lo mot zanca que designa la partida mei longa, inferiora, de las patas deus ausèths.

En portugués, um chanca que designa "um  pé grande" (un pè gran). Que designa tanben ua sòrta de cauçadura rustica e que pòt voler designar ua cama d'òmi, particularament ua cama longa e prima. Locaument (Tras-os-montes) que i trobam lo mot sanca, variant  dialectau de chanca, qui significa cama.


Segon lo lingüista basco Txomin Peillen, zango, var. zanko, zankho que significa cama en basco, lo mot corresponent en viscaïn qu'ei zanka, txanka. Unh aute mot basco tà diser "cama" e qui a acaçat en mei d'un dialècte basco la fòrma zanko, qu'ei anka. Jo que supausi aqueth cambi que's devó har per  influéncia deu mot romanic (d'origina francica ) (h)anca qui va balhar lo noste mot anca.  En basco, zango qu'ei autanplan emplegat en composicion tà designar varias partidas distintas de la cama: zangokabil (cavilhar: lit.  cama cavilhar), zangokidal (tíbia: lit. cama cama), zangomakil (tíbia, lit. cama baston), zangosarar (popa de la cama lit. cama poma), zangolepo (popa de la cama, lit. cama còth) etc, etc.
Com lo mot cama en gascon, zango qu'ei autanplan emplegat en basco  tà designar la cama d'objèctes inanimats o de plantas: mahainzango ( lit. taula cama), artazango: tanòca (lit. milhòc cama); azazango, lit caulet cama etc.
Quitament qu'avem en basco  lo mot zankape o zangope, qui significa dominacion.

En espanhòu, lo mot zanca (partida inferiora de la pata d'ausèth, autanplan cama d'òmi, particularament ua cama longa e prima,  e zanco (gasc. escassa) qu'an balhat ua familha pro importanta de mots taus com zancudo / zancuda (gasc. camalong, -a, camelat-ada; eusk. zankaluze, zangil, zankailo), zancada (gasc.  encamada; eusk. zankaldi); zancadilla (gasc. dravada, entercamada, camatrava; eusk. zankarte), zancajo (gasc. talon, eusk. zankaztal). Que sembla lo (o un) significat prumèr de zanca qu'èra plan lo de cama, en espanhòu com en basco.

L'espanhòu qu'a dus  mots de mei de la medisha familha etimologica, qui son chanca e chancla. Que designan sòrtas de cauçaduras rusticas (cf. chanca en portugués). Aquiu la relacion quitament semantica dab lo latin zanca/tzanga "sòrta de cauçaduras" qu'ei dirècta.


En gascon,  lo vèrbe chancar qu'a un doble significat: 1- caminar en sautar sus un pè solet (har chancs), tortejar (en cat : coixejar) 2- caminar en emplegar las escassas, o sia las chancas.
Un chanc que pòt designar lo saut hèit peu caminaire qui camina sus un pè solet autanplan com lo pas deu chancaire (lo qui camina dab chancas).
Ua chanca qu'ei l'escassa deu chancaire. Lo mot catalan xanca (qui significa escassa com lo noste chanca) qu'ei un manlhèu probable deu gascon, qui averà tanben podut influenciar lo significat d'escassa de l'aragonés chanclo  e deu castelhan zanco,  qui n'arretrobam pas dab nat mot de la medisha familha en portugués on escassas  s'i disen "andas" o "pernas de pau". D'autescòps, lo mot espanhòu zanco que devè aver lo significat deu gascon chanquet, chancòt, qu'ei a díser tòrt (esp. cojo), lo mot qu'a conservat aqueth significat en espanhòu de Guatemala. D'aulhors, lo gascon qu'a autanplan lo mot chanco tà díser tòrt, la fòrma deu mot qu'ei un ispanisme evident.

Chanca que designa autanplan l'empara de l'infirme qui camina dab dificultat (en catalan: crossa). Que supausi aqueth significat qu'èra la significacon prumèra deu mot, abans de designer las escassas hens las Lanas.

Lo chancat o changat qu'ei sinonim(e) de chanc. Com a adjectiu, chancat que significa hicat sus chancas e, per extension, bastit sus pauhics.  Lo mot qu'ei passat en francés regionau. Une " cabane tchanquée"  designa ua cabana bastida sus pauhics au País de Bug, on las cabanas d'aqueth escantilh i son tipicas.

Lo chancaire qu'ei lo qui camina en sautar sus un pè solet o qui camina dab chancas.

Un chanquet o chancòt qu'ei un tòrt (en catalan: coix e, locaument, xanc)
Lo chanco que camina en sautar sus un pè solet (un ispanisme, cf. zanco).
Un chancotèr o changotèr qu'ei au persona qui torteja sovent, que se'n ditz que  chancota, changota o chancoteja, que va changui-changòt, que va a pè-chanquet o  que va chanquet-chanquet.
Un chancun (ua chancua) qu'ei un tòrt, ua tòrta (en cat: coix, -a).


Lo chancapè qu'ei un jòc de mainada qui s'i sautan sus un pè, qu'ei tanben coneishut com a pè-ranquet, carrat, carrelet, mac, seminari, matarruet, pairòla, capcasau, segon los lòcs (en catalan: xarranca, palet, marro).

Lo mot xanca (var.dial.  xanga) non ei atestat en catalan sonqu'a l'epòca modèrna (sègle XVI), e que i ei isolat.  Qu'a lo significat d'escassa deu gascon chanca, que non n'a lo de l'empara de l'infirme qui s'i ditz crossa.  Dialectaument, lo catalan qu'a tanben lo mot xanc com a sinonim(e) de coix  (cf. Alcover-Moll), o sia tòrt en gascon, qui ei l'exacte significat deus mots gascons chanquet  e chancòt, fòrmas afixadas, diminutivas, de chanc. Aqueth darrèr mot xanc n'ei pas acceptat peus diccionaris de catalan normalizat. Tant l'isolament d'aqueths dus mots en catalan com la correspondéncia perfèita -morfologica e semantica- dab los lors corresponents gascons que son las marcas claras de gasconismes (o quitament de "landesismes"). Aqueths dus mots que son estats  eretats deu vocabulari deus pastors  de  Catalonha, qui n'èran pas catalans senon "aquitans", tant los deu Principat com los deus Comtats deu Nòrd, segon los pròpis mots deu cronicaire rosselhonés Francesc Comte (sègle XVI):

 Y entre los dos de un regne y altre pàssan moltes conversacions perquè los guardians dels bestiars catalans també son de nacion francesa, y los demés son aquitans, perquè la complecció de la nació catalana no s’és poguda may conduhir ni inclinar en obres servils ni villanescas, ans bé, de los que los castellans anomènan villans, ells anomènan pagesos, y són de tant punt y honra molts d’ells, que per ella competexen ab qualsevol cavaller català ; per pobre que sian, per lo que toca a la honra, ab qualsevol senyor de títol, per poderós que sia.


Txomin Peillen qu'exprimeish dobtas quant a l'ipotèsi generaument admesa de l'origina latina deus mots zanca / chanca. La localisacion estrictament peninsulara e aquitània deu mot e la soa preséncia en basco que'u hèn pensar lo mot que poiré aparténer au hons lexicau preromanic de la peninsula iberica. Lo Txomin que suggereish zango e  zanco que poirén vier d'un mot de tipe basco *zaniko, dab la particula -ko qui poiré representar un genitiu. Atau *zaniko >zanko>chanc. Totun, jo que soi segur  lo mot qu'ei perfèitament indoeuropèu enqüèra que present hens lo lexic basco. Que podem remarcar la similitud perfèita enter los nostes mots chanca, zanca, zanco e lo mot anglés shank (antigament shanke) qui significa cama o qui designa mei especificament  la partida inferiora de la cama o  la cama d'un objècte inanimat (stem en anglés). To shank que significa caminar a pè. Mei probablament, lo mot latin (puish iberoromanic) zanca / tzanca qu'avè dejà los dus significats de cauçadura e de cama o de pè.   Alternativament, lo mot chanca que poiré estar d'origina germanica, possiblament anglesa (anglés miejan shanke), passant peu gascon tà las lengas d'Espanha. Deu romanic, los mots que podón estar manlhevats peu basco. E lhèu shens que peu basco: que cau notar chanka qu'ei lo mot tà díser cama en quechua.  Com ac vedetz, lo debat sus l'etimologia de chanc, chanca, chancar be demora ubèrt!