Conegude cause sie

Au demiei de las borridas e arreborridas occitanistas qui podem léger regularament,  n’i a ua qui m’irrita particularament : l’afirmacion que los gascons medievaus n’escrivèvan pas en gascon senon en « occitan comun». N’ei de segur pas briga vertat, en dehòra deu genre poetic trobadorenc occitan, on s'i èran hicats quauques gascons com d'autes, catalans, aragonés o nòrd-italians. 

En seguint, que trobaratz quauques exemples de tèxtes medievaus escriuts en lenga gascona. Que n’i a un heish d’autes  qui podetz consultar per l'internet,  mercés a un gasconista  (au sens qui l'enteni: academic, que non ideologic) american, lo professor Thomas Field de l'Universitat de Maryland (USA), qui n'i a hicat mei de 310 e qui continua de'n penjar. Que'n sia arregraciat! 


Que cau tanben arremerciar los bascos, en particular au professor Ricardo Cierbide de l'Universitat de Vitòria-Gasteiz, qui an publicat on line tèxtes en gascon de Sent Sebastian e de Baisha Navarra. Que i trobaratz tèxtes deus interessantissimes, qui cau léger, en particular ua letra redigida en gascon blos peu senescau de Bigòrra e capitani de Lorda, Johan de Bearn. Qu'ei adreçada au rei de Navarra, tanben comte d'Evreus /Evreux, Carles  II dit lo Mau o lo Marrit peus francés. Perfèitament bilingüe (francofòne e ispanofòne) qu'èra, aqueth rei. La lenga administrativa emplegada peu rei Carles II qu'èra lo navarrés (lenga iberoromanica de Navarra) qui, a l'epòca, s'assemblava dejà hèra au castelhan, lhevada l'f iniciau tostemps conservada. Totun, la lenga administrativa en vigor hens la partida nòrd deu reiaume de Carles II, la Baisha Navarra, qu'èra lo gascon. La lenga d'aquesta letra que m'interèssa particularament pr'amor n'ei pas de gascon juridic, per un còp, senon ua lenga de quasí tot dia (totun dab l'estile requesit quan t'adreças a un rei). Lhèu que i tornaram mei tard.

Lo prumèr tèxte de la mea lista que remonta a la dusau mieitat deu sègle 12. Que l'èi causit pr'amor qu’ei redigit per un personatge prestigiós : En Ricard, duc d’Aquitània, hilh deu rei Enric II d’Anglatèrra e d’Eleanòr d’Aquitània. Que s’ageish dongas deu futur rei Ricard prumèr d’Anglatèrra, dit Còr de Leon, neishut en 1157 e mort en 1199. La lenga en laquau ei redigida aquera letra qu’ei de gascon maritime (lo gascon dit "néguer"). Que i podem notar en particular  la forma maritima de l’article definit femenin le , que non la. Que i trobam tanben quauques "baionesismes" com, per exemple,  la forma ciptadan per ciutadan. Notaratz que l’a atòna finau, aquiu, que i èra plan arrepresentada per ua e, en conformitat dab la pronóncia deu gascon occidentau. Aquera grafia de l'a atòna n’èra pas limitada aus tèxtes en gascon maritime, qu’èra pro generau en gascon occidentau e quitament centrau, com ac vederam mei luenh. La j que i ei notada per ua y o ua i, tostemps en conformitat dab la pronóncia gascona. La grafia dou deu mot deu (las duas grafias coexisteishen en aqueth medish tèxte) n’ei pas briga ua grafia afrancesada. Que la tornam trobar hens d’autes tèxtes en gascon de l'epòca, com lo deus archius municipaus de Sent Sebastian (Guipuscoa) (1304), los deus archius generaus de Navarra (Pampalona, Navarra) (1385-sqq) e lo de Moliets (1289) qu’amuisham ací-devath. Que supausi que d'aqueth temps,  aqueth mot que's devè prononciar /dœw/ en maritime.

 En tot cas, lo men prumèr tèxte, aquiu que l'avetz:

CONEGUDE cause sie a todz aquetz qui son ni qui seran que io R. Filh d’Enric rey d’Anglaterre, comte de Peytau e duc de Guiayne, ey dat e autreyat aus nos amatz ciptadans de Baione costumes e dretz per tustems, los quaus W. comte de Peytau, present Ramon de Martre abesque de Baione, autreia a lor quent (n. b. quan) Baione comensa a hedificar. So es assaber : Que todz hom (totòm) qui es bincut (n.b. vingut, p.p. de vier) a Baione e y biera per estar, sauie que nos l’avem autreiat tote le frenquesse en terre, en mar, e en bosc, e en anes, quant poir anar e tornar per un die. E despuis que an e die aura continuat, saub que qui aqui aura terre, que soubie cascun an los diers que deura au seinhor de le terre. E dous tribails e clams qui aqui se feran, se hom s’en clame au seinhor o a son vicari, aquet qui aura feite le injurie que paguera VI. ss. E se augun estan en Baione s'en volera issir e anar estar en aut log, que aie poder de bener so qu'a, se bener bou. E tods hom qui mei senescaut es, quou deu tier guidat per tote ma terre e outre tant cum pusque. E se per aventure auguns hom fei tort au mei senescaut o ad augun mey .... hom, dou tort prener dret e a beniarlo, quou seguiran tut ; e totz hom qui seguir nou bolera, et paguera sieys ss.E.si-I senescaut, prese le pecunie e hom que no l’age (feit) augun tort a luy ny aus sons, vou anar en augun loc, nou segu (ira lo) poble. E ey establit que totz antz me don hom hun marc d’argent .... per so que hom los demandaue (de) le baleye ; e de cascune nau (que es de le biele de Baione. II.ss. en cascun torn. Autressi ey autreyat aus homis (de Baione que porten por tot ont se boleran) lors pesqueyries chetz costume, si ab homis estrainhs (no) hauen compagnie ; e si ab homis estrainhs hauen compagnie, que pagueran le costume cum avant part. Los eys mes autreyat que lo senescaut qui aqui sera, los fase segrement de thier aquestes costumes. Testimonis son desso : En Fortaner, abesque de Bayonne, en W. Arn. abesque Dacxs, en W. Maino, en ....."

Lo tèxte qui sèc que data de 1289 e que vien de las Lanas (mei precisament de Moliets, en Marensin), alavetz en territòri anglés. La lenga qu'ei enqüèra de gascon maritime. 
Notatz tres occuréncias de l'article le en lòc de la: les nostres maisons,  le queuseyre (la caucèira) e le costume (la costuma). L'article femenin le qu'ei ua  marca deu gascon maritime. 

Conegude cause sie a toz acidz (n.b. aquiths = aqueths) qui la present lettre veiran ... que nos fray Helies Amaniu caperan comendador de la mayson dou Temple de Bordeu de Jherusalem et de totes les autres maysons de Guascoyne qui son dou Temple, per nostre agradable ... e de la nostre voluntat, per nos et per nostres successors hauem affiuat a Guiraut de la Perade e assos [hers] e a son ordeinh tot lo casau que lodit Guiraut tie à le Queuseyre (caucèira = horn de caucear)  deu Temple e tot l'autre terre de Massanges deu Temple qui mau deudit casau, in tau maneyre que lo dit Guiraut e sons hers et son ordeinh qui lo dit casau ni la dicte terre ab sas aperthienses tieran ni possediran nos deuen dar e pagar de fiu ii ss. de Morlas et 1a garie, pagadeys lo dit fiu totes sen Martins, an per an, à la nostre mayson deu Temple de Moleiz.

Es assaber que lodit Guiraut e sos hers han pres ladite terre hen fiu, au for e a le costume de Marencin; e nos dit fray Helies avenz promes e autreyat audit Guiraut e a sos hers e a son ordeinh per nos et per nostres successors, qui seran per temps, que nos lo thieram la dite terre bone e ferme e estable inperdurablemens, lodit / Guraut e sons hers pagan lodit fiu, cum subdic es.

Tesmons son de queste cause: En Domenjon de l'Esbay, caperan in aquest temps de Moliez; Domenjon dou Traut; Vidau dou Pin trapenadant [?] d'Ax; Laurens de Cauroyre, regnant Hadoard, rey d'Angleterre, A. de Viele, abesque d'Ax.

In testimoniatge de vertat nos dit fray Helies hauem dade audit Guiraut e à sos hers la presente lettre sagerade deu nostre saget.

Dade à Moliez, lo dilus prosiman dauant l'annunciation beate Virginis Marie, anno domini Mo CCo octoagesimo nono.

Lo tresau tèxte que vien de la Gasconha centrau, en Astarac, guaire luenh d’Aush (en territòri francés). Que remonta a 1259. Notatz l'escriba qu' emplega los occitanismes non gascons fraires e paires tà designar monges, en concurréncia dab lo mot pròpiament gascon frai. Aquò qu'explica lo doblon fraile / fray qui trobam en espanhòu, on lo mot fray i ei pres, a tort, per ua abreviacion de fraile. Lo mot espanhòu fraile que provien probablament d'ua adaptacion deu gasconisme fray prengut com a substantiu, lhèu influenciat per fraire.  En efèit,  la terminason -ay d'un substantiu com fray que soa mei qu'inadaptat  en espanhòu qui a besonh d'i hornir, com a minimum, ua e de sosten. Atau, fray, plur frayES > frailes >fraile. De la medisha manèira, los anglés qu'an lo mot friar (monge d'un òrdi mendicant), qui, hòrt probablament, deriva deu mot gascon fray, que non deu normando-francés (frère) contràriament a çò qui solem léger.


La partida en latin a la fin deu tèxte que'nse rebremba Aush qu'èra la sed d'un arquevescat deu quau non depenèvan shens los avescats gascons, senon los de l'ex règne de Navarra (nòrd e sud, Pampalona inclusa) tanben. Aqueth eretatge de la "Vasconia" antiga que durè dinc au sègle 21 (2002). 

Conegude cause sie alz presens e als venedors que io Bernard Daubian e ma sor na Alazetz et Gualard, file de la dite Alazetz, donam, autreiam, confirmam totes las terres on queus frais de Sancte Marie de Berdonis tenon en quauque arazon d'en Rotbaut de Sent Xristau deuant lo Gerz e darre lo territori en la onor de Sent Xristau. En sobre tot aizo jo Bernard sobre dit Daubian e ma sor sobredite Alazetz, e sa file sobredite Gualard donam, lauzam e autreiam e confermam e definim toz los dons e las terras quen Espan Daubian nostre paire de a Deu e a Sencte Marie e la maison de Berdones deuant Gerz e darre en la onor de Sent Xristau. Mes ia que B. dit Daubian e ladite ma sor Alazetz e ladite Galard donam e autreiam e confermam e defenim a bona fee tots los dretz que nos i auem ni aueri deuem ni demanar i podem per nulle arazon en las sobre dites terras. Tot aizo cum es sobredit autreiam nos sobre ditz donadors per nos e peus nostres presenz e venedors, e plus quen B. dit Daubian es recebud per fraire per vestir quan a lui plazera en la maison de Berdones e ladite Alazetz es recebude per seror in las causes esperitaus e que a sepulture en la maison de Berdones. De questes causes sobre dites son testimonis : frai Guillems, abad de Pairiac, frai P. de Cortade, prior Berdonarum, frai V. de Ponzan, cellarer maior, frai J. de Seviag, frai A. Guillems de Las, frai A. W. de Laroche, frai Bertran de Laroche, frai Od de Sent Roman, monachi, frai S., granger Desparzag, P. Graas, R. de Laporte, ciutadanz Dauxs, Ramundus Sancii Molier, publicus scriptor civitatis auxitane qui hanc cartam scripsit. Nos frater Willelmus dictus abbas parianer presentibus litteris sigillum nostrum duximus apponendum. Datum apud Auxim in vigilia Sancti Andree, anno Domini MCCL primo, regnante Ludovico rege Francorum, domino Ispano existente archiepiscopo auxitano. E plus que io B. dit Daubian iure sobre sans evangelis que tiere e conservare a bona fee totes aquestes causes sobredites.

Enfin, qu’avetz un quatau texton, ua letra deu comte de Bigòrra (sègle XIII, domèni francés). Acerà, l’a atòna finau que soa intermediària enter /a/ e /œ/,   un pòc com l’a atòna deu catalan orientau. Totun, en gascon de Bigòrra, l'a atòna finau que's diferéncia foneticament de l'e atòna finau qui trobam, per exemple, hens lo mot home (gasc. occ. hòmi, uei lo dia grafiat òmi).  Tà representar aquesta a atòna finau, l'escriba que trantalha enter emplegar ua e, a la manèira deu gascon occidentau, e ua a,  a la manèira deu gascon orientau e de l'occitan non gascon. La scripta biarnesa de l'epòca qu'emplega de la medisha manèira indiferentament aquestas duas letras a e e: ex. maneyre o maneyra. 

Notatz lo genre deu mot « beziau « (la vesiau = la comunautat) e sustot lo de Nadau (totas Nadaus). Nadau qu’èra femenin en gascon (com Noël en francés d'autescòps).

Conegude cause sie a totz aquetz qui aquestas letras bezeran ni audiran que la beziau de Lezignat es franca deu castet de Lorde per totz temps a secula seculorum e dan .V. solis de franquetat a totas Nadaus au castet de Lorde : aquetz V. s. que deuen ester pagatz au die de Nadau e.l senhor deu castet de Lorde que los deu amparar a son [poder] e [...]de [...] de [...]e deu da[r] totz [ans] XII per ces en tote sa bite e lo senhor de [Lorde los deu amparar] a son poder de totz homes e garde [de mau].

Com vse'n podetz avisar, lo gascon medievau que s'escrivèva perfèitament,  autan plan com l'occitan non gascon, tant hens la partida francesa de Gasconha com hens l'anglesa e l'espanhòla (règne de Navarra) e aquò de manèira arrasonablament unificada, fin finala.