Aumiatge tà un blogaire gascon: "Georges dou Cadet"

 Georges Pérès, alias Georges dou Cadet, de Miranda (Gers), qu'ei probablament lo blogaire mei atjat de la gascosfèra. Qu'a hèit 80 ans que i a pòc. La soa lenga mairana qu'ei lo patoès gascon, com ac ditz eth medish. Lo Jòrdi deu Cadet n'a pas jamei deishat de'u parlar. Tot çò qu'i escriu hens lo blòg, que i ei tostemps en version bilingüa: en francés e en gascon. A jo que m'agrada de léger los sons soviéners escriuts en patoès: un blogaire de 80 ans, qui lo gascon ei la soa lenga mairana, pensatz!  Qu'escriu lo gascon de manèira fonetica, dab ua  grafia personau inspirada de la francesa qui ei l'unica qui sap.  Atau tot lo monde deu son parçan e d'aulhors, los joens en particular,  que'u pòden léger e apréner la lenga mairana. Qu'ei un aute biaish d'assegurar la transmission. 

Uei, que'm hè gai de deishar la paraula au noste decan Jòrdi deu Cadet :

Un Patouès Gascoun. Alabèts qué s’awbrèch dawan jou la naw’ièmo décénio, quèy bézouy dé m’arrèstà éntà hai un pétit éxamèn dé counciènso, é surtout rémèrçia lou créatou dé m’awé déchat sur tèrro accoumpagnat pèr Lucièno démpuch cinquanto cinq’ans. Nostés dronlés, e mous frays, cadun diguén un chapitré différént nous awéwon hèstéjat  ‘royalomén’ aquét canbiomén dé décénio. Aquéts mouméns, sou mouméns privilégiats, surtout quant on ‘éy én crwasièro sur nosto caro Baïzo, à la méditatioun  é a las counfidénsos. Imaginats, Papa, Mama, é lous très dronlés, diguén lou carrat dou capitani,  évolua sur l’ayguo péndén uo journado, rémémourant lou témp passat : y fabulous. Toutés lous mouméns passats, mèmo la mémwèro dé moun « blog », é lou prumè tomo dé moun libé én bénto. Et diguén la discussioun qui Alain,l’Aynat dé la tribuo quén dit tout géntimén : toun libé counté téngut dous noumbrous Patwès Gascous sé déwré apérà : Un patwès Gascoun (ah aquéts ‘puristos’ !), qué pénsi qu’én ténguérèy counté. Et oui, ag’awrat bièn coumprés tout mé ramio  én aquéro lénguo, la prumèro à sorté dé ma bouco, é qu’èy apprés aw vénté dé Mama « La lénguo Mayrano », doun awén touts , qui qué siam, uo èxpréssiou naturèlo, é éntàjou qui ‘un’ Patwès Gascoun. Diguén quawqués més paréchérà lou ségoun tomo d’un Patwès Gascoun, à la démando dé noumbrous locuturs, qué n’am pas éncwèro abandounat lous libés, mèrçio à érés, més qué pénson dé més, à pèrsounos qué nou pratiquon pas l’informatiquo, d’awé éntré las mas un documén qué lous pèrmétto d’és rappélà aquéro lénguo qu’an counégut, ét qué pouscon raffrésqui. Emprémou éntà jou, é crézét mé, qué préngui més dé plazé a éscriwé lou « phrazat » dé moun Patwès, qu’a racountà ma bito, pèr countro, qué m’a aydat bélèw a satisfaizé duos catégorios dé lècturs différéns, é éntà jou, a déroulà un courdèt qué m’a façilitat lou trabail. L’appui dou lèxiqué dé Jacques Tujague, m’a pèrmés dé vérifià quawqués mots déjbrémbats, é dé m’én téngué à uo ligno dé counduito bouludo qu’és résumo én quawqué punt qué bous baw rappèlà. Louou et lou w séran utilisats éntaw mèmo phrasat. Loue n’y jamés nutré qu’éy é ou è. La tounalitat dou mot y baillado pèr un accent sur la léttro. Aquét tomo séguirà lou précédént, dé cinquanto chapitrés suppléméntaris dabé photos én coulou. Aquéro lénguo matèrnèlo, caro à cadun dé nouzaws hai partido dé nosto bito, qu’éy prioritario à toutos las awtos éntà nouzaws, qu’éy lou lièn dé nostos raçinos, é nou pot èsté coumparado à las quwaté ou cinq lénguos qué parlon lous éridits multi lénguistos, é aco y valablé pèr toutés lous homés ou hénnos dé toutos coulous. Nou sé qu’aw pas troumpà, digun n’à lou drét d’identifià aquéro lènguo, qu’éy naturèlo. Pèr countro la libèrtat dé cadun d’appréngué la lénguo dé soun chwès (après l’offiçièlo) y tout awtan naturèlo, més la « lénguo Mayrano » nou sé rémplaço pas, qu’éy uo é indélébilo. Qué nostés amics occitans, doun hèw partido, nou prénguon oumbratgé d’aquéros affirmatious, qué soun valablos à touto pèrsouno, qué soun transmézos dabé plus ou méns dé rondou d’éscriwturo, nou soy ni un éscruwèn, éncwèro méns un roumanciè, pèr countro qu’assaji dé transmétté dabé moun co, las cawzos qu’an guidat ma bito.

De las classificacions respectivas deu gascon e deu panda gigant.

Un lector drin enmalit e guaire cortés que m'arrepròcha d'emplegar l'expression lenga gascona e que s'i hè a'm voler demostrar que lo gascon n'ei pas ua lenga, sonqu' un dialècte de l'occitan.

 Non cau pas mesclar las causas ni jogar dab los mots. Lo gascon qu'ei la lenga deus gascons com lo catalan ei la lenga deus catalans  e lo francés la lenga deus francés. Aquò n'empacha pas que lo francés sia un parlar o un dialècte de la lenga d'òil.  De qu'ei la lenga d'òil? Ua rubrica de classificacion lingüistica, pas arren mei. La question de la lenga gascona com a occitana o pas, aquerò qu'ei tanben ua question de classificacion. E la classificacion que depen deus critèris causits. E, malurosament, en aqueth ahar de gran sensibilitat ideologica, qu'ei sovent la fin qui justifica la validitat deus critèris causits, mentre qu'auré d'estar lo contrari, qu'ei a díser qu'aurén d'estar los critèris qui justifiquèssen la conclusion.  La classificacion deu gascon repècte a l'occitan qu'ei arbitrària, en realitat ideologica, pr'amor los critèris qui los linguistas e poderén har servir tà concludir  non son pas briga plan definits, ni quantificables, ni acceptats e compartits per tots.


Ja sabetz que soi scientific de formacion, biologista e naturalista. Dongas que'm permeteratz ua analogia simpla, de bon compréner.  Quan èri joen, los sistematicians n'èran pas tots d'acòrd sus la classificacion d'aqueth mamifèr simpatic qui ei lo panda gigant (Ailuropoda melanoleuca). La gran majoritat deus sistematicians que'u classificavan hens la medisha familha que l'aute panda, lo petit panda o panda ros o panda arroi (Ailurus fulgens), qui vedetz sus las dusau e tresau fotos.

Segon aqueths sistematicians, los dus pandas qu'èran membres de la  familha deu  raton-lavaire, los procionids. Ua petita minoritat  n'èran pas d'acòrd dab aquesta classificacion, qu'afirmavan que calè hicar lo panda gigant dab los ors (familha deus ursids).  Quin explicar aquera divergéncia d'opinion? Simplament pr'amor los sistematicians de l'epòca n'èran pas tots d'acòrd sus los critèris qui calè considerar tà classificar lo panda gigant. Atau que i avè dus camps opausats sus aqueth ahar de la classificacion deu panda gigant. E puish,  mercés a las navèras tecnicas de biologia moleculara desvolopadas despuish las annadas 80 ençà, los critèris qu'an podut evoluar, que se son plan afinats e non son pas mei demorats just anatomics. Per seqüenciacion de l'ADN genomic, que s'an podut comparar los genòmas deu panda gigant, deu panda ros e d'autas espècias d'ursids e de procionids de manèira hidabla e quantificabla. Uei lo dia, qu'ei vadut clar, e acceptat per l'ensemble de la comunautat scientifica, que lo panda gigant qu'ei plan un ors (90 % d'omologia enter lo genòma deu panda gigant e lo de l'ors brun), mentre l'aute panda qu'ei vadut l'unic membre enqüèra viu d'ua familha creada especiaument mercés ad eth: los ailurids (que i estó arrejunhat per d'autas espècias extintas).  Quina conseqüéncia aquest cambi de classificacion a podut aver entau panda gigant o entau panda ros? Absoludament nada, de segur. Arren n'a pas cambiat. Lo panda gigant o lo panda ros que demora un panda gigant o un panda ros, cadun dab las soas exigéncias biologicas, ecologicas e nutricionaus pròpias, quina que'n sia la classificacion. Dongas, la classificacion, que la podetz oblidar. Tot aquò n 'a estrictament nada importància per lo beròi òmi, qu'interessarà sonque aus especialistas qui vòlen compréner l'istòria evolutiva deus mamifèrs.

Com jo non sèi pas los critèris qui'm permeterén de decidir se lo gascon ei occitan o pas, que'm guardarèi plan de préner posicion sus l'ahar de la classificacion deu gascon. A mei, que'm guardarèi plan de créder qui que sia, especialistas o non, en abséncia de critèris clars e quantificables. Qu'èi aprés, com a biologista, que los sistematicians e's pòden enganar per coupa de critèris mau causits o mau definits e que pòden cambiar d'opinion quan los critèris e vaden clars e acceptables per tots. Per çò qui tanh a la relacion deu gascon dab l'occitan, n'i èm pas briga. De critèris clars, definits, quantificables e admissibles per tots non n'i a absoludament pas nat aquiu. Sequenon, tot aqueth beròi monde de la lingüistica que s'aurén podut botar d'acòrd sus ua solucion o l'auta. N'ei pas briga lo cas.

E lo men agnosticisme qu'ei partatjat per d'especialistas arreconeishuts deu gascon com lo professor Thomas Field (lingüista occitanista e gasconista de l'Universitat de Maryland, USA) e lo lingüista bigordan (e locutor naturau de gascon) Jean-Louis Massourre. Totun, Th. Field que'ns rapèra que, per de romanistas  de reputacion internacionau com Achille Luchaire, Edouard Bourciez o mei recentament Gerhard Rohlfs e Kurt Baldinger, tots quate grans especialistas deu gascon, lo gascon qu'ei ua lenga distinta de l'occitan. Au centre deus arguments qui sostienen aquera opinion, que i trobam l'auta question, simetrica de la nosta,   a saber se lo catalan ei ua lenga distinta o non de l'occitan. Tà resumir, lo rasonament qu'ei com segueish: se lo catalan a d'estar considerat com a lenga distinta de l'occitan, que non com un deus sons dialèctes, alavetz lo gascon qu'a d'estar considerat  tot parièr com a lenga distinta de l'occitan, pr'amor  las diferéncias qui separan lo gascon de l'occitan e son mei granas que non pas las qui separan lo catalan de l'occitan (que podetz léger aqueth tèxte deu prof. Th. Field, au demiei d'autes autant interessants, en picar aquiu). Lo romanista britanic Max W. Wheeler qu'estima  la distància qui separa lo gascon de l'occitan n'ei pas mei petita que la enter arpitan e occitan.  (Wheeler, Max (1988), "Occitan", in Harris, Martin; Vincent, Nigel, The Romance Languages, New York: Oxford University Press, pp. 246–278). 

Aqueras opinions de linguistas reputats que son mei frequentas que çò qui'n vòlen díser los occitanistas. Que sufeish d'espiar la mapa de las lengas romanicas de la wikipèdia tà i véder que lo gascon i ei plan arrepresentat com a lenga distinta de l'occitan : picatz aquiu (mapa en anglés) o  clicatz sus la mapa que vedetz a l'esquèrra (en catalan). Aquera mapa qu'illustra los articles de wikipèdia en anglés e en catalan sus las lengas romanicas (romance languages en anglés, llengües romàniques en catalan).  Que la trobaratz tanben en rus, en ongarés e en d'autas lengas.

Lo gascon qu'ei tanben arreconeishut com a lenga vertadèra per l'UNESCO. Qu'ac cau soslinhar e tornar díser. Los lingüistas de l'UNESCO non pòden pas estar acusats de parcialitat o de desir de "separatisme". Aquera institucion de l'ONU n'ei pas briga ua sucursala de l'Institut Bearnés e Gascon.

Per jo, qui èi recebut ua educacion scientifica, lo problèma deus critèris que demora sancèr e shens nada arresponsa satis·hasenta. Quin se pòt quantificar la distància d'ua lenga o d'un parlar tà ua auta o tà un aute? Mistèri. Lo copacap que'm sembla enqüèra mei bèth quan e sabem que i a parlars de transicion qui son autant lengadocians com gascons (o vice-versa), o autant catalans com lengadocians (o vice-versa), o autant catalans com aragonés (o vice-versa), etc.  Francament, pelejà's per de questions de classificacion deus parlars que'm hè pensar a las guèrras completament absurdas de lasquaus Gullivèr estó lo testimòni en la novèla de Jonathan Swift. Los parlars que son las lengas vertadèras. La rèsta non ei pas sonque convencions, sovent alimentadas per lo nacionalisme o per d'autas rasons non lingüisticas, quan non son pas desirs de dominacion o de substitucion lingüistica.

 Com ac podetz véder, n'i a pas nada rason tà tirar la pèira sus los qui afirman que lo gascon n'ei pas occitan.  E que cau arrestar de hicar au medish nivèu la question deu gascon versus l'occitan  e la deu valencian versus lo catalan (òc, que soi estat tractat de "blavèr", figuratz-vos). La problematica n'ei pas briga la medisha. Lo valencian n'ei pas arreconeishut per nat romanista com a lenga distinta deu catalan. Lo valencian que  resulta de l'evolucion deu catalan aportat peus colons au país valencian arron la reconquista. La lenga valenciana qu'ei un aute estandard catalan, en vigor en la comunautat qui'u correspon.  Las diferéncias enter catalan principatin (catalan deu Principat de Catalonha) e valencian au nivèu de la lenga escriuta que son petitonetas, que  concerneishen mei que mei punts de conjugason. Mantuas d'aquestas diferéncias que i estón provocadas per las causidas normativas deu quite Pompèu Fabra. N'existivan pas abans. Per exemple las desinéncias verbaus deu subjonctiu en -i , caracteristicas deu catalan orientau (parlat a Barcelona, Palma, Perpinhan etc) e adoptadas com a fòrmas normaus per Fabra, qu' èran consideradas d'autscòps com dialectalismes d'evitar en la lenga escriuta, quitament per los quites  catalans deu Principat e deus Comtats deu Nòrd. Lo valencian, qui  n'a pas aqueras desinéncias en -i, ni en la lenga parlada, ni en l'escriuta,  qu'ei demorat fidèu a la tradicion deu catalan classic. D'aqueth punt de vista, qu'ei lo catalan principatin qui s'ei aluenhat de la nòrma  deu catalan classic, que non lo valencian.  Lo gascon, eth, que resulta de l'evolucion deu latin parlat au territòri deus Aquitani e mei d'un romanista seriós e reputat considera lo gascon com a lenga distinta de l'occitan. Quant a la lenga aranesa, qu'ei un estandard gascon, lo en vigor en Aran, pro diferent de lo qui soi a emplegar aciu. L'aranés estandard o lenga aranesa qu'ei basat suu parlar de Vielha e Mijaran (que i son uèit parlars gascons distints a la Val d'Aran) e qu'ei oficiau en Aran e au principat de Catalonha.


Dongas, tà resumir, la lenga d'aqueth blòg qu'ei plan gascona, totòm qu'ac pòt constatar e arrés no'm contradiserà. Que sia o non occitana,  qu'ac poderatz decidir vosauts medishs s'ac voletz, cars lectors. Jo n'ac harèi pas, pr'amor los critèris qui cau aplicar tà poder arrespóner ad aquera question, jo no'us sèi pas. A l'evidéncia, aqueths critèris n'existeishen pas, o en tot cas pas de manèira objectiva, hidabla, quantificabla e universaument arreconeishuda. E, fin finala, jo n'èi pas a decidir se lo gascon a d'estar classificat o non com a occitan. La classificacion deu gascon, que me'n chauti com d'un calhau sus la lua o com de saber si lo panda gigant e seré un procionid o un ursid.  Jo ne soi pas a deishar la lenga gascona a dormir hens un calaish (ua tireta) dab ua etiqueta classificaira hicada dessús, com s'estosse un parpalhòu esplingat laguens ua bòstia de colleccionaire o d'un musèu.  Jo que m'esfòrci de har víver la lenga gascona en tot har víver aqueth blòg. E, que jo sàpii, a la lenga gascona pas mei qu'au panda gigant,  no 'us hè pas briga hrèita nada classificacion tà poder víver e estar emparats de l'extincion abans que sia tròp tard.

La dusau edicion deu Tot En Gascon

Amics, uei que'm hè gai de partatjar dab vosauts aquera notícia: la dusau edicion deu diccionari Tot en Gascon qu'ei sortida aqueste estiu! Que l'arreceboi quauques dias a, mercés au son autor, lo letrat e escrivan landés Pèir Morà. Que l'arremercii per aqueth beròi present! E que'us arremercii a tots los qui an crompada la prumèra edicion. Qu'ei lo succés inesperat d'aqueth obratge autanplan com lo desir d'amelhorança de part de l'autor qui an permés l'espelida d'aquera navèra tièra. La publicacion d'aqueth diccionari, escriut sancèrament en  gascon, que s'ei hèita  shens nada subvencion, qu'ac cau soslinhar. A l'evidéncia, lo public gasconofòne, o interessat peu gascon, qu'èra a l'espèra d'un obratge d'aqueth escantilh.
Pèir Mòra qu'a hèita ua òbra mei qu'utila tà la vitalitat de la lenga nosta.
Hargar un diccionari n'ei pas ua tasca aisida. Aquò que demanda un tribalh dessenseat, encaborrit,  ua motivacion shens deca, dab, a la hèita fin, nada esperança d'ua arreconeishença quina que sia, senon sonque criticas e mei criticas. Hens un diccionari, que son los mots qui lugrejan, que non los autors.

D'aulhors, pocs lingüistas que s'i son hicats. E que'n coneishi qui critican los nostes lexicografes en tot exprimir lo degrèu qui'us causa lo hèit qu'aqueths e son amators e non pas lingüistas diplomats de l'Universitat. Segur, amators qu'èran P. Guilhemjoan, M. Grosclaude e G. Narioo, quan e harguèn lo diccionari francés-gascon, pareishut en 2003, seguit d'ua version corregida en 2004. Totun, amator non vòu pas díser ignorant. Que n'èran de saberuts a mei de motivats.  Que'us an arreprochat  de non pas estar lingüistas diplomats de l'Universitat. Aquò n'ei pas grèu. N'i a pas nada pròva que de lingüistas diplomats en mestior d'occitanisme sian capables de hargar un diccionari de mei bona qualitat ni quitament capables de'n hargar un de gascon.  Que'u demoram enqüèra, lo diccionari gascon elaborat per de lingüistas diplomats : non n'an pas hargat nat en mei de seishanta ans! Ni jamei. Dongas, la critica d'amatorisme, que se la pòden guardar on vòlen.

Ua causa qu'ei segura: shens aqueth diccionari en dus volumes de Per Noste, aqueth blòg n'auré pas jamei podut existir. Jo que'n soi hilh d'aqueth diccionari. Quan entinoèi  aqueth blòg, non sabèvi pas alinhar dus mots de gascon ni d'occitan. Urosament que l'aví, aqueth diccionari de Per Noste, ja!  Uei lo dia, au cap de tandas annadas de blòg en gascon, ne'u consulti pas tan sovent; de fèit,  meilèu rarament.  No'm hèn pas mei hrèita las neurònas de la francofonia tà escríver en gascon. L' aute circuit neuronau,  mei  joenòt e drin valent,  lo de la gascofonia, qu'a podut préner la relhèva. Mission accomplished, mercés aus sénhers Narioo e Guilhemjoan e au praube Grosclaude e a tota l'equipa de Per Noste. Que'us serèi arreconeishent envèrs eths dinc au darrèr sumsit.

Uei lo dia, au cap de tandas annadas, o anadas com m'ac caleré escríver tà hicà'm a la mòda gascona, las neurònas gasconofònas que m'ahiscan a seguir lo Tot en Gascon. Que'm hè gai de horucar en bèth huelhetar aqueth diccionari, que i soi a casa, que m'i senteishi plan. Que soi com un chin -perdon, com un shin- qui ei a descobrir la soa lenga.   Evidentament, qu'ei possible de recuperar la lenga gascona. E qu'ei possible per un gascon qui que sia o ua persona quinsevolha d'alindar-se-la. Los utís que i son tots.  La lenga gascona, produit de l'evolucion deu latin parlat peus Aquitani qui èran los davancèrs deus gascons e deus bascos d'Iparralde,  que representa l'esséncia  de la cultura gascona, de l'amna gascona, deus País Gascons. N'i a pas lenga mei fina e mei beròia que lo gascon e arrecuperà'u que's pòt e que cau.

La navèra edicion deu Tot en Gascon que s'assembla hòrt a la passada, totun dab un hèish de correccions, quauques mots de mei e...un prètz qui a baishat de manèra significativa. Non discutarèi pas de la causida de bèras fòrmas ni deus accents sus tau mot o un aute, non soi pas lingüista, Diu me'n guarde.  Per contra, que i a mots qui'm mancan e qui jo i aurí hicat (per exemple: ahíger, ahur, ahurar, avalòt, etc...). Lhèu n'i auré d'autes (pas guaire) qui n'i aurí pas hicat o en tot cas pas sonqu'en mencionar  que son manlhèus recents de l'occitan non-gascon (onguesismes, com e m'agrada de'us aperar) , com vam com a sinonime d'arsec o d'estrambòrd, capitar dab la significacion d'escàder-s'i, o mena com a sinonime de traca, escantilh... enter autes..Totun, aquò qu'ei causa negligibla, considerant que i son dejà mei de 30000 mots qui deven representar, a vista de nas, mei d'un tèrç deu lexic generau de la lenga gascona contemporanèa.

 Aqueth diccionari que compren los mot mei corrents e mei utiles. Qu'espèri qu'un jorn e poderam publicar o botar en linha la seguida deu Tot en Gascon: un diccionari  de 50 000 mots, en demorar lo de lhèu 100 000, en tot continuar l'excellent e meritòri tribalh de Pèir Mòra.

La videoneta dab Henri Darteyre

Uei, que'm soi volut regalar dab ua videoneta en gascon, ua petita antologia de cultura tradicionau. Aquera video que'nse vien deu nòrd de Gasconha. Qu'arremercii hòrt los valents companhs de l'associacion Lo Sarmonèir (region de Bordèu),  qui la m'an hèita conéisher.


 Lo praube Henri Darteyre qu'èra un gemèr retirat a Sent Lobert, deu costat de Lengon.  Que's morí en 2012, a l'atge de ueitanta-nau ans. Com ac digó eth medish hens aquera video, lo son prumèr contacte dab lo francés qu'estó a l'escòla. No'n sabèva pas nat mot abans. Que l'agradava de cantar, en gascon com en francés.

En aquera video, lo praube Enric que i testimoniava de l' epòca qui la boha (lo "truc", lo "machin", la chalemina, qué :-)) i estó acaçada per l'acordeon.




 
Henri Darteyre (Sent Lobert) cantas gasconas per garrocs


 S'encontratz problèmas tà espiar la video qu' amuishi amont, que la podetz véder dirèitament  e mei aisidament suu site de dailymotion en clicant aciu.