Lo mot deu jorn: basca.

Aquui qu'avetz un mot qui lo gascon e partatja dab las lengas iberoromanicas (espanhòu, portugués etc) e dab lo catalan, que voi parlar deu mot "basca". Que seré un eretatge celtic, aparentat, per exemple, au mot breton gwasp qui significa "pinça", "pechic", "pression". En gascon,  (la) "basca" (o "basque" en gràfia de l'IBG) que significa "chepic", "tesic" (cat. ànsia, inquietud).  Que sajarèi d'emplegar l'expression "non dar-se'n basca" qui correspon hèra exactament a l'expression francesa "ne pas s'en faire" (cat. agafar-s'ho tranquil·lament, no passar-se pedres al fetge). Lo gascon qu'a tanben lo vèrbe "bascar" , sinonime de "chepicar", "chepiquejar" (cat. molestar, preocupar) e "bascà's" qui significa chautà's (dab la significacion de "preocupà's", "soptà's").
En catalan, qu'arretrobam la significacion de chepic, tesic qu'a lo mot en gascon. Per extension, lo mot catalan que sap significar "esvanida", "esvaniment". Caure en basca que significa esvaní's. L'expression "basca de la mort" que designa l'agonia (significacion qu'arretrobam dab lo mot vasca en portugués).  Au plurau, lo mot catalan que significa nausèa, vomidèra, tenir les basques : aver la vomidèra (cf. vascas en portugués). La sensacion d'opression, de malestar, ligada a la vomidèra qu'ei la significacion prumèra qu'a lo mot basca en espanhòu. Que designa tanben l'agitacion d'un animau arraujós en aquera lenga. En portugués, lo mot vasca (cf. dic. Priberam) que significa 1- chepic excessiu, intranquillitat excessiva 2- lo moment qui precedeish la mort, agonia (cf. catalan basca). Lo mot portugués  vascas qu'a la medisha significacion de malestar ligat a l'enveja de vomitar que la deu mot  basques en catalan.

Rimas

La version gascona deu diccionari de rimas deu Congrès que hè rimar "man" dab "ma", totun pas dab "mar" (en contra de Camelat), mentre que hè rimar "mar" dab "bar", çò qui n'ei pas vertat en gascon (lhevats parlars deu gascon orientau, mei influenciats per la lenga de Tolosa, cf. la teoria de Prof. Thomas .J. Walsh) . Deu problèma pausat per ua confusion tròp sistematica enter gascon e occitan…

La planada largant-se e va juntar la mar,
Hanga plorosa que griseja,
E sens barrèra e's perlongueja.

E lo Gave e l'Ador, qui s'an dada la man
-de hus en hus s'espesseish l'assa,
Passejant, aiga tranquilassa

...

Anyesca: la question d'un biarnesisme en parlar valencian d'Alcòi.

Anyesca. En parlar valencian d'Alcòi, lo mot anyesca que designa ua crabòta (cat. cabrida) qui a hèit  un an  (DCBV),  mentre en biarnés lo mot "anesca" que designa ua aulha (cat. ovella) qui a hèit un an. La fòrma deu mot respectivament en valencian e en gascon (com anyisco- anyisca en aragonés) que hè pensar en tota probabilitat a ua evolucion plan regulara d'un ipotetic mot baish-latin *annisca (ved. Rohlfs). Totun, l'abséncia notadera de traça de mot  derivat d'aqueste ipotetic "*annisca" en domeni roman, en dehòra especificament de l'airau aragoneso-biarnés e d'Alcòi en País Valencià, que hè questionar aquesta ipotèsi romanica e que pòt miar tà la cèrca d'ua ipotèsi alternativa.  La localizacion deu mot "anesca" en maine gascon  qu'ei pro redusida, que's limita haut o baish au biarnés. Que's poderé plan tractar d'un prèst basco, concretament lo mot "neska"  qui significa gojata e qui trobam dejà present en inscripcions lapidàrias pirenencas de l'epòca antiga (devath las fòrmas nescato e niska) .  En biarnés de Garlin, "nèsca"  que i significa gojata com neska en basco mentre nèsci / nèsca qu'ei ua varianta de nèci, nècia en biarnés  (ved. Palay). En aquesta ipotèsi etimologica alternativa, lo mot anesca que poderé  derivar deu mot nesca (la nesca - > l'anesca) per confusion etimologica e semantica dab lo mot "anolha" (deu latin annuncula, ved. anoll, anolla). O sia qu'anyesca que poderé representar ua continuacion gascocatalana de l'evolucion romanica deu mot pre-latin neska començada en biarnés (la nesca - > l'anesca vadut anyesca en valencian e anyisca en aragonés, per atraccion de any (an), anyal (anuau) etc.

Melic, un gasconisme probable en catalan.

Melic, Gasc. melic, var. omelic, meric, id. Aquiu qu'avetz un mot compartit peus parlars deus país gascons meridionaus (de Biarn dinc a Coserans e la Val d'Aran) e peu catalan, non solament l'occidentau (deus Pirenèus dinc au País Valencian) , autanplan per ua partida de mei en mei grana deu grop orientau. Qu'ei un mot autanplan rosselhonés. Lo mot n'ei pas occitan (en dehòra deu gascon). N'ei pas tanpòc atestat en catalan abans la dusau mieitat deu sègle 14 (ved. aquiu).

L'ipotèsi d'un gasconisme en catalan qu'ei hòrt probabla. De segur, en los ahars de gasconisme en catalan, la parentat lingüistica enter las duas lengas que hè qu'ei generaument mauaisit de determinar  quin maine a inventat  un mot  e quin l'a sonque manlhevat. Totun, en aqueste cas precís de "melic", que dispausam d'un bon indici. En gascon, que i trobam shens que la fòrma "melic", que i trobam autanplan la fòrma mei longa  e mei corrècta etimologicament  "omelic" ( de ŭmbĭlīcus ) (cf. Palay), de la quau deriva melic ( l'omelic > lo melic).  Dit autament, lo mot "omelic", a l'origina de "melic", qu'ei gascon. Per contra, "omelic" qu'ei desconeishut en catalan  e n'i a pas nat document entà atestar qu'aqueste mot "omelic" e posca o pogosse estar catalan. Dongas,  lo mot  "melic" que deu estar un gasconisme emprontat peu catalan  medievau.

Lo mot "melic" que s'ei substituit au mot pròpiament catalan llombrígol (deu latin ŭmbĭlīcŭlus) en la llengua valenciana e mei generaument per tot l'airau deu catalan occidentau. Hens los documents catalans o valencians mei ancians, anteriors a la dusau mitat deu sègle 14, sonque llombrígol  o ua de las variantas d'aqueste mot qu'ei emplegat tà díser melic. En un document tarragonin (domeni deu catalan occidentau) de la dusau mieitat deu sègle 14, lo mot "melic" qu'apareish  peu prumèr còp en catalan, totun emplegat en concurréncia dab llombrígol (dus còps) hens lo medish tèxte. "Melic" qu'a fenit per espudir completament lo son sinonime  llombrígol deu domeni deu catalan occidentau , deu quau la llengua valenciana hè partida.  En catalan orientau, per contra, la substitucion n'ei pas acabada, totun qu'ei a progressar, preservant peu moment sonque las Islas Balearas e l'Alguer en Sardenha. En catalan de Conflent, qui ei de l'orientau,  l'unic mot tà díser melic qu'ei "melic". Enqüèra medish a Barcelona, lo mot qu'ei vadut corrent au sègle 20 e que i a passat llombrígol en us.

Lo mot "melic" qu'ei un exemple  clar d'un mot l'us deu quau ei a progressar sonque per de rasons de valor intrinsèca, estetica o  fonetica deu mot, que non per rasons de "dominacion lingüistica" o non sèi pas de qué d'aute. Lo fèit qu'aqueste mot e sia gascon o non, n'a pas arren a véder dab lo son succès en catalan, lo mot n'a pas l'etiqueta "gasconisme" hicada dessús. Se s'espandeish, qu'ei pr'amor qu' agrada, e punt. Lo mot llombrígol que's deu portar ua connotacion negativa, qu'evoca unh aute significat, lo de talòs, de lombric (significat de llombrígol en valencian, o sia llombric en catalan) mentre "melic" que rima dab "bonic" (beròi en catalan) - d'aulhors "bonic" (bonilh x melic) qu'ei locaument sinonime de "melic" en gascon - e lo mot "melic" que sap evocar quauquarren de doç e de bon mercés aus derivats de "mèu" ("melicós" etc).  D'autes gasconismes incorporats en catalan au sègle 14 que son plan coneishuts, com "galet", per exemple (lo deu "béver a galet", "galet" qu'ei la fòrma pròpiament gascona de "canalet"). Totun, tots n'an pas avut un hat tant exitós com lo de melic o de galet en catalan. Per exemple lo vèrbe gascon "afustar", qui significa  "argüeitar"", "espiar d'amagat",  atestat hens un manuscrit catalan de 1359, que i ei completament extint.

Dongas, dinc a la fin deu sègle 14, lo mot llombrígol (devath ua de las soas nombrosas variantas, "llombrigoll", "lombrigol" etc.) qu'èra lo solet mot atestat tà virar lo mot gascon "melic" en catalan, per tot lo domeni,  tant l'occidentau com l'orientau. Lo mot melic que començè a s'espandir peu domeni catalan de cap au sègle 15,  en començant grosso modo peu domeni occidentau e, en orientau, peu septentrionau (rosselhonés). La reparticion melic /llombrígol non respècta pas de fèit las divisions dialectaus deu catalan, çò qui lo cas d'un manlhèu explica plan. Uei lo dia au sègle 21, arron la soa invasion pro recenta de la metropòli barcelonesa , "melic" que continua de progressar en remplaçant chic a chic llombrígol per tot lo domeni continentau deu catalan. Vediatz aquiu entà aver mei de detalhs sus la cronologia de la progression d'aqueste probable gasconisme en catalan.