Petit lexic d'incorreccions, de dobtes e d'autas causas incèrtas.

Aquiu qu'avetz las meas nòtas lexicaus, lo tribalh qu'ei tot just començat, que sajarèi de l'amplificar a mesura deu temps. Qu'espèri que sian utilas. 

Agahar v. Mot fantasiós d'En D. Sumien, calcat suu mot occitano-catalan 'agafar' en version pseudo-gascona, e publicat en lo son libe "Standardisation pluricentrique de l'occitan" Ed. Brepols (cf. en particular lo lexic ajustat a la fin). Lo mot corrècte qu'ei gahar, plan segur.  'Agahar' qu'estó inventat per l'ensenhaire provençau en supòrt entau son projècte d'estandardizacion deu gascon calcada suu lengadocian. Urosament, pas arrés n'a représ aqueste mot. Ved. condrechador.

Aver a, aver de loc. verbau. Que's sòu léger qu'en occitan,  lo vèrbe 'aver' qu'auré a s'emplegar seguit de 'de' +infintiu  entà significar caler, faler. La construccion 'aver a + infinitiu' que seré un gallicisme. Totun, en gascon, la construccion 'aver a' + infinitiu qu'ei anciana, a mensh que s'agesca d'ua correccion sistematica deus copistas deu sègle 15:
Ossau, 1277: Item statium et ordenam que si la fidance patzere de la bal de Camfranc ave a entrar en la terre d'Ossau o la fidance d'Ossau ave a entrar en la terre de Camfranc per negosii de patz fermar o sercar que tote terre de cada una part lo tengos saub et segur en totz los locxs. (DAG, 17, p1340, par. 2220.
Per contra, dab tier, ténguer, qu'ei plan de + infinitiu.

Arsec, arsèc s.m. Mot pròpiament gascon, corresponent au 'vam' lengadocian (ved. 'vam'). Las duas fòrmas arsec (arséc en graf. EGF) e arsèc que son plan atestadas, en companhia dab ua tresau 'arzéc' segon Palay. La prumèra fòrma  'arsec' (dab e barrat) qu'ei la preferida per Palay,  lo dic. Per Noste e lo TeG, çò qui la legitimaré com estandard, mentre Pèire Bèc que s'estima mei la fòrma 'arsèc' per de rasons pro escuras per jo (cf. lo lexic e lo tèxte de "Entà créser au mon).
Lo mot 'arsec' que vien a l'evidéncia de la fòrma frequentativa de seguir: *arseguir (= arreseguir),  com 'vam' é vieneré d''anar' (ipotèsi personau). Arsec que's distingueish atau de ressec (de ressecar). Arsec provienent de arseguir, la fòrma dab e tancada n'ei pas l'unica legitima, puisqu'en mei d'un parlar lo vèrbe seguir que hè a l'indicatiu deu present sègui, sèguis, sèc (vediatz, per exemple, la gramatica gascona de R. Lassalle) etc. Dongas, arsec o arsèc, segon lo vòste parlar. Arsec per jo.

Asirar (v.). Atencion aus faus amics occitanistas! 'Asirar' dab la significacion d'odiar qu'ei un occitanisme incorrècte en gascon. Los mots occitans 'asir' e 'asirós' n'existeishen pas en gascon, en catalan tanpòc. Los mots occitans 'asirar', 'asir' e 'asirós' qu'an de's virar respèctivament en 'odiar', 'òdi' e 'verinós'. En gascon, 'adirar' qu'ei sinonime d' 'avejar', 'anujar'. L'adirèr qu'ei la melancolia, quitament lo mau d'amor. En catalan, la fòrma deu mot adirar qu'ei aïrar e la significacion qu'ei dobla:  arresentir aversion envèrs quauquarren o quauquarrés e provocar ira, anujar hòrt (en conformitat dab l'etimologia latina: ad ira -re).

Bana (s.f.). Faus-amic occitanista. Lo mot occitano-catalan 'bana' (en catalan: banya, valencian: bana, id.) qu'a la significacion deu mot gascon 'còrn'. N'ei pas briga lo cas en gascon. En la lenga nosta, la bana que i designa lo recipient de metau on s'i transportava la lèit d'autescòps,  qu'ei autanplan ua unitat tradicionau de mesura de volume equivalenta a 20 l, haut o baish.  Béve'n a banas = béve'n hèra, hòrt.

Biais (s. m;). Lo mot, dab lo sens de 'manèira', qu'ei un occitanisme, la varianta gascona  'biaish' n'a pas aquesta significacion, que jo sàpii. Significacion en tot cas absenta deu diccionari de Palay e considerada com non-gascona per Eric Gonzalès e d'auts (com. personau). De notar lo mot (dab lo sens restrictiu qui ei lo son en gascon) qu'existeish plan en catalan devath la fòrma biaix. Lo Gran Diccionari de la Lenga Catalana (G.D.L.C) que'u considera com occitanisme possible (la prumèra atestacion que remonta tau sègle XV), de fèit un gasconisme possible se non probable. En catalan, lo mot n'a pas briga lo sens de 'faiçon', 'mòda', 'manèira' qu'a lo mot en lengadocian, n'a pas sonque la significacion deu mot francès 'biais' (de biaiser) qui ei la deu mot gascon 'biaish' tanben. Atencion, la locucion occitana 'de tot biais'  (adaptada a còps en 'de tot biaish') n'ei pas mei corrècta en gascon qu'en catalan, enqüèra que Pèire Bèc l'emplega atau en la soa pròsa gascona.  En gascon, que la cau remplaçar per "de tota faiçon, de tota mòda, de tota manièra / manèira" (cat. de tota manera, de totes maneres).

Blu -a (adj). Gallicisme considerat com incorrècte peu diccionari deu Congrès Permanent de la Lenga Occitana, de substituir per 'blau', 'blava' (en cat. blau, blava). En gascon literari, blu qu'èra atestat dejà au sègle 17. En gascon corrent, blau com a subst. ne designa pas sonque la macadura, que non la color. Lo gallicisme qu'ei acceptat peu Tot en Gascon, totun 'blau' per 'blu' que i ei tanben. En generau, tots los escrivans gascons contemporanèus qu'emplegan lo mot 'blu' (e non pas 'blau') tà designar la color, dab l'excepcion de P. Bèc. Jig, hens un comentari ad aqueste messatge, que'nse rapèra los lanusquets qu'an la varianta 'blur', 'blura' dab los derivats verbaus 'emblurar', 'emblurejar' e de nes citar lo vèrs de Lasies: "De noste cèu emblurat, güeitatz tostemps la memòria." De fèit, que s'ageish deu procèssus deu matar l'iat per insercion d'ua consonanta (blura e emblurar en plaça de blua, embluar). Entà matar l'iat, qu'ei ua r qui serveish aquiu en plaça de la h gascona dont ei lo ròtle màger totun, aquerò que s'explica per evitar la confusion dab los mots de la familha bluhar etc, de significacion diferenta. Los derivats de blu dab r que son emplegats en Gasconha centrau, segon Palay.

Capitar (v). Dab la significacion d'escàder-s'i, russir, lo mot qu'ei un occitanisme probablament d'evitar en gascon, ja que lo Tot en Gascon l'accepte. La significacion normau de 'capitar' en gascon qu'ei 'entamiar', 'començar' en parlant d'un tribalh, d'ua tasca, que non 'escàder-s'i' (ved. Palay). 'Capitar' n'existeish pas en catalan qui a totun l'adj. 'capitat- ada' qui significa 'en fòrma de cap', mot emplegat en anatomia.

Chepic, peishic, tesic. Los mots 'chepic' e 'tesic' que son practicament sinonimes, 'chepic' que significa cuenta, perplic, inquietèr (P. Morà, dic. TeG). 'Tesic' que significa chepic, torment morau, desir, enveja, irritacion, prurit. Lo prumèr, beròi gasconisme, que resulta probablament de la deformacion per metatèsi  de 'peishic' (de peishicar, var. 'pesicar' per confusion probabla dab 'tesicar',  fr. pincer; cat. pessigar, oc. pecigar). Lo dusau qu'ei format suu modèle de peishic a partir de l'etimon de tès o tèsa qui significa respectivament crani o cervèth, esperit, idea. Los dus mots que pòden estar emplegats com  adjectiu: chepic-a e tesic-a, en concurréncia dab chepicós-a e tesicós-a. D'aquestes mots que derivan los vèrbes 'chepicar' 'chepicà's'  'tesicar' e tesicà's.  De notar que la grafia deus mots occitans pecic, pecigar (Dic. Ubaud) n'ei pas acceptadera en gascon, per de rasons evidentas de fonetica.

Condrechador (s.m). Neologisme famós, gessit de l'imaginacion de N' Arvei Cassinhac (diccionari  d'occitan.org), en plaça deu mot corrècte "corrector". 'Agahar' e 'condrechador', que son mots emblematics de la fantasia dont son capables los lexicografes, diplomats o non.

Daubun -ua (adj. e pron). Fòrma  en biarnés contemporanèu de "daugun"  qui ei la fòrma etimologica atestada e enqüèra viva per la Gasconha centrau (Palay). 'Augu' o 'augun', mei ant. 'alcun', qu'ei l'unica fòrma qui trobam en Lespy-Raymond. Que i a un conflicte grafic a prepaus de 'daubuns', que "d'auguns" escriven 'dauvuns' dab arguments deus bons (que'm pensi qu'estó l'Eric Gonzalès qui promavó aquesta refòrma hens Reclams, qu'ac dic de memòria, totun ved. lo comentari de Jig). L'emplec de la fòrma corregida d'auguns que permeteré d'arresólver aqueste conflicte. Atencion, aquerò n'ei pas sonque qu'ua proposicion personau. Lo Tot en Gascon qu'admet com sola fòrma estandard daubun, daubua. En cat. algú e algun-a. En complement d'aquesta nòta, ved. los comentaris de Renaud e de Jig.

Dens (prep): jo que'm pensi que cau lutar contra l'emplec illegitime de la prepausicion "dens' en plaça de 'en' en gascon. 'En' qu'ei la prepausicion de lòc de sens generau, a còps remplaçabla per 'a'  en mei d'un parlar, hòrt mei rarament cambiabla per 'dens' (var. 'hens', 'laguens' etc). En francès, la prepausicion gascona 'en' que's pòt virar en 'à', 'dans' e à còps 'sur', segon los cas. En gascon, la prepausicion de lòc 'dens' (var. 'hens', 'laguens', etc) qu'indica , per rapòrt a un espaci precís, ua situacion en un punt interior e non superficiau d'aquest espaci. Autament dit, se la prepausicion de lòc non concerneish pas un espaci precís o si non podem remplaçar la prepausicion de lòc per 'a l'interior de', n'ei pas beròi corrècte de har servir la prepausicion "dens".  Qu'ei dongas important de s'avisar lo mot gascon 'dens' non pòt pas servir tà virar sistematicament lo mot francés 'dans' o lo mot occitan 'dins' en gascon, au contra de l'usatge illegitime qu'observam en la pròsa neogascona contemporanèa qui segueish un modèle au còp francés e occitan non gascon. Qu'ei hòrt de dòu har. Lo praube Pèire Bèc, en particular, qu'emplegava de manèira sistematica 'dens' a la mòda occitana (o a la francesa, qui ei la medisha) en frasas on l'usatge de 'en' e seré hòrt mei corrècte en gascon classic. Per exemple, aquestas citacions tiradas de "Entà créser au món": "E que sentiva sos membres qui s'engordishèvan dens ua euforia mojassa contra laquau…" (p 12), Joan que s'ajacèc dens l'èrba navèra (p. 22), …en bèth manobrar la sua victima entà que's presentèsse lo cap en davant, dens un darrèr adiu au món (p.24), ...auquau arresponón, dens un concèrt d'alegrança, totis los hasans de la vesiau (p. 29) etc, etc. Aquestas frasas de Bèc que soan mei francesas que non pas gasconas. En gascon classic, que caleré emplegar 'en" e non pas 'dens' en tots aqueths cas (suu bon emplec de 'en'  dab exemples tirats de la literatura, ved. lo messatge aquiu).

Drin (s.m. e adv). Mot essenciaument bearnés e de la partida bigordana mei pròishe de Biarn, sinonime de 'chic', 'pòc'; 'un drin de' = 'un pòc de'. ex. Un drin de pan. Escota drin. Drin a drin = chic a chic= a drins.  L'etimologia de 'drin' n'ei pas clara, que deriva dilhèu de bri, bria per addicion de l'afixe diminutiu -in en ua construccion inspirada per la locucion francesa "un brin de'  qui avè aquesta medisha significacion. La significacion antinomica (confusion dab 'hèra') qui podem rencontrar en frases exclamativas ('be i avè drin de monde!' per  'be i avè hèra de monde!) que sembla ua invencion recenta e de correccion dobtosa. Los diccionaris deu sègle passat- en particular Lespy, Palay - non repòrtan pas aquest emplec antinomic de 'drin'.

E, se (particulas interrogativas). L'emplec de la particula "e" tà anonciar ua frase interrogativa qu'ei un trèit essenciaument bearnés, lo gascon que s'estima mei d'emplegar "se". En gascon e en aranés: Se voletz minjar? o mei simplament: voletz minjar?  En bearnés: E voletz minjar?

Esquipa (s.f.). Mot incorrècte en gascon contemporanèu e mei generaument en occitan, emplegat per la redaccion deu Jornalet en plaça deu mot corrècte  'equipa'. Aquesta varianta dialectau dab s deu mot equipa, ne l'èi pas vista enlòc mei (cf. los diccionaris de gascon, en particular lo basic deu CPLOc e Tot en Gascon, tots dus qu'an equipa shens s e non esquipa). En Gaby Balloux que'nse sinhala la fòrma dab s qu'ei plan atestada dab lo vèrbe 'esquipar' en gascon deu sègle XV (ved. lo son comentari), per aquò qu'ei la fòrma shens s qui ei estada retienguda (equipa, equipament e equipar) hens lo dic. TeG. En cat. equip (s.m.).

Estar nueit o estar nueits (locucion). Tà arrevirar l'expression francesa 'il fait nuit', lo gascon qu'a l'expression qu'ei nueit o qu'ei nueits (Qu-ey noéyt, qu-ey noéyts, ved. Palay). En d'autes parlars: qu'es nèits, qu'es nèits barrada (Arnaudin, cf. Grammaire de R. Lassalle), 'qu'èra netses, qu'èra netses' (recueilli en Barousse par R. Lassalle). De la medisha faiçon, tà díser de nueit, l'aragonés que ditz de nueits e lo catalan de nit o de nits.

Exemple, eishimple. Exemple qu'ei un mot format a partir deu mot latin exemplum. Qu'ei commun a mantua lenga romanica, dont lo catalan. En occitan com en catalan, lo mot 'exemple' que hè partida deu lexic estandard. Com la fòrma anciana èra grafiada e prononciada de manèira plan diferenta de la modèrna, eishimple en gascon, exempli o eximpli en catalan (dab x = sh), la question de l'influéncia francesa que's pausa entà la causida de la fòrma normativa contemporanèa en aqueste cas com en d'autes. Que cau notar la fòrma antiga n'ei pas dehenuda peus linguistas occitanistas, per de rasons pòc claras e probablament illogicas. Dilhèu que serà pr'amor l'atestacion qu'ei sonque gascona,  que manca en occitan non gascon?... De notar que la prononciacion eixemple (= eishemple) qu'ei enqüèra viva en catalan (ved. lo D.C.V.B., adrèça exemple), enqüèra que non admetuda en la lenga estandard.
Ved. lo comentari de Jig, a l'origina d'aquesta nòta.
En gascon:
"Qu’esclairatz son pòble de las arrajas de vòstes bons eishimples." (d’Astròs) (sègle 17).
A Baiona, lo mot atestat en archius qu'èra ishemple (grafiat atau, sègle 14) cf. DAG. 
En catalan:
"Per les paraules vanes de les gents, hom no's deu estar de donar bon eximpli." (Lull, sègles 13-14). 

Lo cas d''eishimple' n'ei pas isolat, ved. tanben 'eishilh', 'eishilhar', 'trimfe', 'trimfar' e quitament 'g(u)arentir' remplaçats respectivament per 'exili' , 'exiliar', 'trionf(e)', 'trionfar' e 'g(u)arantir'. De tota la seria, sonque 'garentir' qu'estó promavut peus linguistas occitanistas (shens succès), motivats qu'èran per la mòda fobica anti-"francesisme". Curiosament (o non), los autes cas n'eston pas considerats, pròva que lo gascon e'us pausa problèma en l'encastre de l'occitan, a maudespieit de las bèrojas frasas de principi. La règla  d'ua fòrma istorica d'un mot com causida de normativizacion (fòrma dita 'classica') edictada peus quites lingüistas occitanistas non sembla pas aplicà's quan la dita fòrma ei gascona. Sequenon, perqué adoptar 'exemple', 'exili' e 'trionf' e non pas 'eishimple', 'eishil(h)' e 'trimfe' qui son las fòrmas genuinas d'atestacion la mei anciana? Non serà pas per anti-gasconisme? La question qu'ei pausada.

Exili , eishil, eishilh; exiliar, eishilhar  (n.m., v.). 'Exili' qu'ei un neologisme format a partir deu mot latin exilium, comun a l'occitan non-gascon, au gascon e au catalan. Aqueste neologisme que s'ei substituit a la fòrma genuina eshilh o eshilh comun aumensh au gascon e au catalan qui trobam en manuscrits medievaus devath las fòrmas graficas yxil, exilh e, en catalan, exill. En gascon, la fòrma anciana e(i)shilh qu'apareish grafiada peu prumèr còp (1443) com 'yxil' (de léger probablament eshilh, com fil representava hilh), mei tard exilh  (dab x = sh) . Que trobam lo vèrbe corresponent, grafiat eshilhade (sic),  en un manuscrit  bearnés (cf. Lespy). Las fòrmas eishilh e eishilhar (gr. IBG: echìlh, echilhà)  qu'aurén d'estar acceptadas puishque genuinas e plan atestadas mei d'un còp.  De notar lo Tot en Gascon qu'admet la fòrma 'eishil' (adaptacion grafica de 'yxil'), jo que'm pensi que la caleré corregir en eishilh en acòrd dab la proposicion grafica de J. Lafitte (ved. la soa reedicion deu Lespy-Raymond) e en acòrd dab lo títoh deu recuelh de novèlas deu quite Pèir Morà: letras d'exilh (per: letras d'eishilh). Los mots modèrnes exili e exiliar que son los solets acceptats peu diccionari deu Congrès Permanent de la Lenga Occitana. Ved. tanben 'exemple', 'eishimple'.

Fòrma (s.f.). La fòrma deu mot dab l'accent grèu qu'ei corrècta (cf. CPLOc e Tot en Gascon), 'forma' que n'ei tanben segon lo CPLOc. Formar (o/ò) qu'ei en particular normatiu en estandard biarnés, mentre que formar (o/o) n'ei en l'aranés. En cat. forma /o/)

Galèc-èga. Gentilici de Galícia (país au nòrd occidentau de la peninsula vesia), inspirat peu mot deu lexic trobadorenc galic, galec. Lo mot 'galèc' n'ei pas  gascon, tanpòc admés peu Congrès Permanent de la Lenga Occitana - CPLOc-  qui a causit lo mot 'galician'. Qu'ei 'galician' tanben en gascon (cf. Tot en Gascon). A prepaus de las significacions deu mot medievau galic, galec, ved. aquiu.

Garentir v. Arcaïsme preconizat per En D. Sumien e d'auts, non acceptat peu diccionari basic deu Congrès Permanent,  de substituir per 'g(u)arantir'  (segon lo CPLOc e lo Tot en Gascon). Totun, garentir qu'èra enqüèra viu en gascon literari deu sègle 17. Qu'èi consacrat un message ad aquesta question, clicatz acitau. En cat. garantir.

Hap (s.m), hapa (s.f), hapar (v) Gasconismes corrents, desconeguts de l'occitan non-gascon e deu catalan,  ved. aquiu entaus explics.

Horar (v.), horadar (v). Qu'existeishen dus vèrbes 'horar' plan distints en gascon. L'un que vien deu latin fullare e correspon a l'occitan folar (en gascon, que disem tanben 'pèhorar' tà eliminar tota ambigüitat), l'aut que vien deu latin forare e correspon a l'occitan forar. Aqueste dusau vèrbe 'horar', en via d'extincion, qu'ei generaument remplaçat peu son sinonime 'horadar', probablament manlhevat de l'espanhòu. La confusion enter los dus vèrbes 'horar' qu'ei evidenta quan se considera lo toponime "carrèra horada" qui, en gascon contemporanèu, ei entenuda com carrèra qu'òm pòt trepejar, dongas "carrèra publica" e non privada. En occitan 'carrièra forada' n'a pas briga aquera significacion, qu'a conservada la significacion originau.

Maire (s.m.). Lo mot 'maire' (lo de la mairia) qu'ei sovent considerat com gallicisme d'espudir per occitanistas, çò qui explica lo mot no's tròba pas en lo diccionari occitan d'Ubaud. Totun, lo mot qu'ei d'atestacion hòrt anciana en gascon. Que figura en lo dic. prov. Levy, juntament dab mairetat: mairia, estat de maire. En gascon baionés, lo mot maire que remonta aumensh tà la debuta deu sègle 13. Atau en 1215: Lo maire, els esqueuins, els cosseilhedors, els pars…iureran que judgeran dret, segon lor consciencie (DAG 18 p. 1415). En 1215 autra vetz: Lo maire, au comensement de son an, iurera que gardera los dreits de sante glizie...(DAG 18 p. 1415). En 1273: 'le marque no deu cessar tro aquet a cuy sera dade sie pagat dou cap et les messions sufficientz quou mayre conechera ab sons juratz  (DAG, vol17, p. 1341, par. 2223).
Lo mot gascon 'maire' qu'ei un gallicime possible, totun pas briga segur. Que deriva de màger, solide, , totun qu'ac podó har d'ua manèira completament gascona, shens recórrer a un manlhèu francés. En efèit, au sègle 13, lo mot "mager" (màger) qu'èra plan emplegat en gascon, per exemple a a Bordèu, entà díser 'maire'. Aqueste darrèr mot que poderé resultar d'un processus plan gascon d'ipercorreccion de màyer (= màger) -> mayre en seguint un modèle correctiu usuau en gascon: quate ->quatre e libe -> libre. En tot cas, l'antiquitat de l'atestacion deu mot en gascon que lheva tota traça de dobte sus la soa legitimitat. Dongas, maire, plan acceptat peu Tot en Gascon e d'us recomandat per l'Eric Gonzalès (com. personau).

Manièra (s.f.) Gallicisme per 'manèira'. La coincidéncia deu gallicisme dab la fòrma lengadociana deu mot que'u hè acceptable en çò de linguistas occitanistas. Aqueste gallicisme qu'a largament (totun pas totaument) espudit deu lengatge corrent la fòrma istorica gascona 'manèira' (grafiada manèyre, ant. maneyre cf. Luchaire, Lespy, Palay  etc.). Aquesta fòrma 'manèyre' qu'èra enqüèra repertoriada per Palay com estant landesa. En aranés (e parlars afins) qui an 'hèt, hèta' per 'hèit, hèita', lo mot qu'ei 'manèra'. Jo que m'estimi mei de sajar de restituir lo mot pròpiament gascon 'manèira' (var. 'manèra') en plaça deu gallicisme pr'amor la fòrma gascona qu'ei plan presenta en diccionaris de gascon contemporanèu (per ex. Per Noste, Tot en Gascon) e non pausa nat problèma d'intercomprension. Los occitanistas qu'auràn de notar, totun,  lo diccionari basic deu CPLOC n'accepta pas sonque 'manièra', que non 'manèira'. Lo Tot en Gascon qu'accepta las tres fòrmas: manèra, manièra e manèira, aplegadas en ua soleta adrèça: 'manèra'. En cat. manera.

Massiu-iva (adj.), massís (s.m.).  La confusion de 'massís' (la malhada) dab 'massiu' (lo de l'aur massiu) qu'ei un error tipica deus (neo)locutors de gascon. Com adjectiu, lo TeG n'admet pas sonque massiu-iva qui ei un gallicisme qui arretrobam en particular en catalan (massiu) e en espanhòu (masivo). Atau, qu'ei plan lo Massís Centrau qui cau díser (e non pas Massiu Centrau), mentre "l'aplec de sostien qu'ei massiu" (e non pas massís, en tot cas en gascon). En occitan non gascon, lo mot 'massís' qu'ei conservat tà díser 'massiu' (ved. per exemple aquiu). Lo diccionari deu Congrès qu'integra 'massiu' com a mot gascon entà virar l'adj. occitan  massís, en acòrd dab lo dic. de Per Noste e lo TeG.  Au contra deu gascon,  lo catalan qu'admet au còp los adj massís-issa e massiu-massiva. De la medisha faiçon, lo lexic espanhòu qu'integra las duas fòrmas: macizo-a e masivo-a.

Peishic (s.m.) ved. chepic.

Puisheu (s.m). Gasconisme corrent mercés a l'expression har puisheu = empachar, har trabuc. Mot vienut deu lexic notariau, a l'origina un adjectiu, de paish (lo d'empach): paishiu = qui empach; arqu. seis nulh contrast paxiu (Lespy)= shens nada contrarietat qui empache, shens nat empach. La fòrma etimologica 'paishiu', atestada en manuscrits ('paxiu'), qu'ei enqüèra viva locaument. La fòrma 'puisheu' que s'explica per confusion enter aqueste mot 'paishiu', derivat de "pedicare" -de pes, pedis: 'qui empacha'  e un derivat de podium (puei, poi): 'puisheu', varianta de pujeu. Deu men punt de vista, la fòrma "paishiu", enqüèra viva locaument e en conformitat dab l'etimologia, que seré plan preferibla que non pas 'puisheu' dab aqueste sens precís d'empach, trabuc. Atencion: en tot cas, la fòrma *puishèu (dab è) qu'ei fautiva (de corregir hens lo Tot en Gascon).

Preable, priable, prable, s.m., adj & loc. au preable de.  Lo mot gascon 'preable', var. 'priable', 'prable' que vien d'un antic  *preanable, equivalent occitan deu mot francés prealable. *Preanable > priable, preable, prable. Lo TeG qu'admet sonque 'preable', e non pas 'priable' ni 'prable', totun tots tres que son en Palay. Pr'amor deu TeG, que m'estau dab la fòrma grafica 'preable'. Lo mot "preable" qu'ei un gasconisme desconegut en occitan non-gascon e en catalan.

Rangièr (s.m.). 'Francisme' (gallicisme), preconizat per D. Sumien e d'auts, non acceptat peu diccionari basic deu Congrès Permanent, lo mot pseudo-occitan 'rangièr' qu'a d'estar substituit peu prèst suedés  'rèn' (cf. Dicod'oc e Tot en Gascon). Qu'ei consacrat un message ad aquesta question, clicatz acitau. En cat. ren.

Talhièr, talhèr (s.m.). En Gilabèrt Narioo (qui podetz escotar en clicant acitau), que recomanda de non pas emplegar  lo mot 'talhèr'. Aqueste mot, vienut d'Espanha, qu'ei estranh en gascon, enqüèra que sia a la mòda en çò deus occitanistas. En substitucion d'aqueste ispanisme occitanista, G.N. qu'indica lo mot corrècte en gascon qu'ei 'obrader' (s.m).  Aqueste mot "obrader" qu'ei efectivament en Palay en Tot en Gascon (TeG). Totun, lo TeG qu'accepta tanben talhèr e la fòrma ibrida atalhèr (fr. atelier). Lo diccionari normatiu deu  CPLOc qu'admet 'talhèr', varianta gascona de l'occitan 'talhièr'. Dongas, emplegatz lo mot qui'vse convienga: 'obrader' o 'talhèr'…Jo qu'emplegui los dus, totun dab nuanças. Segon jo, 'l'obrader' (melhor qu''obrador', enqüèra qu'aqueste darrèr é sia sinonime d'obrader segon Palay;  'obrador' qu'ei totun ambiguü pr'amor que sap designar l'obrèr tanben) qu'ei lo lòc on tribalha l'obrèr , l'artesan, lo fabricant. Dongas, l'obrader qu'ei un lòc de fabricacion, de produccion, de tribalh. Lo talhèr, per contra, qu'ei un lòc on s'i amassan monde tà s'i apréner o melhorar ua disciplina, un lòc d'ensenhança, de formacion e de practica e lo mot que pòt designar tanben aquesta quita amassada. Per jo, un talhèr n'ei pas un obrader.  Per exemple, un obrader de bohas qu'ei un lòc on artesans é fabrican bohas, mentre qu'au talhèr de boha s'i apren o practica l'instrument devath la direccion d'un ensenhaire, d'un formaire. Un aute exemple: per jo, un "obrader d'economia" n'a pas nat sens, mentre un talhèr d'economia si que n'a.

Tesic (s.m), tesic-a (adj.) ved. 'chepic'.

Tinhahús(s.m.). Atencion, lo mot gascon  'tinhahús' qu'ei en realitat compausat de dus mots: tinha e hus. Qu'auré logicament de s'escríver tinha-hus; totun, aquesta darrèra grafia nei pas acceptada ni peu corrector de Per Noste, ni peu Tot en Gascon, tots dus que s'estiman mei la fòrma tinhahús. Que cau raperar la prononciacion de la a deu mot 'tinhahús' qu'ei plan la de 'tinha', qu'ei a díser un a finau atòna. Palay qu'escriu lo mot atau: 'tignehùs' (e non pas 'tignahùs'). Camelat (en 'Bite Bitante')  e Mistral (TdF) qu'escriven  enqüèra mei corrèctament  'tigne-hus'. Lo dusau mot 'hus' n'ei pas lexicau en gascon, que' u cau relacionar dab lo mot basco 'huntz' qui significa 'gahús'. En basco, lo mot 'huntz' qu'ei gessit de la faussa deconstruccion de 'gauhuntz' (fòrma basca de 'gahús', id., soletan gauhüntz, var. meridionaus gauhontz, gabontz) en gau (nueit) e huntz (var. sol. hüntz,; var. merid. (h)ontz;  en gasc. "hus" o sia gahús o ausèth nueitiu). En basco, gauhuntz e huntz que son sinonimes enter si.
En gascon, tinha(-)hus qu'a mei d'un sinonime, en particular ausèth-tinha, on 'hus' ei remplaçat peu son quasi sinonime 'ausèth'. Un aute sinonime de 'tinha-hus' qu'ei 'tumahús', compréner tumar-hus: (ga)hús qui tuma (lo carrèu de la hièstra). Oc: rata penada, cat. ratpenat, rata pinyada. De manèira hòrt interessanta, lo mot catalan gamarús (qui designa la 'gavèca' Strix aluco) que sembla hèit suu modèle de tinha-hus e de tumar-hus en representant, segon jo, gamar-hus: (ga)hús deu gamar o sia qui pòrta lo 'gam,' la malautia deu bestiar (la h n'a pas nada valor fonetica en catalan). Dongas, lo mot catalan gamarús que sembla de construccion tipicament gascona (gamar-hus cf. lo petit lexic de gasconismes en catalan). En resumit, estossi  jo encargat de la normativizacion deu gascon, qu'incitarí a escríver tinha-hus (tigne-hus en grafia de l'IBG.) pr'amor la grafia oficiau actuau 'tinhahús' qu'ei inapropriada e hòrt enganaira. De la medisha faiçon, que prepausarí tumar-hus (tumà-hus en gr. IBG) en plaça de tumahús, aqueste còp com simpla mesura de coheréncia dab la grafia tinha-hus.

Títol (s.m.) e titolar. Lo mot 'títol' qu'ei un occitanisme o catalanisme emplegat correntament en plaça de la fòrma genuinament gascona títolh (cf. Lespy).  Qu'ei interessant de constatar lo mot occitan títol, de fonetica anormala en gascon, qu'a provocat espontanèament  la formacion de derivats adaptats : títou, quitament titòu (aqueste darrèr, que'u trobam hens lo Tot en Gascon, a costat de títol).  Enquèra que la fòrma istorica atestada en gascon e sia títolh, lo derivat verbau atestat qu'ei plan 'titolar' e qu'a de'n demorar atau en tots los cas. En cat. títol.

Tostemps, tostemp, tostém. En sistèma "classic", que m'agrada la grafia tostem o tostém, la soleta qu'arrespècta estrictament la fonetica majoritària deu mot gascon. Aquesta fòrma grafica qu' èra la qui lo praube J. Coromines e recomandava, au despens d'autas fòrmas; tostemp - qui ei la fòrma usuau en aranés e tostemps, qui ei la fòrma mei espandida en gascon (non-aranés). Aquestas duas darrèras fòrmas graficas que son clarament mencionadas com inapropiadas peu lingüista catalan, dab rasons de las bonas. Se consultam ALGc III, c N° 836 (cf. Massourre, Dic. du Gascon des Vallées de Luz etc), qu'observam  [tus'tem] en las Lanas lhevadas ua franja septentrionau  on i son [tutja'me] e [tutja'mei] e ua franja occidentau meridionau on i ei [tis'tem], en los  P-As que i ei enquèra [tus'tem], autanplan [tus'tem] en los H-Ps (lhevat ua zòna au nòrd qui a [tuʃ'tem], autanplan [tus'tem]  en la part sud-oèst de H.G, au sud de Cominge e de Coserans...  Per aquò, sonque la fòrma etimologica 'tostemps' qu'ei abusivament acceptada peu Congrès Permanent de la Lengua Occitana e peu Tot en Gascon, ja que sia arcaïzanta e foneticament anormau en gascon. La fonetica shens la s finau sensibla qu'ei plan la normau. Si èri jo l'encargat de la normativizacion deu gascon, qu'adoptarí la fòrma tostém (distinta de tostem, de tostar) en gràfia classica, corresponent a toustém en la de l'I.B.G.

Totafèit, tot a fèit. Locucion tot a fèit corrècta, grafiada 'totafèit' per Pèire Bèc (cf. Entà créser au Món), mentre qu'ei grafiada 'tot a fèit'  en lo TeG de Pèir Morà. Jo que m'estau dab la grafia en tres mots deu TeG. 

Un, ua. L'article indefinit femenin gascon ua qu'ei mantiengut escriut atau abans un substantiu femenin, quina qu'n sia la vocau iniciau: ua boha, ua hemna, ua error, ua estapa, ua escòla, ua ustensilha… Sus la question de la prononciacion, que's cau referir a la ficha gramaticau redigida per N'Eric Gonzalès e consultabla aquiu. 

Utís. Lo mot 'utís' que figura plan en lo dic. Tot en Gascon e qu'ei lo nom balhat ad ua colleccion de libes de las edicions Per Noste. Per contra, lo diccionari deu Congrés Permanent de la Lenga Occitana qu'arrefusa 'utís' per rasons de gallicisme diglossic. Utís, un gallicisme? Qu'ei plan possible, totun guaire segur, la 's' finau deu mot gascon pausant problèma en aquesta ipotèsi. De fèit, aquesta 's' de  'un utís' non s'explica pas aisidament peu prèst francés, enqüèra mensh aisidament en contèxte de diglòssia. En contra de l'opinion generau, l'ipotèsi de l'origina indigèna deu mot 'utís' n'ei pas descartadera, qu'ac expliqui en un messatge consacrat aus derivats deu latin 'usitilia' en gascon, ved. aquiu entà ave'n mei detalhs.

Vam (s.m.). Sinonime d'arsec, lo mot 'vam' dab aqueste sens qu'ei un lengadocianisme desconegut de Palay e qui non cau pas emplegar en gascon segon En Gilabèrt Narioo qui ac tornè díser recentament au parat d'ua entervista a Ràdio-País , (que'u podetz escotar en clicant acitau).  Totun, En Pèir Morà qu'accepta lo mot (ved. Tot en Gascon). De l'auta part, lo praube Palay qu'accepta lo folcloric 'estrambòrd' vienut deu lexic marselhés, représ tanben per P.M. hens lo TeG. 'Arsec', 'entosiasme', 'balanç', 'exaltacion', 'ahuecament', las alternativas non mancan pas. Jo que crei lo quite mot lengadocian 'vam' que poderé viéner deu gascon, concrètament de la fòrma exclamativa 'vam!' derivada de l'imperatiu deu vèrbe anar. A còps 'vam!' que's con·hon dab 'nham!' (segon jo, d'un ancian 'uelham!' de 'ulhar', 'uelhar' (lat. oculare), espudit deu gascon peus mots d'origina francica (g)uardar e (g)uarar, dab losquaus  uelhar e's podó ibridizar tà balhar las fòrma 'uèr', 'uèra', 'ueratz' etc  etc. Las duas fòrmas nham e vam que's pòden ibridizar enter si  (mam, nam etc.).