dimecres, 28 de juny del 2017

Ustilh, utís, ustòri, ustilha, urdelhas…o deus avatars deu latin usitilia en gascon.

Los mots blu e utís que son aus tanhents de l'integrisme occitanista un pòc com seré lo pòrc entaus judius e los musulmans, qu'ei a díser impurs, d'emplec tabó. Que son, per aquesta gent, emblematics deus mots mercats deu sagèth infamant de 'francisme' (qu'ei a díser gallicisme). Totun, se lo mot 'blu' ei shens nada traça de dobte un prèst francés, n'ei pas tan segur que lo mot 'utís' ne sia un.  En tot cas, lo mot 'utís' que figura plan en lo dic. Tot en Gascon e qu'ei lo nom balhat ad ua colleccion de libes de las edicions Per Noste. Per contra, lo diccionari deu Congrés Permanent de la Lenga Occitana qu'arrefusa 'utís' per rasons de gallicisme supausat. 

L'escenari etimologic generaument admés que hè efectivament derivar 'utís' d''otís' e aqueste darrèr representaré lo mot francés 'outil'. Qu'ei plan possible, totun que cau raperar aquesta assercion deu prèst francés n'ei pas sonque ua ipotèsi e n'ei pas guaire assolidada, que jo sapi.  La 's' finau, plan sonòra, d'otís que pausa dificultat respècte au mot francés outil, sustot se la consideram en contèxte de diglòssia. Personaument, non vei guaire versemblant que lo mot francés outil é pogosse vàder popularament un mot conservant sistematicament la s sonòra deu plurau a la fòrma singulara. Lo mot francés non pausa nat problèma de prononciacion en occitan qui justifique d'i ajustar aquesta s de manèira sistematica au despens de la fòrma fonetica francesa. Aquesta 's' estranha que poderé desmentir l'ipotèsi d'un prèst francés. Com ipotèsi alternativa, que podem prepausar lo quite mot 'utís 'que derivaré deu mot mei ancian  'ustilh' per un procediment illegitime de 'desafixacion'  (lo mot 'ustilh' considerat faussament com ua fòrma afixada qu'ei ua ipotèsi validada per l'existéncia de l'aute mot afixat 'ustòri'), seguit per la metatèsi de la 's' (ustilh  -> *usti  -> utís). En aquesta ipotèsi, 'utís' non seré pas briga un derivat deu mot francés 'outil' e la 's' deu mot que seré plan d'origina etimologica e non pas lo resultat d'ua simpla confusion gramaticau.  Shens denegar l'influéncia possibla de la fonetica deu mot francés 'outil' en aquesta evolucion,  aqueste processus de metatèsi que's pòt autanplan explicar  per atraccion d'utile', 'utilitat' etc. L''usti(lh)' que s'ei hèit 'utís' pr'amor d' 'utile'. La confusion utís -utile qu'ei plan illustrada peu fèit que 'utís' ei emplegat locaument  com adjectiu (au fem. utissa) en plaça d' 'utile'  (cf. adreça utís, utissa en dic. Foix). En aqueste escenari, otís que deriva d'utís e que seré mei un gasconisme o un occitanisme, que non un gallicisme.

Dongas, en gascon, qu'emplegaratz o non lo mot 'utís' segon la vòsta credença o la vòste capèra (o la deu vòste corrector). Lo gascon que presenta ua longa seria de mots mei o mensh sinònimes d''utís' includint-i en particular 'apèr' (lat. tardiu *apparium, cf. esp. 'apero', ) e 'atruna' (lat. 'tribuna') qui son los sols prepausats peu Diccionari Basic deu Congrès Permanent entà virar lo mot francés 'outil' en gascon. De fèit e de manèira susprenenta, de mots sinonimes d'utís en gascon, lo Diccionari Basic deu Congrès no'n prepausa nat qui seré comun au gascon e a l'occitan non-gascon. Los occitans non-gascons qu'an 'esplech' (var. 'espleit') e 'aisina,' qui son mots qui trobam plan en lexic gascon devath las fòrmas espleit e aisia, var. aisina), totun aquestes mots n'i an pas briga la significacion d'utís e, per aquesta rason, ne son pas prepausats peu Dico d'Òc com  substituts gascons d'utís. Lo mot aranés 'airina' (derivat de l'occitan ancian aisina) n'ei pas emplegat sonque en Pujòlo (Naut-Aran) com sinonime d'arnés (utís de camp). Aquera significacion d'ua varianta d''aisia' qu'ei ua excepcion en gascon. Sauv error de part mea, lo mot airina qu'ei sonque aranés, desconegut en coseranés e en comengés. Que poderé resultar d'ua solucion aranesa d'un prèst deu catalan occidentau, lo mot aïna (fòrma anciana d'eina, conservada en occidentau), implicant l'addicion d'ua r entà matar l'iat (cf.gascon: blua - > blura, bluja).

 Lo candidat panoccitan qu'auré d'estar l'arcaïzant e pro rar 'ustilh' (var. 'ostilh'), mot qui a suberviscut en gascon en tot refugià's en un espaci semantic especializat qui'u diferéncia un chic d''utís'. Un 'ustilh' qu'ei un apèr de bòrda, de camp, un utís agricòla, un arnés cf. Palay).  'Utís' qu'ei de significacion hòrt mei larga qu''ustilh' en gascon e qu''outil' en francés, que pòt designar ua ustensilha o un instrument quin que sia, quitament un instrument de musica.

Lo mot 'ustilh' que representa la fòrma masculina deu mot ancian 'ustilha', mot deu lexic galloroman (de comparar dab la fòrma pròpiament gascona 'urdelha'). Ustilha e urdelha que provienen deu latin tardiu 'usitilia' (derivat deu lat. classic 'utensilia'), lo prumèr possiblament via la lenga d'òil. Lo mot 'ustilha', var. ostilha, qu'ei atestat en occitan ancian (gascon inclús, cf. Luchaire, Lespy), en catalan antic tanben (ostilla, Coromines DECat), totun lo mot que i ei extint en aquesta darrèra lenga. Lo mot  'urdelha' (utís, estrument, cf. TeG) o urdelhas  (ustilhatge, ustensilhas cf. Palay), que'm sembla representar la o ua fòrma pròpiament gascona - e, audelà, occitana - d'usitilia, cf. 'ordelha', 'ordilha', 'ordilh' en dic. Levy, ordelha enqüèra viu en Roergue au sègle 16 (Lespy), utís que s'i ditz urdi en parlar arpitan de Forés (occitanisme?) ? (dic. Gras, TdF).  Lo rotacisme e la sonorizacion de la dentau d'aqueste mot que's pòden explicar aisidament per l'etimologia latina (usitilia) per tant que vienga dirèctament deu mot latin e non d''ustilha'.  Per contra, d''ustilha' o d''ustilh' que deriva lo mot gascon 'ustòri'. La construccion d'ustòri que s'explica per substitucion deu (faus) afixe -ilh per l'afixe despreciatiu deu gascon ancian -òrr-: ustilh -> *usti (fòrma 'desafixada') -> *ustòrri,->ustòri qui significa maishant utís, utís grosser, d'emplec malaisit. Lo catalan qu'a 'eina' ('aïna' en cat. occidentau), qui provien de l'occitan ancian 'aisina', i 'estri', d'etimologia hòrt dobtosa, probablament de l'occitan 'estric' per faussa desafixacion  o deu gascon *usti  vadut estri com a resultat d' ua combinason d'ua solucion fonetica catalana ('u' gascona atòna renduda per 'e' atòna) e ipercorreccion (t- >tr) suggerida per atraccion deu mot sinonime 'estrument' comun a las duas lengas.

Lo mot francés outillage (sègle 19) qu'ei estat adoptat en espanhòu (utillaje) e en catalan (utillatge). Enqüèra qu'utilhatge (-adge en grafia IBG) ei deu lexic corrent en gascon, lo TeG n'admet pas sonque la fòrma restaurada 'ustilhatge' en plaça. Coneguda causa sia!