Dus mots viatjaires deu breton tau gascon (e pas solament). La marraisha e lo mirc.

Ja avem vists los cas de mots de formacion plan gascona, com capdèth /cadet e caishalòt, qui se son exportats en viatjant d'ua lenga tà ua auta. Lo gascon qu'an arcuelhut mots vienuts d'autas lengas, e l'ua d'aqueras, de la quau no"n solem pas tròp parlar, qu'ei lo breton. Qu'ei lo cas de 'marraisha', nom qui designa lo tolh en gascon maritime (en fr. chien de mer, termi generic englobant espècias deu genre Scyliorhinus, fr. petite roussette e grande roussette, cat. gat, gatver). Lo mot que s'arretròba en absoludament totas las lengas de l'arc atlantic, on i pòt significar raquin en generau o designar espècias particularas d'esqüale, deu normand (la marache) dinc au portugués (marracho) en passar per las lengas d'òil de l'oèst costèr (en gallò: la morache, mourache, marache; en peitavin-santongés: la marache, en gascon maritime: le marraisha,  en espanhòu: el marrajo , en asturleonés (cantabre inclús) : el marrachu (ved. D. Le Bris, 2013, ref. a la fin deu tèxte). Shens oblidar las lengas non-romanicas:  basco (marraxo) e breton marach, varianta fronterèra (ja influenciada peu gallò vesin) de morach, moratch, morhatch (mot grafiat 'morc'hatch' normativament) qui son las fòrmas dialectaus sud-occidentaus de morhats  segon Le Bris (2013) (morc'hats en breton normatiu) .

Lo tolh - la marraisha  (Scyliorhinus caniculus)

L'etimon deu mot romanic n'ei pas briga evident. Lo tolh que's ditz sovent 'gat' o 'raquin-gat' en las lengas d'Euròpa, cf. ang. cat shark; alemand:  katzenhai; italian: gatuccio; basco: katuarrain (lit. gat-peish) en concurréncia dab lixa (de l'oc. viatjaire licha, lo mot en gascon que i designa ua auta espècia d'esqüale: Dalatias licha); en catalan tanben: gat, gatver; quitament en breton kazh-rous bihan (lit. gat-arrós petit) emplegat en concurréncia dab toilh.

La licha o lisha - (Lo licho o lisho  segon lo TeG)  (Dalatias licha)

La canilha - lo pèthblu (Prionace glauca)

Entau mot espanhòu 'marrajo', Joan Coromines que prepausé com etimon lo mot basco 'marra' qui significa miaulet, lo nhaulet deu gat en imaginant - shens aportar nada evidéncia o pròva- que lo mot podèva servir tà designar lo quite felin. Lo lingüista catalan que s'avèva simplament desbrombat de consultar los atlas linguistics de las lengas de França i en particular los deu breton. En realitat, morach o morhatch o morhats  (normatiu morc'hats) qu'ei un sintagma qui significa canha de mar,  compausat de dus mots celtics: mor qui significa mar e gast (hast en composicion, notat c'hast en normatiu) qui significa canha (Daniel Le Bris, 2013). Lo mot breton qu'ei emplegat entà designar mantua espècia de raquin, en particular la redobtabla canilha Prionace glauca (fr. requin bleu, cat. tintorera, breton norm. morc'hast blas, bret. blas= gasc. blu). Lo mot que suberviscó en galló devath las fòrmas mourache, morache, marache (s.f.), lo galló  que prestè lo mot marache tau normand de la region deu Mont St Miquèu segon l'ipotèsi de Le Bris (2013). E sustot, deu gallò lo mot 'marache que s'escapè tà anar capsus en peitavin-santongés puish en gascon maritime on s'i gahè ua r suplementària: marraisha (s.f.). En gascon, la geminacion de la 'r' qu'ei frequenta, qu'a plan ua valor expressiva totun sovent shens conseqüéncia semantica significativa, (cf  perrissa = perissa, oc. pelissa; marròc = maròc; tarròc = taròc, totun a còps que permet ua deriva semantica com ei lo cas dab  'porron' (1- tortora, 2-lo recipient de vèire dab galet) derivat de  poron (poret, hasanet, cat. gallet) etc.

 Lo mot en espanhòu qu'ei de prumèra atestacion pro tardiva: marrajo (sègle 17). Lo cambiament de 'sèxe' deu mot espanhòu per rapòrt au mot galloromanic que suggereish un prèst deu gascon maritime, logicament deu gascon de la region de Baiona e de Sent Sebastian.   En efèit, la marraisha que's pronóncia 'le marrashe' en gascon maritime, l'article 'le' estant-i la fòrma femenina de 'lo'. Dongas, le marrashe -> el *marraxo en espanhòu deu sègle 16 ( x = sh), marrajo a partir deu sègle 17) e marraxoa en basco. (N.B. cf gasc. la tornada ->esp. el tornado, tornathe en anglés deu sègle 16).

Lo barricòt -  lo raquin-shardinèr  (Lamna nasus)

 Lo mot que's seguí lo viatge cap a l'oèst, en astur-leonés, galician e dinc au portugués (marracho). En catalan, lo mot qu'estó manlhevat dus còps:  marraix (prumèra atestacion sonque en 1810 segon lo G.D.L.C.),  manlhevat sia deu gascon de Baiona e de Sent Sebastian (le marraisha -> el marraix), sia de l'espanhòu antic (anterior au sègle 16): marraxo. L'aute mot marraco que vien de la fòrma modèrna deu mot espanhòu: marrajo (segon los explics de Coromines). En catalan, marraix que i designa lo barricòt o raquin-shardinèr (Lamna nasus) mentre 'el marraco' qu'ei ua sòrta de monstre qui hè paur aus petitons com lo babau en gascon (G.D.L.C.).

Lo babau de Lheida, aperat 'marraco' en cat. 

La telaranha - la marraca.

Sauv error mia, lo mot deu gascon maritime 'marraisha', lo quau, ce'm pensi, e seré a l'origina de las fòrmas ibericas deu mot via l'espanhòu, n'a pas de continuitat en occitan, tanpòc solament en gascon de l'interior. Per contra l'occitan non-gascon qu'a plan lo mot 'marraco' segon Coromines, probablament viengut de l'espanhòu (marrajo) se non du catalan (marraco). Lo gascon qu'a locaument (en Labrit, cf. Palay) lo mot 'marraca', sinonime de telaranha. Lo mot que vien probablament de l'esp. marrajo - marraja: perfide -ida,; faussilhàs -assa, adjectiu derivat deu substantiu 'marrajo' (gasc. 'raquin').


Qu'ei important de s'avisar qu'un mot é pòt viatjar pro librament, shens prejudici de prestigi , nada etiqueta d'origina  e sustot shens respectar las classificacions deus linguistas. Qu'ei plan lo cas, aquiu. E lo francés n'i ei absoludament pas tad arren. Lo mot qu'ei desconegut en francés de França. O qu'ac èra enqüèra pòc temps a.  Lo normand o ua auta lenga d'òil de la costera atlantica que prestè lo mot tau francés deu Quebèc: marache vadut maraîche per confusion , nom oficiau deu barrilòt o raquin-shardinèr Lamna nasus  en francés de Canada (ved. Le Bris, 2013). Lo genre du mot qu'ei plan femenin: la maraîche, coneguda com requin-taupe o veau de mer en França (en cat. marraix).

 L'estela - La mirca  (Scyliorhinus stellaris)

L'estela - La mirca (Scyliorinus stellaris)

En ua ipotèsi alternativa,  tots aqueths mots de la familha de "marraisha" que derivarén d'un medish mot celtic mei ancian, de manèira indigèna en cadua d'aqueras lengas. Totun, la correspondéncia perfèita de las fòrmas enter si, conservant lo medish consonantisme e vocalisme, en particular la 'a' pretònica accidentau, non predictibla per l'etimon (mar que's disèva mori- en galés, cf. latin armorica, gal. aremorica, lit pròishe la mar -> Armorique, e X. Delamarre: Dic. Langue Gauloise), tots aquests elements que hèn aquesta dusau ipotèsi hòrt pòc versemblanta. L'ipotèsi de la difusion deu mot gallò peu gascon maritme e per l'espanhòu qu'explica hòrt mei plan la conservacion remarcabla deu mot de l'ua lenga tà l'auta. La geminacion deu mot gascon qu'ei arretrobada en totas las lengas iberopeninsularas, çò qui s'explica aidament se tienem en compde que los mots de la peninsula derivan d'un prèst gascon,  dirècte entà l'espanhòu e possiblament entau catalan (marraix), o via l'espanhòu tà los autes cas. De mei, lo cambiament de genre qu'observam dab los mots transpirenencs per rapòrt a la version galloromanica e la constatacion que las prumèras atestacions d'aquestes mots en las lengas de la peninsula iberica  e son pro tardivas (sègle 17 ençà), que son mei aisidament explicables en l'encastre de l'ipotèsi d'un mot viatjaire que non en la de la derivacion d'un mot pre-roman de manèira indigèna.

Adara que voi considerar lo cas d'un aute mot deu gascon maritime, qui designa un aute can (o gat) de mar. Que s'ageish deu mot mirc 'sorte de roussette', atestat en gascon baionés dejà au sègle 13, ved. FEW qui n' ignòra l'etimologia. Lo mot qu'a suberviscut  devath ua fòrma femenizada: mirca, mirque, qui designa l'estela (fr. grande roussette, Scyliorhinus stellaris, cat. gatvaire) deu costat d'Arcaishon. Lo mot gascon mirc que rapèra lo mot gallò /mœ:rg/, id.  (D. Le Bris, 2013). Aqueste mot gallò que vien deu breton morgi compausat de mor (mar) e de ki qui significa can, o sea morgi = can de mar ( = raquin) en breton.  Mirc qu'ei mei o mensh la fòrma masculina de marraisha, finala. Pr'aquò, lo mot morgi / mirc n'a pas tant agradat com morach/marache, en romanç, que s'i ei extint practicament pertot sauv en gascon deu País de Bug (mirca), en santongés de l'isla d'Oleron (mirque, que i designa lo tolh - FEW)  e en gallò de l'isla d'Yeu (/mœ:rg/, FEW) (D. Le Bris, 1973).

Honts FEW et: Daniel Le Bris
Concordances lingüistiques celtico-ibériques : les noms de "requin peau bleue' Prionace glauca en péninsule armoricaine et de requin-taupe Lamna nasus, en péninsule ibérique (Estudis Romànics, Hemeroteca Científica Catalana, 2013, 35, pp.283-30)
Los imatges que son tirats de la wiki.

Caverat, navèra ipotèsi etimologica: deu galés 'cauaros' qui significava gigant.

Caverac - Caishalòt (Physeter macrocephalus)

Dongas lo mot gascon mei ancian tà designar la baléia caishaluda qu'ei cauerac (1258), puish cauerat (1336), uei lo dia caverat (=cauerat), caurat. L'etimologia deu mot qu'ei interessanta. Lo DAG (vol 12 p. 878) que'nse suggereish lo mot que derivaré deu latin caput (cap, tèsta) shens anar mei luenh en l'explic etimologic, en particular shens explicar la dusau partida deu mot. Lo FEW que l'ignora. Personaument, non soi pas briga convençut de que l'etimon sia lo de caput, la pèrda de la labiau occlusiva que pausa dificultat. Que vse prepausi aquiu ua ipotèsi etimologica qui n'a pas arren a véder dab 'caput' . Que hèi remontar lo mot tà ua constuccion galesa en basant-me per analogia dab dus cas de mots deu gascon maritime e garonés, qui designan d'espècias de peish.

En efèit, lo mot 'cauerac' o 'cauerat' que'm hè pensar a dus noms de peishs gascons: de l'un costat, lo creac o creat e de l'aute,  lo colac. Que s'ageish de dus peishs migrators marins presents a l'estuari de Gironda. Lo colac que's gaha Garona cap amont dinc a Tolosa, lo mot creac qu'ei d'alhors compartit dab l'ancian lengadocian. N'ei pas lo cas de creac (tant lo peish com lo mot), lo mot qu'ei desconeishut de l'ancian occitan (non-gascon), lo manlhèu gascon en occitan qu'ei d'epòca mei tardiva (segon lo DAG, vol12, adrèça creac).  Los dus mots que son gascons d'origina, d'etimon celtic e de construccion similara.

Breguin - creac (Acipenser sturio)

Lo mot creac de l'ancian gascon (restaurat peu diccionari P.N),  que designava lo breguin Acipenser sturio (fr. esturgeon). Lo mot, atestat autanplan en gascon com 'creax' (1209) e 'creat' (1255)  que vien deu galés latinizat 'cragacus' (segon FEW ved. cragacus), format dab crag(os) + afixe acus. Sauv error mia, *cragos  n'ei pas atestat en galés (en tot cas, absent du dic. galés de X. Delamarre), totun lo mot qu'ei representat en guallés, devath la fòrma derivada 'crag' qui significa 'hard crust, coating' qu'ei a díser clòsca (segon lo FEW, ved. 'cragacus'). Cragacus= qui ei de la clòsca, qui a la fòrma de clòsca.

Colac, alòsa, gata (Alosa alosa)

Lo mot colac que designa las duas espècias gasconas d' Alosa. Segon lo FEW, aqueste mot atestat ja au sègle 11 en gascon (colag, colac), qu'ei d'origina celtica tanben, d'un mot galés latinizat  *colacus, format de col + sufixe acus. Col en guallés que significa punta (En al. Spitze, cf. FEW, adr. 'colacus'). Dongas: colacus = qui ei de la punta, qui a la fòrma de punta.







Alavetz 'cauerac', un mot d'origina celtica tanben? Qu'ei hòrt probable, segon jo. Format a partir deu mot  'cauaros' qui significava quauquarren com  "eròi, "campion""' en l'onomastica guerrèra galesa (segon X. Delamarre, Dic. de la langue gauloise, DelamarreGaul, ved. cauaru-) e mei precisament , au sens prumèr, "colòs, gigant" cf. los diccionaris de proto-celtic: celtic lexicon de l'University of Wales e lo dic. de proto-celtic de Matasovic. Lo sens "colòs" "gigant" qu''ei enqüèra conservat  en britonic insular contemporanèu. De fèit, en guallés, cawr (derivat de cauaros) que significa 'gigant'. En cornic vielh, lo mot compausat 'caur-march' (lit. gigant-shivau) que designava lo camèu  (DelamarreGaul).   Dongas l'etimologia deu nòste mot gascon qu'ei celtic e clarissime: de cauaracus: gigantesc, colossau. Cauar(us) + acus -> *cauaracus -> cauerac ->cauerat -> caverat, var. caurat (ved. P. Morà, Dic. TeG).

Notatz lo doblon "cauerac", "cauerat". Lo passatge de la fòrma mei anciana afixada dab '-ac' tà  la dab '-at' que's deu explicar per ua confusion fonetica hòrt espandida per mantuns dialèctes (c finau prononciat t) e per confusion dab lo sufixe masculinizaire -at  (probablament de -ettu en contacte de a: aettu-> at)  cf. auca - aucat, baleia - baleiat, goja- gojat etc.

N.B. Que podem mercar tots aqueths mots gascons que son explicats per de mots deu britonic insular, çò qui'm hè brembar lo concèpte de continuitat atlantica soslinhat peu lingüista breton Daniel Le Bris en son article hòrt interessant titolat Concordances lingüistiques celtico-ibériques : les noms de "requin peau bleue' Prionace glauca en péninsule armoricaine et de requin-taupe Lamna nasus, en péninsule ibérique (Estudis Romànics, Hemeroteca Científica Catalana, 2013, 35, pp.283-30) . Lo gascon, concernit tanben, n'ei pas doblidat en aqueste estudi. Totun, lo noste mot cauerat n'a pas guaire d'equivalent au còp etimologic e semantic en las lengas celticas modèrnas. Los cèltas contemporanèus n'an pas de mot hòrt especific entà designar las baléias. Los bretons e guallés qu'emplegan de manèira generica respectivament lo sintagma 'morvil' e 'morfil' qu'ei a diser literaument 'bèstia de mar' (de mor= mar e mil = bèstia, animau, creatura). Qu'arretrobam un sintagma semblant en irlandés: míol mór, totun la significacion que i ei distinta: que i significa gran bèstia (mór en irlandés que significa gran), lo mot gascon cauerac qu'ei conceptuaument semblant au mot irlandés. En gaelic escocés, qu'an  l'expression muc mhara, qu'ei a díser literaument pòrc de mar, un sintagma gaelic aparentament calcat suu norués 'marsvin' (lit. pòrc de mar) a l'origina deu noste mot marsoin. Tà diser caverat, las lengas gaelicas (tant l'irlandés com l'escocés) qu'emplegan lo gasconisme caisealód (de caishalòt via l'anglés). Lo breton que ditz c'hwezher e lo guallés morfil sberm, calc de l'anglés 'sperm whale'.

Cachalot, cachalote, catxalot: un prèst gascon viatjaire viengut de Sent Joan de Lutz: 'caishalut' , 'caishalòt'.

Com ns'ac ensenha lo Diccionari de l'Ancian Gascon (DAG 12, p. 878), de totas las lengas romanicas, qu'ei plan lo gascon qui a lo mot d'atestacion mei anciana tà designar lo 'caverat' (Per Noste, TeG) o caueràt (Palay) (fr. cachalot, cat. catxalot). Lo mot qu'ei atestat com 'cauerac'  en un manuscrit de 1258, puish 'cauerat' en 1356. Jo que pensi lo mot qu'ei d'origina galesa, derivant per afixacion deu mot galés cauarus qui significava eròi, campion e tanben gigant (Delamarre, Dic. L. Gauloise, adrèça cauaru-). *Cauaracus -> cauerac. Que trobaratz mei d'explics sus l'etimologia deu mot gascon 'caverat' en un aute messatge dedicat ad aquera question, aquiu.


Aquesta prevalença deu mot gascon que s'explica per la preséncia de l'animau en la mar de Gasconha e per l'activitat balenèra, ua  especialitat basca e baionesa per excelléncia.

Lo quite mot francés 'cachalot' (e esp. cachalote, cat. catxalot, etc) qu'ei, shens nada traça de dobte, un prèst gascon tanben. Lo mot qu'apareish escriut peu prumèr còp  com 'cachalut' en ua letra de P. Rousseau, apoticari de La Rochelle (1628), qui i descriu lo mot com tèrmi pròpi de Sent Joan de Lutz.

Letra de P. Mousseau, citada per J. e P. Contant, Commentaires sur Dioscoride, p. 63 segon R. Arveiller en R. Ling. rom., t. 28, pp. 313-314 : le masle de la Baleine, que l'on appelle [...] à S. Jean de Luz [...] Cachalut) (cf. CNRTL, adresse "cachalot").

Aqueste mot 'cachalut' (autament grafiable caishalut) qu'ei plan gascon. Que deriva per afixacion de 'caishau' e que significa literaument  'provedit de caishaus' (fr. pourvu de dents ; cat. dentut, queixut). Aquesta  caracteristica d'aver caishaus que distingueish lo caverat de la baléia sensu stricto. Lo caverat b'ei plan ua baléia caishaluda!  Aquesta fòrma "cachalut' qu'ei la mei prumèra mencion escriuta d'aqueste mot qui va reaparéisher devath la soa fòrma modèrna 'cachalot' quasi cinquanta ans mei  tard, lo mot tostemps notat com deu vocabulari pròpi de Sent Joan de Lutz (1675) . Caishalòt que deriva a l'evidéncia de caishalut per substitucion deu sufixe -ut per -òt. Aquesta substitucion que's pòt explicar per confusion devuda a la natura hòrt mei correnta deu sufixe -òt en gascon, a la dificultat fonetica pausada per la prononciacion deu sufixe -ut peus basconofònes deu sud o peus bascos monolingues e lo fèit que lo sufixe -ot(e) qu'ei familiar en çò deus bascos  (sufixe -ote; lo sufixe que i ei augmentatiu en espanhòu e non disminutiu com en gascon). En espanhòu, lo mot n'i ei pas atestat abans 1795, quan s'i gaha la fòrma 'cachalote' qu'arretrobam  en portugués  tanben (cachalote, 1855 ) com en basco ('kaxalote', sinonime deu neologisme 'zeroi', en gasc. : 'caverat'). Lo mot catalan 'catxalot' que sembla viéner de l'espanhòu com ac suggereish lo tx deu mot. Deu francés, lo mot qu'arribé en anglés ('cachalot', sinonime de 'sperm whale') , en rus: 'кашалот' ('kashalot'), en danés: 'kaskelot' o 'kaskelothval',   en finés: kaskelotti (deu suedés o danés), en estonian: kašelot , en gaelic escocés e en irlandés: caisealóid (via l'anglés), esperanto: kaĉaloto, romanés: caşalot, ozbèc: kashalot (via lo rus) e en mantua auta lenga mei.


Lo praube Coromines, qui èra perfèitament conscient de que l'atestacion mei anciana deu mot 'cachalot' qu'èra en realitat gascona, que suspectava plan un ròtle deu mot gascon 'caishau' en la formacion deu mot hispanoportugués cachalote, totun que imaginè ua derivacion d' aqueste darrèr mot deu mot...portugués cachola (cf. D.E.L.Cast.) Lo mot 'cachola', deu lexic informau e popular portugués, que significa cap, tèsta. Aquesta significacion que devó (faussament) inspirar lo lingüista catalan en evocant-lo lo mot 'capgròs', escaish-nom deu 'catxalot' en catalan (cf. lo nom de l'espècia P. macrocephalus). Un sinonime de cachalote, cacharréu, que resulta probablament d'ua confusion similara en portugués. D'ua manèira interessanta, lo quite mot 'cachola' que seré explicat per un prèst gascon en portugués (vediatz l'article cachalote de la wikipèdia en portugués). Los portugués, enganats per Coromines, que l'arreligan au mot gascon... caishau. Non crei pas qu'ajan rason.  En realitat, l'etimologia deus mots portugués 'cachola' qu'ei distinta de la de 'caishalut', 'caishalòt'. Aquestes dus darrèrs mots que derivan per afixacion  deu mot gascon  'caishau' (fr. dent, molaire) mentre lo mot portugués cachola (cap, tèsta; fr. tête) que poderé viéner deu mot gascon 'caishòla' (fr. grande casserole) se non, de manèira indigèna, deu latin tardiu *caccŭlus o *caccŭla (ola, topin, recipient arredon).  En gascon, lo mot 'caishòla' qu'ei assimilat a un derivat sufixat de 'caisha' (lat. tard. capsa), totun qu'ac seré per confusion, caishòla que poderé proviéner en realitat deu mot latin *caccŭlus o *caccŭla, com l'espanhòu 'cacho', 'cacha'. En espanhòu, lo mot 'cachola' qu'a ua signifcacion diferenta (cf. D.R.E.) e qu'ei un tèrmi especificament de la marina, çò qui suggerereish lo mot hispanoportugués cachola que poderé viéner deu gascon via l'argòt deus naulers. En tot cas, la significacion plan clara en gascon tant de caishalut com de caishalòt e la data e lòc de prumèra atestacion deu mot qu'apuntan clarament de cap a un gasconisme maritime dont la formacion non deu pas arren ni a l'espanhòu ni au portugués. 

La màger part de las ipotèsis etimologicas ignòran la natura gascona deu mot cachalot, a maudespieit de l'evidéncia tan clara. La pista gascona tà explicar l'etimologia de cachalot, cachalote qu'ei sonque evocada en har lo mus, com dab degrèu, quan n'ei pas completament ignorada com ei lo cas dab lo CNRTL.  Aquò que s'explica per dus tipes de rasons: 

1- Lo sistèma absurd e problematic (non solament eticament) de ierarquizacion deus parlars en lengas, dialèctes etc sus loquau la linguistica e's basa. L'emprenta d'aqueth sistèma ierarquizat qu'explica lo trabuc inconscient qu'encontran un gran nombre de lingüistas entà acceptar qu'un mot d'un parlar classificat com dialectau, qu'ei a díser, volens nolens, d'un rang inferior en aqueth sistèma piramidau de classificacion, quitament un mot ultralocalisat com caishalòt,  e posca contribuir au lexic d'un parlar considerat com de rang superior (aperat lenga). La realitat que desmenteish la percepcion qui n'an aqueths lingüistas . 

2- Lo gascon qu'ei ua lenga plan sovent denegada e, en tot cas, largament desconeguda, per un gran nombre de romanistas deu sègle passat e aquerò que contunha enquèra uei lo dia. 

Autament resumit, prejudici e ignorància que hèn que lingüistas, quitament romanistas, non an sabut detectar lo mot  'cachalot' com gasconisme viatjaire. Pas mei, daulhors, que d'autes mots com (h)arlot / arlote/arlotto/al·lot;  gal(l)et/ gal(l/h)ete / gal(l)illo; gal(l/h)eta /galleda; gadget; friar- fray etc. Ua caracteristica deu noste gasconisme deu jorn qu'ei totun rara: lo mot que vien deu País  Basco. Lo cas n'ei pas solet, ce'm pensi, que poderí mentàver un aute mot probablament prestat peu gascon deus bascos: tornada, vaduda tornado, en fr. tornade (lo mot prestat tà l'anglés qu'estó grafiat anticament - segle 17- 'tornathe' en la lenga de Shakespeare, çò qui soa gasconissime). Aquerò qu'auré de recordar-nse lo gascon qu'ei - o qu'estó- ua lenga basca tanben, au sens etnic , que non lingüistic, qu'ei a díser ua lenga de bascos, deu Bascoat.  Lo gascon qu'èra istoricament lo romanç deus bascos deu nòrd. Qu'èra en particular la lenga de Baiona e deu son parçan, la lenga administrativa e juridica deu Bascoat-nòrd, lenga mairau de las familhas infançonas de Sola, de Labord e de Baisha-Navarra, tanben parlada peus letrats deu Bascoat francés e per de comunautats de pescadors disseminadas per la còsta basca de Baiona dinc a Sent Sebastian.  Las mencions escriutas mei antigas deu nom de la vila de Sent Joan de Lutz (< Luïtz) qu'ac son en latin medievau e en gascon. 

Ustagar, justagar, justagarra: navèra ipotèsi etimologica.

Perditz de nèu - justagarra (Lagopus muta)

'Ustagar', 'justagar, 'justagarra', aquiu qu'avetz lo mot emplegat en parçans de Hauta Bigòrra entà nomentar la perditz blanca o perditz de nèu (Lagopus muta). Aqueste ausèth polar qu'a suberviscut la fin de la darrèra glaciacion en França en refugià's en hauta montanha (Aups e Pirenèus).  Qu'ei vadut rar en Biarn, totun los Pirenèus centraus que n'abrigan enqüèra quauques bèras populacions. Aqueste mot justagar(ra) qu'ei un gasconisme qui Gerhard Rohlfs e vedéva com l'eretatge possible d'ua lenga indigèna pirenenca, non romanica, pr'amor de l'ahur basco de la fonetica deu mot. L'ipotèsi aquesta n'ei pas impossibla, de segur. Que sabem en efèit d'autes exemples de noms d'animaus qui lo gascon e/o occitan partatjan dab lo lexic basco o qui son explicables per l'euskara. Que citarèi noms de mamifèrs com lo sarri, l' isard; la micharra (en espanhòu dial. e en lengadocian, totun qu'ei 'landarra' en gascon per atraccion probabla de derivats deu latin glandarius: landurrèr, landèra), o de reptiles o d'amfibians com harri, sapo, shishangla, segondia, sicolana etc. E d'ausèths, n'i a tanben:  arrian, arian, arianglo; charriscla var. cherriscla, chorriscla, etc... Totun, en lo cas d'aqueste nom bigordan de la perditz de neu, la correspondéncia en basco que manca, l'espècia n'ei de fèit pas naturau au Bascoat, l'altitud que i ei tròp baisha. E la lenga basca n'ajuda pas tròp a explicar lo mot. A maudespieit de la fonetica bascoïda deu mot, que'm demandi se ua origina romanica no'n seré pas autanda possibla. Que podem prepausar  'justagarra' que vienga de dus mots gascons:  'justa' (qu'ei a díser vestit hòrt sarrat, hèra ajustat, significacion atestada a partir deu sègle 16, en fr. la  juste) e de 'garra' (partida de la cama, en fr.jarret e, per extension, fr. mollet). Lo nom de l'ausèth que haré allusion a la soa caracteristica mei visibla, la d'aver las patas arrecobèrtas de plumas qui hèn pensar a garramachas (de 'garra baisha', en fr. 'guêtres' ). En aquesta ipotèsi, la fòrma etimologica que seré plan 'justagarra', dont derivaré la fòrma 'justagar' per masculanizacion. La combinason dab l'article pirenenc masculin eth (prononciat ed, edy, edj etc) que degó provocar la pèrda de l'iòd iniciau:   ed yustagar -> edj ustagar -> un ustagar. Aqueste mot de justagarra  qu'aludeish au pròpi caractèr qui a balhat lo nom au genre  'Lagopus' (pata  de lèbe). D'autes noms tà designar aquesta perditz de nèu  que son la 'carrascla', allusion au son crit desagradable, e la 'gariòla', totun nat d'aqueths dus noms n'ei beròi especific en gascon, que serveishen tà designar ausèths hòrt diferents. En d'autes lòcs; lo noste ausèth qu'ei assimilat a ua sòrta de garia (garia cèga - compréner garia qui no's dèisha véde's, mercés a la color cambiadissa deu plumatge, d'arròca o de nèu segon las sasons) o de perditz (pêrditz blanca, blanc qu'ei la color deu plumatge de l'ausèth a l'ivèrn)...

N.B. La fòto qu'ei tirada de la wiki.

Atge, un mot pro atjat.

Lo mot atge (adgę en gràfia IBG) qu'ei generaument considerat com gallicisme au despens de fa fòrma edat (var. etat). N'ei pas faus, totun la causa que'm sembla, com a l'acostumada, un chic mei complicada.
'Etat' (fòrma gascona e varianta de edat qui trobam autanplan en la poesia deus trobadors) e adge que comparteishen la medisha etimologia, lo mot latin aetatem. En vielh francés, lo mot que vadó, d'ua mòda regulara, aé, eé (ved. aquiu). En la cançon de Rotlan (an 1100), aqueste mot aé, eé, qu'ei emplegat en concurrencia dab un aute mot qui representa l'occuréncia mei anciana deu mot 'âge' en francés devath la fòrma estranha d''edage'.

Se Deus çò dunet que jo de la repaire,
Jo t'en muvra un si gran contraire,
Ki durerat a trestut tun edage.

La dentau sonòra deu mot 'edage' que suggereish un prèst occitan en francés (*edatge).

Dejà en 1180, lo noste mot qu'ei atestat en francés devath la fòrma aage, qui sembla ua fòrma afrancesada de 'edage' per cambiament deu (faus) radicau deu mot occitan 'edat' dab lo deu son equivalent francés 'aé'. Ed at -> ed age  A é -> a age.

Lo mot francés 'aage' qu'estó manlhevat en occitan trobadorenc (atge) en concurréncia dab 'edat /etat' e, ce'm crei jo, en substitucion d'aqueste mot ipotetic 'edatge' prestat au francés.

En gascon, lo mot 'eatge', supausadament  d'origina francesa, qu'ei atestat dejà en 1256  (Man. Fronsac). L'atestacion de ce mot n'ei pas significativament mei tardiva que la deu mot genuinament gascon etad (1253).  'Atge' e adge qu'apareishen en 1273 (DAG vol. 13, p.  962).

En gascon medievau, que i trobam plan lo mot 'etat' (dab la dentau intervocalica shorda) grafiat etad, hetad e a còps, per confusion, 'estad' e 'estat' (estat):

Aubiac, 1251: …entro que la dita na Grazida, sa filha natural, sia d-etad de marid. 
Casteljaloux, 1262: …la quoal no vulh prenga marit, ne sie maridade, entro que sie de hetad matrimonial. 
etc. cf. Dictionnaire onomasiologique de l'ancien gascon Fasc. 19 p. 1483.

Uei lo dia tant 'aé/eé' en francés com 'edat, etat' en occitan que son estats espudits per 'âge, atge'.

Dongas, com resumit, que podem supausar lo mot francés 'âge' qu'ei un occitanisme, prumèr com prèst dirècte (edage, en 1100) puish, pro rapidament, lo mot qu'estó afrancesat en 'aage' (prumèra atestacion en 1180). Lo mot francés qu'estó incorporat  en los lexics trobadorencs (atge) e gascon (atge, adge) en concurréncia dab edat, etat e possiblament en substitucion d'aqueste mot 'edatge' prestat au francés.

Dongas, meilèu qu'un simple francisme en occitan,  que s'agiré en realitat deu resultat d'un anar e tornar, ce'm sembla. Lo francisme que i ei, totun, a la basa, que repausa sus un occitanisme en francés.

Lo mèrlo triste

Lo mèrlo triste o mainat triste o mainat indian (Acridotheres tristis) qu'ei un mèrlo de l'Ásia deu sud, pro semblant au mèrlo-papagai. L'airau naturau deu mèrlo triste que va de Sri Lanka a Ozbequistan en passar per Índia e Afganistan. Mercés a l'attraccion envèrs los umans qui caracteriza l'ausèth, que's podó espandir per tots los continents e qu'ei considerat com espècia invasora e nuisibla en un gran nombre de país de clima tropicau o semi-tropicau. Qu'estó introdusit a Maiòta, Nava Caledònia, La Reunion, Maurici e Madagascar com agent de contrar-ròtle contra los insèctes guastadors. Que'u trobam naturalizat en Egipte, au Pròishe Orient, en Florida , en Califòrnia, en Austràlia, en Africa deu Sud, en mantua isla de Polinésia…e, de manèira exceptcionau, en quauques lòcs de França metropolitana, en particular, Dunquèrca e Frontinhan on arribé probablament en viatjador clandestin per batèu, mejan qui l'a permés autanplan de colonizar islas tropicaus.
Lo mèrlo triste que's pòt aisidament arreconéisher mercés a la banda desplumada de color jauna qui soslinha lo baish de l'uelh e qui's perlonga per un triangle de la medisha color suu costat de l'uelh distant deu bèc. L'ausèth qu'ei de color fòsca, negra e chocolat, dab bandas blancas sus las alas e la cua qui no's dèishan plan véder sonque quan l'ausèth ei a volar. Lo dimorfisme sexuau qu'ei quasi absent. En França metropolitana, ua petita populacion que s'ei installada a Frontinhan (Eraut) despuish las annadas 2006. Abans, a partir deu 1986, que n'i avó ua au pòrt de Dunquèrca, los mèrlos que i nidavan en  los lampadaris deu pòrt, puish ua populacion que s'installè a Saint-Pol de Mer (au ras de Dunquèrca) en 1991. Que i agò ua auta colònia a Annecy e ua tresau a Pèiralata (Dròma), extintas. Qu'ei estat vist deu costat d'Avinhon. La populacion de Frontinhan que sembla pro establa (un detzenat d'individus). A maudespieit de la reproduccion averada, la populacion non sembla pas en expansion.  L'ausèth qu'ei estat vist en dehòra de Frontinhan,  deu costat de Balaruc.  Qu'ei un ausèth omnivòra, hòrt intelligent e hòrt adaptable. Que l'agradan la preséncia deus umans e la vita urbana. En França, l'esparvèr que seré  lo son predator numèro un. Que podem imaginar lo hred que'n deu tuar mei d'aquestes ausèths tropicaus a l'ivèrn. Non sembla pas briga invasor per nòstas regions, probablament tròp hredas.



Neurit per un uman, l'auseron deu mèrlo triste que pòt apréner a parlar. Un exemple aquiu de mèrlo triste parlaire: